Seysenbi, 19 Nauryz 2024
Qúiylsyn kóshing 3519 3 pikir 30 Qarasha, 2022 saghat 15:21

Qauymdastyq jәne sheteldegi qazaqtar

Alghash Qazaq eli tәuelsizdigin alghan kezden bastap Qazaqstannan tysqary әlemning 40 shaqty elinde ómir sýrip jatqan shamamen 5 millionnan astam qandastarymyzben baylanys ornatu maqsatynda 1992 jylghy preziydentting tapsyrmasymen Almatyda Dýniyejýzi qazaqtarynyng alghashqy qúryltayyn ótkizu dayyndyqtary bastalghan edi. Shetelde tuyp-ósip, Europada joghary bilim iygergen men elime bir paydam tiysin degen maqsatpen alghashqy qazaqtardyng biri bolyp atajúrtyma oralghan kezim bolatyn.

Elbasy tapsyrmasymen Dýniyejýzi qazaqtarynyng qúryltayy ótetin bolypty degen quanyshty habardy sonau Avstriya astanasy Vena qalasynda jýrgenimde estip, elge oralghan song Almatydaghy Jazushylar odaghyna barghan edim. Dýniyejýzindegi qazaqtardyng alghashqy qúryltayyn ótkizu dayyndyghy janadan bastalyp jýrilip jatqan kez eken.

Qúryltaydy úiymdastyru komissiyasynyng tóraghasy, jazushy marqúm Qaldarbek Naymanbaev jәne úiymdastyru komissiyasynyng jauapty hatshysy, jazushy Súltanәli Balghabaev ekeuin sonda keziktirip, ózimning Mongholiyada tuyp-ósken qazaq ekenimdi, júmys saparymen Avstriyada jarty jylday bolyp kelgenimdi aitqanymda, ol kisiler birden Mongholiyadaghy jәne Avstriyadaghy jalpy, Europadaghy qazaqtar turaly, olardyng tirshilik jaghdayyn, Europagha qalay barghanyn, túratyn qalalary, isteytin is-qyzmetteri jóninde tәptishtep súray bastady. Men ózim biletin barlyq mәlimetter men maghúlamattarymdy aldaryna jayyp saldym.

Mongholiya qazaqtary jayynda Kenes zamanynan beri biraz mәlimetter bar bolghandyqtan ol kisiler búghan deyin beytanys bolyp kelgen Europadaghy qazaqtar jayyn kóbirek súrady. Mening qolymda 1986 jyly Stambúlda jaryq kórgen «Kazak turkileri» degen kishirek anyqtamalyq kitapsha bar bolatyn. Onda Týrkiyada túratyn jәne Europanyng Vena, Berliyn, Pariyj, London, Brusseli, Stokgolim, Oslo, Kelin, Munhen, Amsterdam, Surih sekildi basty qalalarynda túratyn qazaqtardyng adres, telefondary tipten qazaqtyng qay ruynan shyqqandaryna deyin tolyq jazylghan edi.

Venada bolghan kezimde Europada jýrgen osy qazaqtardyng birazymen de tanysqan bolatynmyn. Mine, osynyng paydasy endi tiydi. Qolymda bar osy kitapshany Qalekeng men Súltekene bere otyryp, ózim kórip, estip bilgen barlyq jayttar men derekterdi tәpishtep aityp berdim. Olar múqiyat tynday otyryp, birin qaldyrmay qaghazgha jazyp aldy. Sóz reti kelgende, jazushy aghalarym: Álem qazaqtarynyng qúryltayyn ótkizu auqymdy shara bolghandyqtan, shetelde jýrgen әr qazaqty әsirese qazaq atyn shygharyp jýrgen tanymaly adamdardy qúryltaygha shaqyru, qatystyru talabyna say qúryltaygha kimderdi shaqyru, qalay shaqyru, keletin qonaqtar tizimin qalay jasau mәselesinde qiyndyqtar barlyghyn ashyq aitty. Rasynda, ol kez Qazaqstannyng shetelderde elshilikteri әli ashyla qoymaghan kezi jәne sheteldegi qazaqtar turaly derek, aqparattar tym mardymsyz az bolatyn. Kenes zamanynda sheteldegi qazaqtarmen baylanys jasau maqsatynda qúrylghan «Otan» atty qoghamdyq úiymnyng shaqyruymen birli jarym shetel qazaqtary Qazaqstangha kelip qaytyp jýretinin emis emis estigenim bar.

Mening bir tanqalghanym osynday iri, manyzdy is-sharany úiymdastyru komissiyasynyng Almatydaghy «Jazushylar odaghy» ýiining astynghy qabatyndaghy alaqanday kishkene bólmede ornalasqandyghy jәne onda bir ýstel, eki oryndyqtan basqa eshnәrsening joqtyghy. Qazirgi әrkimning qolynda bar smartfon, noutbuk, ýstel ýstinde túratyn kompiuter, printer, basqaday elektronikalyq baylanys qúraldary ol zamanda atymen joq kez. Soghan qaramastan, alystaghy aghayyndar alghashqy qúryltay bolatyndyghy turaly habardy birinen biri estip, quana qarsy aldy. Búl barsha qazaq ýshin sýiinshisi mol, jaqsy habar boldy.

