Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Áriptesting әngimesi 1642 4 pikir 16 Qantar, 2024 saghat 13:56

Qyzyl tenizdegi soghys: Husitter qaydan shyqty?

Ótken júma týni AQSh pen Úlybritaniyanyng úshaqtary, korablideri men su asty qayyqtary osy elde әlemdik qoghamdastyq moyyndamaghan jәne Iranmen tyghyz baylanysy bar «Ansar Alla» shiit toby deytin husitter baqylaytyn Yemen aumaghyna әue shabuylyn jasady.

Songhy birneshe ay boyy husitter Qyzyl teniz ben Aden shyghanaghyndaghy sauda jәne әskery kemelerge shabuyl jasap, AQSh pen EO-da terroristik dep tanylghan HAMAS tobyn Izrailimen qarama-qayshylyqta qoldaytyndaryn aitty. Degenmen, Izrailige qatysy joq kemeler de husitter shabuylynyng nysanasy boldy.

1705314714937342.jpg

HUSITTERGE QARSY SOGhYS: UKRAINA-RESEY SOGhYSYNA ÚQSASTYGhY

19 qarashadan bastap husitter Qyzyl tenizdegi sauda kemelerine 25-ten astam shabuyl jasady. 9 qantarda, britandyq «HMS Diamond» esmiynesine qasaqana jasalghan shabuyldy da osyghan jatqyzugha bolady. Bәlkim, AQSh pen onyng odaqtastarynyng shydamdylyghyna tap osy sәt syzat týsirgen shyghar?.. Olardyng múnday operasiyany búryn bastamauynyng kóptegen sebepteri bar, әskery sarapshylardyng taldauy kórsetkendey, husittermen soghysu onay emes әri úzaqqa sozylyp, 100 payyz tabysqa jetuge kepildik bere almaydy.

Batys elderining Yemendegi әskery operasiyasynyng bastalghany turaly habardan keyin, «búl memleket kóptegen syrtqy oiynshylardy ózine tartatyn taghy bir iri halyqaralyq qaruly qaqtyghystyng sebebi men alany boluy mýmkin» degen joramal әlemdik naryqtardaghy múnay baghasyna birden әser etti. Parsy shyghanaghy elderinen Europagha teniz tankerlerimen múnay jetkizui eki tar búghaz arqyly jýzege asyrylady – «Ormuz», Iran men Arab týbegi arasynda jәne «Bab-eli-Mandeb», Yemen men Afrika arasynda. Álemdik ekonomika ýshin әrqashan strategiyalyq manyzy bar (jәne әskery túrghydan óte osaldau) eki búghaz da býginde teoriyalyq túrghydan úrys qimyldarynyng arenasyna ainaluy mýmkin.

Husittermen qaqtyghysta Batys elderining koalisiyasy Resey-Ukraina soghysynda da, Izrailiding HAMAS-pen soghysynda da qylang bergen problemalarmen betpe-bet keledi. Husitter paydalanatyn qaru, onyng ishinde irandyq drondar men ballistikalyq zymyrandar ony ústap alugha jәne beytaraptandyrugha bolatyn qúraldardan birneshe ese arzan týsedi.

1705314780476496.jpg

QORGhANUDAN ShABUYLGhA KÓShU

BBC jurnaliysi Frenk Gardnerding baghalauynsha: Qyzyl tenizdegi kemelerge jappay shabuyl jasau kezinde husitter paydalanghan drondardyng әrqaysysy shamamen 20 myng dollar túrsa, al britandyq «HMS Diamond» esmiynesi jabdyqtalghan bir «Sea Vipe»r zymyranynyng qúny million dollardan asyp jyghylady. Jeke shyghyndanu tarmaghyna búdan bólek kemelerge arnalghan otyn jәne qayta jaraqtandyru ýshin porttargha qaytaru qajettiligi kiredi. Resey-Ukraina soghysyna úqsastyq – husitterding kóp jaghdayda Irannan ýirengen taktikasynan da bayqalady. Atap aitsaq, qarsylastyng ÁShQ jýiesin «jýkteuge» arnalghan zymyrandardyng ne bolmasa drondardyng basymdyghymen bir mezgilde shabuyl jasau.

