Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Biylik 2889 18 pikir 18 Jeltoqsan, 2023 saghat 12:06

Resey-Qazaqstan jobasy: «Qәl neshik bolady?»

Qazaqstan men Resey arasynda Reseyding Kókshetau, Semey jәne Óskemen qalalarynda salynatyn kómirmen jaghylatyn ýsh jylu jyluenergostansiyalaryn (JES) salu turaly preziydent Q.Toqaev pen V.Putinning ózara kelisiminen tuyndaghan joba jariyalanyp, qoghamdyq talqylaugha úsynyldy. Qoghamdyq talqylau 28 jeltoqsangha deyin jalghasady. Býgin osy talqylaudyng alghashqy paraghyn ashyp otyrmyz.

Qazaqstan ózining aldyna ýlken maqsat qoyyp otyr. Qazaqstan preziydenti Búl preziydent Q.Toqaevtyng biylghy qyrkýiek aiyndaghy halyqqa Joldauynyng «Ádiletti Qazaqstannyng ekonomikalyq baghdary» dep ataluynan‑aq aiqyn kórindi.  Preziydent:   «Energetikalyq qauipsizdik mәselesin de sheshu qajet. Búl salada qoldan kelgenshe óz resurstarymyzgha arqa sýiegen abzal. Basty mindet elektr energetikasy salasyna jýkteledi. Aldaghy 5 jylda keminde 14 gigavattyq jana elektr quaty iske qosylady. Týptep kelgende, Qazaqstan elektr quatyn basqa jaqtan almaugha tiyis, yaghny kórshiles elderge tәueldi bolmauy kerek. Bizding qazirgi ahualymyz mәz emes. Búl – eng aldymen, memlekettik qauipsizdik mәselesi. Jalpy, qay jaghynan alyp qarasaq ta, búghan mýlde jol beruge bolmaydy» degen bolatyn.

Mine, soghan say ómirge jylu energiya stansiyalaryn salu jobasy úsynylyp otyr. Búl joba Resey men Qazaqstan arasyndaghy iri joba. Osynyng aldynda Resey elimizde atom stansiyalaryn salyp beruge úsynys jasaghan bolatyn. Alayda, ol tek referenduum arqyly sheshiletin bolghandyqtan, Resey endi jylu stansiyalaryn salu josparyn úsynghan synayly... Qazaqstan tarapy ony 28 jeltoqsangha deyin halyqtyqng talqylaudan ótkizip, sodan keyin naqty sheshimin aitatyn bolady.

Sonymen, úsynylghan jobada 2‑bap boyynsha Resey tarapynan jauapty merdiger retinde  Jauapkershiligi shekteuli Qogham  «InterRAO –Eksport» dep kórsetilgen. Oghan barlyq qosalqy merdigerlerdi tandau qúqy berilgen. Al Qazaqstan tarapynan AO Samúryq‑Energo tandalghan. Bir qyzyghy, «InterRAO‑Eksport» ta, «AQ «Samúryq‑Energo» da osy maqsatta arnayy kindiktes kompaniyalar ashady.  Eki elding Energetika ministrlikteri olardy ýstinen baqylaydy. Qarap otyrsaq, Shart  shemasy sonshalyqty kýrdeli. Búl bolashaq obiektilerding ózindik qúnyna qanshalyqty әser etedi, ol jaghy beymәlim.

Shartta Qazaqstan jaghy tolyghymen «Tapsyrys berushi» bolyp tabylady.  Mysaly, negizgi obiektilerding qúrylys alandaryna geodeziyalyq barlau júmystary men jer qyrtysy turaly saraptamalardy Resey jaghy oryndaydy. Al, Qazaqstan olargha der kezinde infraqúrylym turaly tolyq maghlúmat beruge mindettenedi. Biraq, geodeziya salasynda Qazaqstannyng bay tәjiriybesi bar. Endeshe, jerge qatysty barlau júmystaryn nege Reseylikter jasauy tiyis? Shynauaytynda, osy jәne kóptegen basqa júmystardy Qazaqstannyng óz kýshimen atqarugha Qazaqstannyng qarymy jeter edi.

Odan ózge, stansiyalar salynyp bitken son, ony basqaru tetikterin Qazaqstan jaghy óz qolyna alatyn bolady. Endeshe, búl bolashaqta soghan say mamandardy dayarlau qajet ekendigin eskerudi talap etedi. Biraq jobada ol jaghy kórsetilmegen. Negizi, bolashaq energetik mamandar dayarlaudyng jospary men investisiyalyq shyghyny da osy jobadan oryn tabuy tiyis degen oidamyz.

