130 جىلدان استام تاريحى بار سەمەيدەگى وبلىستىق كىتاپحانا تاريحي – مادەني وشاق. ۇلى اباي بۇل كىتاپحانانىڭ تۇراقتى وقىرمانى بولعان. العاشىندا قوعامدىق كىتاپحانا ەسەبىندە وقىرمان قۋانىشىنا اينالعان مادەني وشاق بۇگىندە دامىعان، جەتىلگەن عىلىمي – مادەني ورتالىق دارەجەسىن يەلەنىپ وتىر.
كىتاپتىڭ وركەنيەت تاريحىندا الاتىن ورنى بارشامىزعا ايان. بازعى وي يەلەرىنىڭ باعامداۋىنا قاراعاندا كىتاپ ءداۋىر مەن ءداۋىردى توعىستىراتىن، تۋىستىرىپ جىبەرەتىن سيقىرلى كۇش. كىتاپ – اقىلشى، وتكەنىڭدى كوز الدىڭا اكەلەتىن، بولاشاعىڭا قيىردان كوز تاستاۋعا ۇيرەتەتىن قامقور تاربيەشى. جاقسى كىتاپتى وقۋ – ادام جانىنىڭ ىزگىلەنۋىنە، اقىل پاراساتىنىڭ مەيلىنشە جان – جاقتى قالىپتاسۋىنا كومەكتەسەدى. ۇلى ابايدىڭ: «ارتىق عىلىم كىتاپتا، ەرىنبەي وقىپ كورۋگە»، - دەۋى كەزدەيسوق ايتىلعان پىكىر ەمەس. تاعى دا ابايدىڭ: ء«بىر عىلىمنان باسقانىڭ، ءبارى دە كەسەل اسقانعا»، - دەۋى ءار وقىرماندى ويلاندىرسا كەرەك.

130 جىلدان استام تاريحى بار سەمەيدەگى وبلىستىق كىتاپحانا تاريحي – مادەني وشاق. ۇلى اباي بۇل كىتاپحانانىڭ تۇراقتى وقىرمانى بولعان. العاشىندا قوعامدىق كىتاپحانا ەسەبىندە وقىرمان قۋانىشىنا اينالعان مادەني وشاق بۇگىندە دامىعان، جەتىلگەن عىلىمي – مادەني ورتالىق دارەجەسىن يەلەنىپ وتىر.
كىتاپتىڭ وركەنيەت تاريحىندا الاتىن ورنى بارشامىزعا ايان. بازعى وي يەلەرىنىڭ باعامداۋىنا قاراعاندا كىتاپ ءداۋىر مەن ءداۋىردى توعىستىراتىن، تۋىستىرىپ جىبەرەتىن سيقىرلى كۇش. كىتاپ – اقىلشى، وتكەنىڭدى كوز الدىڭا اكەلەتىن، بولاشاعىڭا قيىردان كوز تاستاۋعا ۇيرەتەتىن قامقور تاربيەشى. جاقسى كىتاپتى وقۋ – ادام جانىنىڭ ىزگىلەنۋىنە، اقىل پاراساتىنىڭ مەيلىنشە جان – جاقتى قالىپتاسۋىنا كومەكتەسەدى. ۇلى ابايدىڭ: «ارتىق عىلىم كىتاپتا، ەرىنبەي وقىپ كورۋگە»، - دەۋى كەزدەيسوق ايتىلعان پىكىر ەمەس. تاعى دا ابايدىڭ: ء«بىر عىلىمنان باسقانىڭ، ءبارى دە كەسەل اسقانعا»، - دەۋى ءار وقىرماندى ويلاندىرسا كەرەك.

جازۋشى كىتاپحاناسى - زەرتتەۋشىلەر نازار اۋدارۋعا ءتيىستى ەڭ كۇردەلى، ءارى ماڭىزدى پروبلەمالار ساناتىندا. «قالامگەردىڭ جەكە كىتاپحاناسىندا قانشا كىتاپ بولعان، قانداي باعىتتاعى باسىلىمدار، قايتا – قايتا «اقىلداساتىن» شىعارمالارى، كوبىرەك بەلگى سالعان، سۇراقتار مەن وي سىلەمدەرىن قالدىرعان كىتاپتارى بار ما ەكەن؟» دەگەن ساۋالدار ءتىزىلىپ ءوتىپ جاتادى. كىتاپ جيناۋ دا، ونى وقۋ دا ونەر. ءسوز شىعارماشىلىق يەسىنە اۋىسقان كەزدە ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعى ءتىپتى ارتا تۇسپەك.