Búl ýrdisti ózgertuding jalghyz joly - 12 qantargha qaraghan týni jasalghan qorghanudan shabuylgha kóshu.

1705314843222938.jpg

HUSITTERDE QANDAY QARU BAR?

Britandyq Korolidikting birikken qorghanys zertteuler institutynyn, sonday-aq Strategiyalyq jәne halyqaralyq zertteuler ortalyghynyng derekteri boyynsha husitterding iyeligindegi negizgi qúraldar mynalar:

*Irannyng «Badr-1» radiolokasiyagha qarsy zymyrandary,

*«Burkan-1» ballistikalyq zymyrandary,

*Soltýstik Koreyding «Hvason-6» zymyrandary (úshu qashyqtyghy 500 km jәne salmaghy 750 kilogramm jauyngerlik bóligi modifikasiyasy),

*Salmaghy 500 kilogramm jәne úshu qashyqtyghy 400 kilometr bolatyn Irannyng «Asef» aviasiyalyq qanatty zymyrandary,

*Jerýsti qanatty zymyrany – «Quds-1»,

*Óz kezeginde kenestik «X-55» zymyrandarynyng kóshirmesi bolyp tabylatyn irandyq «Soumar» zymyrandarynyng modifikasiyasy,

*1990 jyldary Qytay Irangha satqan jәne osy elde «Noor» atauyn iyelengen qytaylyq «S-802» zymyrandarynyng kóshirmesi bolyp tabylatyn «Ali-Mandeb 2» kemege qarsy qanatty zymyrandary. Olardyng qashyqtyghy shamamen 120 kilometrdi qúraydy, al artyqshylyqtarynyng biri - jýk kóligin shanaqtan úshyru, búl útqyrlyqty jәne qondyrghyny qarsy soqqydan tez shygharu mýmkindigin qamtamasyz etedi.

*«Samad-2» jәne «Samad-3» drondary, olardyng songhysy 1500 shaqyrymgha deyingi qashyqtyqqa úshugha qabiletti su ýsti qúraldarymen jaraqtandyrylghan. Ukraina Resey Federasiyasynyng Qara teniz flotynyng korabliderine shabuyl jasau ýshin paydalanatyn su ýsti drondaryna úqsas.

Degenmen, husitterding basty qaruy – Saud Arabiyasymen jәne osy el basqaratyn әskery koalisiyamen qarsy túruda jinaghan tәjiriybesi bolyp tabylady. Búl qarsylyq AQSh, Úlybritaniya jәne olardyng odaqtastary ýshin Aden shyghanaghyndaghy, Bab-eli-Mandeb búghazyndaghy jәne Qyzyl tenizdegi keme qatynasyna shabuyldy toqtatudyng qanshalyqty qiyn ekenin kórsetedi.

2021 jyly husitter Saud Arabiyasyna ay sayyn saud koalisiyasynyng 600 soqqysyna qaramastan, 340-tan astam zymyran men oq-dәrini atty. Búl soqqylar dәl osy zymyran men basqa da qaru-jaraq óndiretin infraqúrylymgha baghyttalghan bolatyn. Tayaudaghy «RUSI» sarapshylary atap ótkendey, Yemenning soltýstigin baqylaytyn iranshyl toptyng negizgi әlsizdigi әskery maqsatqa baghyttalghan qúraldardyng jetispeushiligi bolyp tabylady. Kóptegen jaghalau radarlary, sonyng ishinde Yemen әskerinen qalghan husitter 2016 jylghy soghys kezinde joyyldy. Qazir husitter irandyq barlaushy kemelerding barlau mәlimetterin paydalanady dep esepteledi. Búl azamattyq kemelerge shabuyl jasau ýshin jetkilikti, biraq әskery kemelerge tiyimdi qarsy túru ýshin jetkiliksiz.

AQSh, Úlybritaniya jәne olardyng odaqtastary ýshin taghy bir problema - Yemenning husitter baqylaytyn bóligi (Yemendi Izrailiden bólip túrghan Saud Arabiyasy aumaghynan aiyrmashylyghy) tauly jer bolyp tabylady. Sonyng ishinde jer astynda iske qosu qondyrghylaryn tiyimdi jasyrugha mýmkindik beredi. Jer asty iske qosu qondyrghylarynyng ýlgilerin husitter 2018 jyldan bastap kәdege jarata bastady.