Óitkeni, búl mәsele aldyn ala sheshilmese, «Stansalardyng júmysyn jýrgizudi Qazaqstan jaghy ózi sheshedi» dep kórsetilgendey, «Qazaqstan ýkimetining sheshimimen» dep basqaru tetikterin Resey óz qolyna aluy әbden mýmkin. Óitkeni, «mamandary dayyn emes Qazaqstan» oghan amalsyz barugha mәjbýr. Olay bolsa, búl elimizding «energetikalyq qauipsizdigine» keri әseri etetin bolady. Odan ózge, búnyng tәuelsiz Qazaqstangha syrttan qysym kórsetu qúralyna da ainaluy ghajap emes.

RF tarapy ózine myna mindetterdi alugha mýddeli eken:

Kontarktige qol qoyylghangha deyin ýsh stansiya boyynsha tehnikalyq sheshimderding jobasyn jasau (gaz ne kómir otynymen) jәne qúrylys salynatyn jerge jobalyq‑zertteudi jýrgizu. Búl júmystardy Qazaqstan qarjylandyrady.  Al, kontraktige qol qoyylghannan keyin   júmys kólemi jәne uaqyty anyqtalady. Odan әri Resey bas merdigerdi, qosalqy merdigerlerdi ózi tandaydy. Odan keyin de barlyq júmystardy Resey jaghy jýrgizbek oida. Onda Qazaqstannan júmys kýshin tartudy mindetteu jaghy búlynghyr aitylghan. Al reseylikterding issaparmen keluin, ornalasuyn qamtamasyz etu naqty kórsetilgen. Búl resseylik qosalqy merdigerlerding mýddesine tolyq say keledi. Endeshe, osydan keyin biz taraptan  «Sanksiyalar ótinde qalghan Reseyge senim bar ma?» degen súraqtyng tuyndaytyny zandy bolady. . Sebebi, Reseyding kóptegen memlekettik kompaniyalary әlemdik sanksiyalar tiziminde túr. Olar әlemdik naryqtan, tehnologiya men tauar almasudan meylinshe oqshaulanghan. Endeshe, JES siyaqty kýrdeli nysandardy saluda búl faktor әser etpey qoymaytyny anyq.

Odan әri, 8‑bap «Kelispeushilik jaghdaydy eki taraptyng arnayy organdarynyng kelissózderi arqyly sheshedi. Al,  sheshimin tappasa, mәsele ózara yntymaqtas túrghydaghy kelissózimen sheshiledi» depti. Búdan týsingenimiz, talasty mәseleni ózara dostyq qatynastaghy eki jaqtyng ýkimeti kelisip sheshedi»  deydi. Biraq, búl kónilge onsha qonbaytyn nәrse. Sebebi, qazirgi zamanda memleketterde ýkimetting týbegeyli ózgerip ketui jii oryn aluda.  Onday tәjiriybe Qazaqstannyng ózinde de bar. Mysaly, «Eski Qazaqstan» men «Jana Qazaqstan» oghan dәlel bola alady.  Endeshe, Sharttyng oryndaluy barysynda Resey ne Qazaqstan ýkimetteri ózgermeydi degen kepildik  bar ma? Ol joq. Biylikting ózgerui әbden mýmkin. Sonda búl sharttyng oryndaluyna kepil kim bolmaq? (Shart ózine ózi kepil bolmaydy).  Eng dúrysy, asa iri memleketaralyq kez kelgen sharttardyng Halyqaralyq Sottar pen Zandar jýiesine sýienui bolsa kerek. Biraq qazir Resey  onday qadamgha bara almay otyr. Sondyqtan bolar, búl kelisim shartta  Astana Halyqaralyq Qarjy ortalyghynyng Arbitrajdyq soty atalyp ótipti.Biraq, halyqtyng senimi ony qalay qabyldaydy eken? Osy jaghy da oilantady... Al, turasyn aitqanda, búl shartta «sózge sert» («slovo pasana») degen prinsip bar ma dep qalasyn, keyde... Olay bolsa, fors‑majorlyq oqys jaghdaylarda ne isteuge bolady? Belgisiz... Nege deseniz, sharttyng oryndaluynyng barlyq dengeylerinde basymdyq bir ghana tarapta túr, ol – Resey. Resey barlyq merdigerlerdi tandaydy. Qoyylatyn bir ghana talap: «Mmerdiger Qazaqstan zandaryna sәikes liysenziyalyq  talaptargha say boluy» degen. Búl, kóbine qújattyq dengeyde anyqtalady. Al, bizder eki eldegi «korrupsiyalyq ahualdy» eske alsaq, onda «Qәl neshik bolady?» deymiz be, qaytemiz...

Ábdirashit Bәkirúly,

publisist  

Abai.kz

18 pikir