ابايدىڭ جەكە كىتاپحاناسىنىڭ جينالۋ تاريحى وي جەتكىزبەيدى عوي، شىركىن؟! الدىمەن، سەمەي قالاسىنا كەلىپ جۇرگەندە قوعامدىق كىتاپحانادان باستالعان جول قالاداعى نەكەنساياق كىتاپ دۇكەندەرىنە تىرەلگەندىگى حاق. ۋاقىتشا وقۋعا الىپ كەتەتىن كىتاپ، جۋرنالدارعا قوسىمشا، دۇكەندەردەن ساتىپ العان قىمباتتى قازىنالارىنىڭ بولعاندىعى انىق. ۇلى اقىن جونىندە ەستەلىك قالدىرعان ەستى ادامداردىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ونىڭ جەكە كىتاپحاناسى بولعان.
تۇراعۇل ابايۇلى: «تاڭەرتەڭنەن كەشكە شەيىن، كوبىنەسە كىتابىن وقيدى دا ارا – تۇرا جاستىقتى باۋىرىنا باسىپ، الدىندا اق قاعازى، قولىندا قارىنداشى، كۇڭىرەنىپ وتىرىپ ولەڭ جازىپ تاستايدى»، - دەپ ەرەكشە ءمان بەرە تياناقتايدى. كوپ وقىعاندىعىنا، جەمىستى شىعارماشىلىق ەڭبەك جاساعاندىعىنا دالەل.
ابايدىڭ ىنىلەرى، بالالارى ونىڭ جەكە كىتاپحاناسىنىڭ ۇنەمى تولىعىپ وتىرۋىنا نازار اۋدارعان. مىسالى، ومبى كادەت كورپۋسىندا، ماسكەۋدە كاۆالەريسكايا شكولادا وقىعان ءىنىسى حاليوللا وسكەنباەۆ جىل سايىن ەلگە دەمالىسقا كەلگەندە كىتاپتار الا كەلۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ول تۋرالى ءابىش جيرەنشين: «جازعى دەمالىستا ەلگە كەلگەندە حاليوللا استانادان قويىن – قونىشى تولى كوپتەگەن كىتاپتار الا كەلەتىن بولعان. وسى كىتاپتاردى ۇنەمى وقىپ، حاليوللامەن ىشتەي سىرلاسىپ، پىكىر الىسۋشى نەمەرەلەس اعايىنداردىڭ ىشىندەگى زەرەگى اباي بولعان» - دەپ ناقتى اتاپ كورسەتەدى.

ء«بىزدىڭ ەلدى العاش «مىڭ ءبىر تۇنمەن» تانىستىرعان كىسى مەنىڭ اكەم ەدى»