1705314987640944.png

QYZYL TENIZDEGI QANQASAPTYNG SÚLBASY

Qorghanys zertteulerining birikken korolidik instituty sarapshylarynyng aituynsha, AQSh basqaryp otyrghan koalisiyanyng búl jaghdayda qoldanugha tiyisti birneshe josyghy bar:

*Qarsylasqa baghynugha mýmkindik beru ýshin bir nemese birneshe manyzdy emes maqsattargha shekteuli soqqy beru. 12 qantargha qaraghan týni odaqtastardyng jappay shabuylynan jәne husitterding ózderining shabuyldaryn jalghastyru niyeti turaly mәlimdemelerinen keyin búl ssenariy shyndyqqa janaspaydy.

*Bir mezgilde husitter men olardyng tasasynda túrghan Irangha talaptar qoya otyryp, olardy oryndaudyng naqty kórsetilgen merzimimen auqymdy shabuylgha den qong. Júma týnindegi siyaqty, tipti odan da auqymdy shabuyldardy kýn sayyn jýrgizu mýmkin emes. Degenmen, búl Aden shyghanaghy men Qyzyl tenizde azamattyq keme qatynasy jaghdayyn belgili bir shamada jenildetui mýmkin, odan keyin jana eskalasiya oryn alady.

*Ýshinshi núsqa - eng kóp soqqy bolmasa da, eng manyzdy nysandargha shoghyrlandyrylghan soqqy, husitterge qarsy júmyldyrylghan júmsalghan kýshtermen neghúrlym keng auqymdy әskery kampaniya jýrgizbey,  neghúrlym tiyimdi soqqylar jasay alu.

Institut sarapshylarynyng payymdauynsha, osy maqsattardyng ishinde basqaru jәne baqylau toraptary, sonday-aq irandyq zymyrandardy «bólshektep» qúrastyratyn zauyttar bolmauy tiyis, sebebi olar halyq kóp shoghyrlanghan jerlerde, mysaly, Yemenning astanasy Sana qalasynda ornalasady.

1705315061240845.jpg

Qarsylas taraptar qanday strategiyany tandasa da, әsirese qaqtyghystyng shiyelenisui shyn mәninde husitter men Irannyng maqsattarynyng biri bolyp tabylsa, Qyzyl tenizde jinalghan Qúrama Shtattar men oghan qosylghan elder Iran-Irak soghysy kezinen beri eng quatty toptardyng biri jәne onyng 1984 jylghy «tankerler soghysynyn» bir bóligi bolyp tabylady dep senimmen aitugha bolady.

Búl – «USS Carney», «USS Laboon» jәne «USS Thomas Hudner» esmiynesteri, «Ohio» synypty atomdyq su asty qayyghy, britandyq «HMS Diamond» esmiynesi jәne Fransiya teniz flotynyng «Languedoc» kóp maqsatty fregaty.

Jeltoqsan aiynyng sonynda britandyq «The Times» gazeti jazghanday, Aden shyghanaghynda ýsh sýiemeldeu kemesi bar «USS Dwight D. Eisenhower» avianosesi, «Los Angeles» synypty atomdyq su asty kemesi ornalasqan. Búdan basqa, Shyghys Jerorta tenizinde bes sýiemeldeu kemesi bar «USS Gerald R. Ford» amerikandyq avianosesi jәne «USS Mount Whitney» AQSh Áskeriy-teniz flotynyng shtabtyq kemesi qalyp otyr.

Operasiya qúnynyng qymbattyghyna qaramastan, AQSh pen preziydent Jo Bayden múnday qadamdy qolayly dep esepteui mýmkin. Eng kýrdelisi tengerimdi saqtau bolady: Qyzyl teniz pen Bab-eli-Mandeb búghazynyng sauda keme qatynasy ýshin әreketsizdigi men is jýzinde jabyluy logistikanyng kýrdelenuine jәne kóptegen tauarlargha әlemdik baghanyng ósuine әkeledi, qaqtyghystyng órshui de qymbat bolady.