اباي – قازاق حالقى اۋىز ادەبيەتىنىڭ، شىعىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسىنىڭ، ورىس جانە دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتىڭ ۇلگىلەرىنەن مەيلىنشە قانا سۋسىنداعان. قازاقتىڭ بەسىك جىرى، شەشەندىك تولعاۋلارى، ماقال – ماتەلدەرى، ەرتەگىلەرى، باتىرلىق، عاشىقتىق جىرلارىن جاستايىنان جانىنا سەرىك ەتكەن. ءارحام ىسقاقوۆ جازباسىنا قاراعاندا، ونىمەن دە شەكتەلمەي:
شاكارىمگە: «سەن مۇڭلى، زارلى، ەسكىلىكتى اڭگىمەنى ۇناتاسىڭ، سوندىقتان «قالقامان - مامىر»، «ەڭلىك - كەبەك»، سولاردىڭ باسىنان وتكەن قايعىلى وقيعالاردى جاز» دەيدى;
كوكبايعا: «سەن بىرەۋدى دارىپتەپ، ماداقتاپ، ماقتاۋعا ىنتالىسىڭ، سوندىقتان ابىلاي حان، كەنەسارى – ناۋرىزبايلاردىڭ جورىقتارىن جاز» دەيدى;
اقىلبايعا: «سەن سۋرەتشىسىڭ، ەلگە اتى ايگىلى قاپ (كاۆكاز) تاۋىن جانە ونى مەكەندەگەن قاۋىپ – قاتەردەن قورىقپايتىن ەر چەركەس حالقىن سۋرەتتە» دەيدى;
ماعاۋياعا: «سەنىڭ ازداعان ءبىلىمىڭ بار، سوندىقتان باي مەن قۇلدىڭ ورتاسىندا ءومىر بويى ۇزىلمەي كەلە جاتقان تەڭسىزدىكتى، ادامدى مالدان جامان قاراۋشىلىقتىڭ بارلىعىن كورسەت» - دەپ وقىپ، زەرتتەپ قانا قويماي، شاكىرتتەرى مەن بالالارىنا اتالعان سيۋجەتتەرگە شىعارما جازۋدى تاپسىرىپ، وقىمىستىلىقتىڭ، ۇستازدىقتىڭ ونەگەسىن كورسەتەدى.
اقىندىق ءومىربايانىنىڭ باستاۋىندا نيزامي، فيردوۋسي، ساعدي، حوجا حافيز، ناۋاي، فيزۋلي ەسىمدەرىن ەرىككەننەن ەرمەك ەتىپ تىزبەكتەمەگەن. شىعىس پوەزياسىنىڭ كاۋسارىنا كەزدەسىپ، شىعىستىق ورنەكتەردىڭ تۇتقىنىنا اينالعان جاس اباي سانالىلىقپەن قابىلداعان زور عيبرات، مول ءلاززات ولەڭ جولدارىندا كەستەلەنگەن-ءدى. «جاس كەزىندە پارسى جۇرتىنىڭ ەرتەگىلەرىن، ءجامشىت، قاھارمان سىقىلدى كىتاپتارىن دا كوپ وقىسا كەرەك. ءوزىم كورگەن «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» كىتابىن وقىپ، العاش ءبىزدىڭ ەلدى «مىڭ ءبىر تۇنمەن» تانىستىرعان كىسى مەنىڭ اكەم ەدى، - دەيدى تۇراعۇل. – ورىس كىتابىنداعى گۋستاۆ ءامىر سىقىلدى اڭگىمە كىتاپتاردى وقىپ ەلدى تانىستىردى، ءبىزدىڭ ەل «مىڭ ءبىر تۇننەن» جالىعىپ، ورىس روماندارىنا اۋەستەنىپ كەتتى».
سەمەيدەگى كىتاپحانادا شولىركەي وقىپ، مولىنان سۋسىنداعان، بۇرىن وزىنە بەيتانىس ورىس، باتىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارى. تەسىلە وقىپ، قۇنىعا زەردەلەگەنى پۋشكين، لەرمونتوۆ، كرىلوۆ، نەكراسوۆ، سالتىكوۆ-شەدرين، باتىس قالامگەرلەرىنەن گەتە، شەكسپير، شيللەر، گەينە، بايرون، بالزاك، تاعى باسقالارى. ونىڭ ۇستىنە باتىستىڭ وي ادامدارى، فيلوسوفتارى، ءبىلىمپازدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن شۇعىلدانا وقيدى.

دانىشپاندى دۇنيە جۇزىنە تانىتقان – دجوردج كەننان

قولايلى ءساتتى پايدالانىپ ءبىر دەرەكتى ۇسىنعىم كەلەدى. ءيا، ول دەرەك بىزگە بۇرىننان تانىس. قايتالاۋدىڭ قاجەت ەمەستىگىن ەسكەرتىپ، قارسى پىكىر ايتۋعا حۇقىلىسىز. امەريكان جازۋشىسى، ساياحاتشىسى، ءجۋرناليسى، دانىشپان، ابايدىڭ تۇيدەي قۇرداسى دجوردج كەنناندى (1845-1924) سەمەي قالاسىنداعى ساياسي تۇتقىندارمەن اڭگىمەلەسكەندە شاھارداعى كوپشىلىك كىتاپحانادا قۇندى كىتاپتاردىڭ جيناقتالعانى جانە وندا تۇرعىلىقتى حالىق اراسىنان شىققان زيالى وقىرماننىڭ بار ەكەندىگى تاڭ قالدىرادى.
د.كەنناننىڭ وزىنە ءسوز بەرەيىك: «گ-ن لەونتەۆ پەرەدال منە يستوريۋ سەميپالاتينسكوي بيبليوتەكي ي ۆىرازيل منەنيە، چتو ونا نە تولكو بولشوە بلاگو دليا سسىلنىح، نو ي ۆوزبۋجداەت ينتەللەكتۋالنىە ينتەرەسى ۆ گورودە. «داجە كيرگيزى پولزۋيۋتسيا ەيۋ»، - سكازال ون:
- يا زنايۋ ودنوگو ستاريكا كيرگيزا يبراگيما كونوبايا [ۇعىڭىز: اباي قۇنانباەۆ – ا.ە.]، كوتورىي حوديت ۆ بيبليوتەكۋ ي چيتاەت داجە تاكيح اۆتوروۆ، كاك درەپەر ي ميلل.
- نۋ، ۆى شۋتيتە! – ۆوسكليكنۋل ۆەسەلىي ستۋدەنت.
- نيسكولكو، - حولودنو وتۆەچال لەونتەۆ. – سناچالا ون ي مەنيا ۋديۆيل، پوپروسيۆ ۋ مەنيا وبياسنەنيا، چتو تاكوە يندۋكتسيا ي دەدۋكتسيا; نو پوتوم يا ۋزنال، چتو ون ۋسەردنو يزۋچاەت انگليسكۋيۋ فيلوسوفيۋ ي چيتاەت ۆ رۋسسكوم پەرەۆودە، كونەچنو، ەتيح اۆتوروۆ».