12 qantargha qaraghan týni Batys koalisiyasynyng husitterge soqqy berui AQSh-tyng osy topqa qarsy on jylgha juyq uaqyttaghy iri әskery operasiyasy boldy. 2016 jyly Qúrama Shtattar Qyzyl tenizde birneshe әskeriy-teniz kemeleri men sauda kemelerin atqannan keyin «Tomagavk» qanatty zymyrandarymen husitterding ýsh zymyran qondyrghysyna shabuyl jasady. Sol kezde husitterding shabuyly toqtatyldy. Biraq qazir «Ansar Alla» Batystyq elderding ulitimatumyna birden qarsylyq bildirip, eshtenege qaramastan shabuyldy jalghastyrugha uәde berdi.

1705315095387419.jpg

HUSITTER NE DEYDI?

Husitter Qúrama Shtattarmen soghystyng keleshegin zor quanyshpen qarsy aldy. 10 qantarda, Batys elderining soqqylarynyng osy seriyasyna deyin, toptyng qazirgi kóshbasshylarynyng biri Abdulmalik әl-Hutiy kez kelgen shabuyldy «qatygez jauap» retinde qarsy alugha uәde berdi: «Biz, yemendikter, AQSh-tan qoryqpaymyz. Bizdi amerikandyqtarmen tikeley konfrontasiya qanaghattandyrady», - dep mәlimdedi.

«Ansar Allanyn» taghy bir ókili Mohammed Abdulsalam da: «Biz Yemenge qarsy búl agressiyany aqtaudyng mýldem joqtyghyn atap ótemiz, sebebi bizding tarapymyzdan Qyzyl jәne Arab tenizderinde halyqaralyq keme qatynasyna eshqanday qauip tóngen joq. Biraq AQSh pen Úlybritaniya soqqy berui Yemenning Palestina men Gazany qoldauyn toqtatady dep sanaydy», - dedi.

1705315125122008.jpg

BAYDEN NE DEYDI?

AQSh preziydenti Djo Bayden Tayau Shyghystaghy soghystyng shiyelenisuinen ýsh ay boyy qútylugha tyrysyp, 11 qantarda keshke Yemende soqqy beruge búiryq bergenin aitty. Amerikalyq jәne basqa da tenizshilerding ómirine jәne navigasiya erkindigine qauip tóndirgen әlemdik saudanyng 12 payyzy ótetin manyzdy teniz kólik dәlizderining birindegi «oysyz shabuyldargha» qarsy soqqydan keyin jariyalaghan jazbasha mәlimdemesinde Bayden 50 memleketting mýddesine әser etken husitterding «búryn-sondy bolmaghan» shabuyldaryn jan-jaqty sipattady.

«AQSh pen onyng odaqtastary husitterding әskery nysandaryna úzaq uaqyt shabuyl jasay alady, biraq olar eshqanday irgeli nәtiyjege әkelmeydi. Batystyq koalisiyanyng «Ansar Alla» qozghalysynyng jauyngerlerin tolyghymen jenu óte qiyn bolady», - dep esepteydi Arab týbegining bilgishi, әskeriy-sayasy taldaushy Mihail Shereshevskiy.

«Qazirgi uaqytta Yemendegi operasiya turaly eshkim aitpaydy. Ol óte qauipti bolar edi. Yemen osy maghynada Aughanstandy eske salady. Ángime elding soltýstigindegi jauyngerlik taypalar qonystanghan tauly jerler turaly bolyp otyr, olardyng bir bóligin husitter - taypalyq aqsýiekter biriktire aldy. Onda partizan soghysy ýshin tamasha jaghday jasalghan, al husitter - jer betindegi eng ýzdik partizandardyng biri. Olar kýrdeli reliefi bar óz aimaqtaryn jaqsy biletin sheber, qajyrly jәne ayausyz jauyngerler», - deydi.

1705315189231436.jpg

HUSITTER MEN OSMAN IMPERIYaSYNYNG SOGhYSY

HH ghasyrdyng basynda Osman imperiyasy Soltýstik Yemendi (bolashaq Yemen Mutavakkily korolidigi) baghyndyrugha jәne onda zeyditterding kezekti kóterilisin - qazirgi husitterding iydeyalyq izbasarlary men babalaryn tynyshtandyrugha tyrysty. Búl әreket әskery sәtsizdikpen jәne Stambul men Yemen biyleushisi imam Yahiya arasynda shart jasasumen ayaqtaldy. Osman súltany Soltýstik Yemenning tolyq avtonomiyasyn moyyndady, degenmen imperiya Osman pashasy men әskery garnizondardyng elde bolu qúqyghyn saqtap qaldy. Keyin Týrkiyada bir ghasyr boyy Yemendegi ýmitsiz soghys turaly, KSRO-da Aughanstan ardagerlerine úqsas qayghyly әnder shyrqaldy.

1705315249411330.png

HUSITTERDING SAUDIYaMEN SOGhYSY

Saud Arabiyasy da osy jolmen jýruge tyrysty jәne 2015 jyly Birikken Arab Ámirlikterimen birge Yemenge qaruly kýshter engizdi. Biraq husittermen bolghan soghys Er-Riyad ýshin ýmitsiz is bolyp shyqty. Osy jyldar ishinde husitter Yemenning jartysyna juyghyn jәne onyng astanasy Sana qalasyn baqylauda ústap, saudiyalyqtargha ýlken shyghyn keltirdi. Búl rette olar Saud Arabiyasynyng qalalaryn zymyrandarmen jәne drondarmen atyp, olardyng aumaghyna reydter jasady. Olar sonshalyqty tiyimdi bolghandyqtan, Saud Arabiyasy basshylyghy beybitshilikti qalady, «Ansar Allamen» kelissózder jýrgizedi, tipti AQSh-tyng husitterge qarsy auqymdy әskery operasiyalaryna da qarsy.

1705315348250786.jpg

HUSITTER «IRANNYNG PROKSY KÝShI» ME?

Husitter turaly «Irannyng proksy kýshi» dep jii jazylady. Búl tolyghymen dúrys emes. Búl arada әngime jergilikti baylar basqaratyn, tamyry tereng derbes qozghalys turasynda bolyp otyr. Alayda, eger olargha kelip týsetin irandyq qarudyng ýzdiksiz aghyny bolmasa, husitter osynshama tiyimdi soghysa almas edi. Sondyqtan olar ózderining basty syrtqy jәne әskery tiregi - Tegerangha óte tәueldi. Iran husitterge zor yqpal etip, AQSh tarapynan sanksiyalar rejiymin jenildetu baghytynda onyng uәdesin alu ýshin olardy paydalanyp qalugha tyrysuy mýmkin.

«Vashington ýshin qazirgi basty problema onyng týbine almaytyndyghynda. AQSh-tyng jahandyq qaghanat mәrtebesi oghan әlemdik sauda baghyttarynda, qúrlyqtaghy jәne tenizdegi tәrtipti qamtamasyz etuge mýmkindik beredi. Qazirgi zamanghy әlem ýshin teniz saudasynyng orasan zor manyzyn eskere otyryp, eger AQSh býkil әlemdik saudanyng 12 payyzy ótetin Qyzyl tenizding qauipsizdigin qamtamasyz ete almasa, onda olar búdan bylay ózderin ýlken qaghanat dep atay almaydy», - dep eskertedi Mihail Shereshevskiy.

HUSITTER ATAUY QAYDAN ShYQTY?

Yemende XIX-XX ghasyrlardyng basynan beri әreket etip kele jatqan husitter (huti) nemese «Ansar Alla» qozghalysy jergilikti quatty etnokonfessiyalyq taypalyq әskeriylendirilgen toby (el halqynyng shamamen 25 payyzy) 2004 jyly sol kezdegi ýkimetke qarsy qaruly kóterilis jasady. «Husitter» atauynyng ózi osydan 20 jyl búryn, sol 2004 qyrkýieginde Yemen әskeriyleri óltirgen qozghalystyng negizin qalaushy Huseyn әl-Husiyding qúrmetine payda boldy.