د.كەننان ەڭبەگىمەن تانىسقاننان سوڭ، ەڭ الدىمەن، جاساماق العاشقى وي – ءتۇيىنىمىز، بۇل – اباي تۋرالى ايتىلعان ءبىرىنشى پىكىر، ابايتانۋدىڭ قارلىعاشىنداي لەبىز. جانە ەجىكتەي تۇسسەك، د.كەننان ەڭبەكتەرى ارقىلى 1890 جىلى اباي كۇللى الەمگە تانىلعان دەسەك، ەشكىم قىزعانا قويماس.

د.كەنناننىڭ سەمەيدە جەر اۋدارىلعاندارمەن كەزدەسۋى، اباي جونىندە اڭگىمەنىڭ ءوربۋى 1885 جىلدىڭ اياعى نەمەسە 1886 جىلدىڭ العاشقى ايلارى. د.كەننان كىتابى ورىس تىلىنە اۋدارىلعاندا «سيبير ي سيستەما سسىلكي»، «سيبير!»، «سيبير ي سسىلكا» اتاۋلارىمەن شىققان. العاش پاريجدە (1890), ونان سوڭ سانكت–پەتەربۋرگتە (1906) باسپا كورگەن. سوڭعى باسىلىمدا «پەرەپەچاتىۆاەتسيا س بەرلينسكوگو يزدانيا» دەگەن ەسكەرتپە بار. 1896 جىلعىدا اقىن ەسىمىن تولىق كەلتىرسە، 1906 جىلعى كىتاپتا «ۋچەنىي كيرگيز» [«وقىمىستى قازاق» - ا.ە.] دەپ جوعارى باعا بەرىلگەن. جۋرنالدىق نۇسقالارى دا جەتىپ، ارتىلادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۋاقىتىندا مولىنان تارالعان باسىلىم ەكەندىگى، قازاق تىلىنە اۋدارىلسا قازاق وقىرمانى قۋانىشقا كەنەلەرى ءسوزسىز.
ابايتانۋشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنە زەر سالساق، سەمەي قالاسى كىتاپحاناسىنىڭ وقىرمانى اباي «سوۆرەمەننيك»، «رۋسسكي ۆەستنيك»، «ۆەستنيك ەۆروپى»، «يستوريچەسكي ۆەستنيك»، «رۋسسكايا مىسل»، «رۋسسكايا رەچ»، «نوۆوستي»، «نوۆوە ۆرەميا» جۋرنالدارىن ۇنەمى نازارىندا ۇستاعان. رەسەيدە شىققان بۇل ءباسپاسوز ۇلگىلەرى بارشا الەمنىڭ تاريحى، مادەنيەتى، ادەبيەتى، ونەرى، ۇلتتىق ۇستانىمدارى جونىندە جان-جاقتى حاباردار ەتكەن باعا جەتپەس قۇندى جادىگەرلەر ەدى. بولاشاق اقىننىڭ وزىق وي جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنا پايدالى ىقپالىن تيگىزگەندىگى ءسوزسىز.
العاشقى وقىرماندارىنىڭ قاتارىندا دانىشپان اباي تۇرعان قاسيەتتى قارا شاڭىراق – اباي اتىنداعى امبەباپ عىلىمي كىتاپحاناسى ۇجىمىنىڭ مەرەيلى ىستەرى جالعاسا بەرەتىندىگى انىق.

اراپ ەسپەنبەتوۆ،
شاكارىم مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، پروفەسسور،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.

Abai.kz