«Ansar Alla» basqa da ymyraly jәne radikaldy islamshyl toptarmen jәne qozghalystarmen birge 2011 jylghy Yemen tónkerisine belsendi qatysyp, sonyng nәtiyjesinde preziydent Aly Abdalla Saleh dogharysqa ketip, 2017 jyly «Ansar Alla» baqylauyndaghy jergilikti IIM-ning kýshimen óltirildi. 2015 jyldyng basynan bastap, husitter Yemen astanasy Sanany basyp alyp, ózderining resmy basqaru organyn, Revolusiyalyq kenesin qúrghannan keyin, «Ansar Alla» is jýzinde býkil eldi basqaratyn kýshke ainaldy. Búl rette «Ansar Alla» livandyq «Hezbolla» siyaqty Iran men onyng odaqtastarynyng tikeley әskery jәne qarjylyq qoldauyna iye. Qazir husitterding revolusiyalyq komiyteti negizinen býkil Husy otbasylyq klanynyng kóptegen mýshelerinen túrady jәne 2004 jyly óltirilgen Huseynning tuysqany «Ansar Allanyn» jogharghy kóshbasshysy Abdul-Mәlik әl-Husy shyn mәnisinde Yemenning preziydenti bolyp esepteledi.

Býginde «Eli-Masira» telearnasy bar husitter shiizmdi Yemen halqynyng kópshiligi ústanatyn sunnizmning yqpalynan jәne jalpy islamnyng tazalyghyn kórshiles sunny jәne ibadat monarhiyalary siyaqty barlyq «qanaghattanarlyq» yqpaldardan qorghaytynyn aitady (birinshi kezekte Saud Arabiyasy men Birikken Arab Ámirlikteri, sonday-aq Oman - әlemdegi ibadattar halqynyng 75 payyzdan astamyn qúraytyn jalghyz memleket). Sonday-aq «sionistik Izraili men qúdaysyz Batys» tarapynan da. 2018 jylghy shildede husitterding revolusiyalyq kenesi Resey preziydenti Vladimir Putinge 2014-2015 jyldardan beri toqtamaytyn eldegi azamattyq soghysty jәne «arab aliyansy» tarapynan Yemenge qarsy agressiyany toqtatugha jәrdemdesudi ótindi. Ótinish jauapsyz qaldy. Putinnen kómek súraydy. Resey taghy bir soghysqa aralasuy mýmkin.

1705315390788548.jpg

YEMENDI IMAMATQA QAYTARU

Songhy jyldary husit qozghalysy men onyng iydeologiyasy men syrtqy sayasaty qatty ózgerip, radikaldandy. «Ansar Alla» әlemdik jihadqa jәne «batystyq imperializm men sionizmge» qarsy «qúdaygha layyqty kýreske» qatysa bastady. Biraq osydan 10-15 jyl búryn búl tek qana yemendik qozghalys bolatyn. Eldegi «salafitterding rólin kýsheytuge qarsy» qozghalys boldy. Búl rette «salafittik» dep býkil salafizm islamdaghy bir ilimning bir týri retinde emes, eng aldymen Saudiya yqpalyn bildiredi. Sonday-aq bir kezderi husitter Yemendi 60-shy jyldardyng basynda tónkeris saldarynan qúlaghan imamatqa qaytarudy jәne jana teokratiyalyq patriarhaldy memleket qúrudy jaqtaghan. Sonday-aq, Yemende iydeologiyanyng jәne «Músylman bauyrlastar» qozghalysynyng boluyna qarsy, biraq olar qazir ózderin «Músylman bauyrlastardyn» bir tarmaghy bolyp tabylatyn Gaza sektoryndaghy HAMAS tobynyng eng jaqyn odaqtastary dep sanaydy.

HUSIT SOGhYSTARY

1990 jylgha deyin taypalyq qaghidat boyynsha eki memleketke bólingen Yemendegi azamattyq soghys, shyn mәninde, úzaq uaqyt boyy bir jaghynan husitter men ekinshi jaghynan búrynghy ýkimettik kýshter men әrtýrli әskeriyler arasyndaghy qaruly qaqtyghys boldy sonyng ishinde «Ál-Kaida» men «DAYSh», ontýstiktegi separatister men jay banditter. Osy azamattyq soghystyng tarihy songhy jyldary óte kýrdeli boldy jәne kóptegen kezenderden túrdy. Onyng barysynda týrli kýshter bir-birimen aliyansqa týsip, keyin basqa jaqqa kóshti, biraq eshkim jeniske jete almady. 2011 jyly Er-Riyadqa «arab kóktemi» saldarynan qúlatylghannan keyin 22 jylgha juyq biylik qúrghan búrynghy Yemen preziydenti-diktator Ály Abdalla Salehting mysaly aiqyn. Ol Yemen astanasy Sanagha oralyp, olarmen odaq qúrdy, sodan keyin oghan adal Respublikalyq gvardiyanyng kóptegen bólimderi «Ansar Allah» jaghynda soghysqa kiristi. 2017 jyldyng kýzinde Saleh odaqtastaryn aldap, qaytadan islam koalisiyasynyng jaghyna ótuge sheshim qabyldady.

2015 jyldyng kókteminen bastap olargha qarsy túrghan barlyq ishki kýshter 2020 jylgha qaray belsendilikke qol jetkizgen husitterge qarsy Saud Arabiyasy bastaghan islam koalisiyasy elding ishki isine jasyryn týrde aralasu ýshin dindarlardy qoldaytyn Irannyng yqpalyn taratugha qarsy túru syltauyn algha tartty. Saud Arabiyasy armiyasy men onyng koalisiya boyynsha seriktesteri (Egiypet, Iordaniya, Birikken Arab Ámirlikteri, Kuveyt, Bahreyn, Marokko jәne Sudan) aiqyn materialdyq-tehnikalyq basymdyqqa qaramastan, husittermen bolghan shayqasta eshqanday jeniske jete almady. Kerisinshe: songhy jyldary «Ansar Alla» Saudiyanyng múnay infraqúrylymyna asa sezimtal zymyran soqqylaryn jasady.

Jalpy alghanda, múnay men tabighy resurstargha kedey Yemen Qyzyl tenizden Ýndi múhityna, Aziya men Afrika arasyndaghy strategiyalyq túrghydan asa manyzdy jerde ornalasqandyqtan songhy on jylda býkil Tayau Shyghysty basyp alghan shiittik Iran men sunnittik Saud Arabiyasynyng әskeriy-sayasy qaqtyghysy aimaghynyng birine ainaldy. Sol sebepti, mysaly, BAÁ әskerleri ótken jyldyng sәuir aiynda Ýndi múhityndaghy Yemendegi Sokotra aralyn Iran solardan búryn basyp alady degen qauipten biraz uaqytqa «aldyn ala» basyp aldy.

1705315442871537.jpeg

«IZRAILDI JEK KÓRETIN QOZGhALYS»

Qazirgi kezendegi husitter - búl edәuir dәrejede Tegerannyng tuuy, biraq bir mezgilde songhy onjyldyqtar ishindegi ishki damuynyng zandy jemisi de. Qalay bolghanda da, irandyq qoldau - husitter ýshin mýldem ekzistensialdy mәsele. Sondyqtan olardyng kóshbasshylary ózderin Iranmen, onyng syrtqy sayasy maqsattarymen jәne onyng Tayau Shyghystaghy jaghdaygha kózqarasymen barynsha sәikestendiruge tyrysady.  Sayasattanushy-arabist Andrey Ostaliskiy:

«Iranda uaghyzdalyp jatqan Izrailige degen óshpendilik endi bala kezden bastap husit mektepterinde oqytylyp keledi jәne ol býgingi tanda husit qoghamy qúrylatyn iydeologiyalyq ózekke ainaldy. Al ol әli de bolsa Yemenning sunnitterimen soghysudaghy kóp jyldar boyy órship kele jatqan jәne kóp adam qaza tapqan azamat soghysy ayaqtalghan joq.

Husitter biylikte ózderin senimdi sezinbeydi. Olar ózderining ishki isterine aralasa alar edi, biraq bәri kerisinshe bolyp jatyr. Olar Irandy sýnniylerdi jenip, biylikti iyelenuge kómektesken sheshushi kýsh dep sanaydy. «Ansar Alla» kóshbasshylary Tegerannyng senimi men qoldauyn joghaltsa, biylikten airyluymyz әbden mýmkin dep sanaydy. Sondyqtan da olardyng radikaldy baghdarlary iran iydeologiyasymen ýndesedi. Yemen halqyn óte kýrdeli ekonomikalyq problemalar, oryn alyp jatqan ashtyq alandatatyndyqtan husit kóshbasshylary qoghamdyq pikirdi óz paydasyna ainaldyrugha tyrysyp baghuda.

Men soltýstik Yemende sayahattap kóp uaqytymdy ótkizdim. HH ghasyrdyng basynda búl jer eng aldymen diny emes, taypalyq qaghidat boyynsha bólingen el bolatyn. Adamdar bәrinen búryn ózderin dinmen emes, qanday da bir taypamen baylanystyrdy. Biraq qazir bәri týbegeyli ózgerdi. Diny bauyrmalshyldyq birinshi oryngha shyqty. Eng aldymen, músylman nemese músylman emessin, sýnnit nemese shiiyt, nemese әrkim ózderin qalay ataytyny manyzdy bolyp tabyla bastady. Bir kezderi Yemende zeyditter, әriyne, ghasyrlar boyy sunnittermen tatu-tәtti ómir sýrgen. Biraq endi dúshpan atanghan sunnitter - zeydit (shiiyt) biyligimen tatulasugha mәjbýr boluda.

Zeyditter tarihy túrghydan Iran shiitterimen tolyghymen kelispen edi. Biraq eger Iran býginde «Islam memleketi» ústanymynan iydeologiyalyq túrghydan alys ketpegen asa radikaldy «HAMAS» tobyn qolday alatyn bolsa, onda islamnyng shiittik interpretasiyasy boyynsha Tegerangha ózining «tuystarymen» tatulasugha baghdar ústana bastaghandyghyn tanytady. Osylaysha, biz bәrin anyqtay bastaytyn diniy-sayasy faktorlardyng payda bolu ýderisin kórip otyrmyz. Búl endi taza din emes, Batys týsinigindegi sayasat ta emes.

Qyzyl tenizdegi kemelerdi atu. Logikalyq túrghydan alghanda, búl bastama Tegerangha qatty únaugha tyrysatyn «Ansar Alla» tobynyng basshylyghynan tuyndauy tiyis edi. Biraq olardan búghan sanksiya alghan shyghar. Tegeran tarapynan «jasyl jaryq» bolmasa, olar múnday tәuekelge eshqashan barmas edi. Men qazir husit kóshbasshylary ózderining Iran jaqtastaryna: «AQSh pen onyng odaqtastarynyng soqqysyna sonshalyqty qatang jauap beruimiz kerek pe, búl qaqtyghystyng odan әri kýrt órshuine әkeledi me?» degen súraq qoyatynyna kýmәnim joq. Jәne, bәlkim, Yemenning ózinde, Qyzyl tenizde, Sues kanalynda ghana emes, jaqyn mandaghy barlyq aimaqtardy qamtityn janjal olarmen jalyn siyaqty jýgire bastaytyn shyghar. Eger Tegeran tarapynan «ózderiniz sheshiniz» degen dýdәmal jauap berilse, onda búl shyn mәninde «ayaqtaryndy andap basyndar» degendi bildiredi. Osynday qadam jasala qalsa, onda aitarlyqtay shiyelenis bolmau mýmkindigi de bar.

Biraq qazir Iran rejiymining el ishindegi ishki sayasy jaghdayy óte kýrdeli. Iran biyligi de monolit emes qoy, onyng ishinde týrli fraksiyalar bar. Jәne Islam revolusiyasy saqshylary korpusyna (IRSK) jaqyn túrghan óte jauyngerlik qanaty qashanda qalyptasqan jaghdaydyng ushygha órshuin qalaydy. Tegerandaghy aqyl-esi saular óz maqsatymyzgha qol jetkizdik. Osyghan tәubә deydi.  Biraq biz búnyng bәrin jaqyn arada bilemiz», - dep sanaydy Andrey Ostaliskiy.

Osylaysha Ymendegi jaghday Tegerannyng qanday ústanymda boluymen tyghyz baylanysty.

Abai.kz

4 pikir