Kóp keshikpey Almatyda ótken Álem qazaqtarynyng alghashqy qúryltayynyng sheshimimen Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy (DQQ) atty qoghamdyq úiymnyng qúrylghany belgili. Osy uaqyt ishinde Álem qazaqtary qúryltayynyng sheshimderimen DQQ-yn Qazaqstannyng túnghysh preziydenti N.Nazarbaev basqaryp, onyng birinshi orynbasary qyzmetinde jazushy, qogham qayratkeri Q.Naymanbaev, búrynghy mәdeniyet ministri, qogham qayratkeri T.Mamashev jәne búrynghy ishki ister ministri, qogham qayratkeri Z.Túrysbekov qatarly azamattar әr jyldary Qauymdastyq júmysyna basshylyq jasap keldi.

Atajúrt Qazaq elimen shetelding 40-shaqty elinde taryday shashyrap jýrgen 5 millionnan astam etnikalyq qazaq bauyrlarymyzben aradaghy ruhani, mәdeny ara baylanysty nyghaytu, shetel qazaqtarynyng atajúrtqa kóship kelu, qonystanu mәselesinde sóz joq Qauymdastyq tiyisti ministrlik, mekeme jәne sheteldegi qazaq qoghamdyq úiymdarymen birlesip kóp júmystar atqardy. Sonyng nәtiyjesinde 1 millionnan astam qazaqtar bayyrghy atajúrty Qazaq eline aman esen kóship kelip, qonystandy. Osy jyldary Almatydaghy

«Qauymdastyqtyng ýii» shekara asyp kelushi barsha qazaqtar ýshin atajúrtyndaghy eng aldymen baryp, bas súghar, aqyl-kenes alar negizgi orny yaghny «qara shanyraghyna» ainaldy. Endi mine biylghy jyl osy Qauymdastyqtyng qúrylghanyna 30 jyl tolyp otyr.

Osy jyldary Qauymdastyq tarapynan jýrilgen kóptegen is sharalargha (shetel qazaqtaryna jәne kóshi-qongha qatysty týrli konferensiyalar, dóngelek ýstel jiyndary, sheteldegi qazaq avtorlary kitaptarynyng túsaukeserleri, aqyndar mýshәirasy jәne konserttik baghdarlamalar) bir kisidey qatysyp, óz tarapymnan shama sharqymsha qoldau bildirip kelgenimdi aitqym keledi.

«Europadaghy qazaqtar» atty zertteu kitabym DQQ-nyng qoldauymen Mәdeniyet jәne sport ministrligining «Ádebiyetting әleumettik manyzdy týrlerin basyp shygharu baghdarlamasy boyynsha 2015 jyly 2000 danamen jaryq kórip, oqyrmandar qolyna tiydi.

2016 jylghy Álem qazaqtarynyng Astanada ótken 5-shi     qúryltayy sheshimen Qauymdastyq Almatydan Astanagha kóshetin boldy. Janadan bastyq saylandy. Búghan deyin shetel qazaqtarynyng múng múqtajyna say olarmen tyghyz júmys jasap kelgen Qauymdastyqtyng búrynghy qyzmetkerlerining bәri Almatyda júmyssyz qaldy. Búryn aiyna keminde eki-ýsh is shara ótilip jatatyn Almatydaghy 4 qabatty «Qauymdastyq ýii» iyesiz bir oryngha ainaldy. Áriyne búghan songhy jyldary shetelden keletin qazaq kóshining sayabyrsuy,

әlemde oryn alghan pandemiya jaghdayynan kórshi memleketter arasyndaghy shekaranyng uaqytsha bolsyn jabyluy jәne qazaqtar mekendeytin keybir memleketterde qazaq últyna degen búrynghy jayma shuaq jaqsy sayasattyng ózgere bastauy da óz әserin tiygizgenin joqqa shygharmaymyz. Búghan deyin shekera asyp kelgen әr qazaqtyng týstenip, aqyl, kenes súrap, at baylaytyn ornyna ainalghan Almatydaghy Qauymdastyq ýiining býgingi jaghdayynyng asa mәz emestigi kimdi de bolsyn oilandyrmay qoymaydy. Búl shyndyq!

Álemdegi qazaq qandastarmen júmys jasaytyn DQQ-nyng júmysyn barynsha jaqsartu, oghan júmsalatyn qarajat mәselesin ontaylandyru túrghysynan   songhy   ótken   әlem   qazaqtary   qúryltayynyn   sheshishimen

«Otandastar» qory qúrylghany belgili. Biraq ta osy jyldary Qauymdastyq pen «Otandastar» qor ekeuining júmysy bir birimen onsha ýilespey kelgeni kimdi de bolsyn týsiniksiz jaghdaygha qaldyryp otyr. Qazekem bayaghyda,

«Aydaghanym bes eshki ysqyryghym jer jarady» dep aita otyryp, «Qoyshy kóp bolsa qoy aram óledi» dep te aitqan eken....

Sóz sonynda aitarym, Qauymdastyqtyng 30 jyl boyghy eldegi jәne sheteldegi qazaq halqynyng ruhaniyat, mәdeniyet, kóshi-qon salasynda jasaghan enbekteri memleket tarapynan tiyisti dengeyde eskerilip, baghalanuy kerek dep oilaymyn. Sonday-aq, Qauymdastyqtyng búdan bylayghy mәrtebesi qalay boluy kerek, óz júmysyn jýrgizui ýshin qajet bolarlyq qarjylyq mәselesi qalay sheshilui kerek degen sekildi kóp jyldar boyy ózining sheshimin jaqsy taba almay kelgen súraqtar tónireginde ýkimet tarapynan naqty jauap beriletin uaqyt bolghan ciyaqty.

Dosan Baymolda,

Abay atyndaghy QazÚPU-ning professory, ghylym doktory, akademiyk.

*Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng qúrylghanyna 30 jyl toluyna oray «Últtyq biregeylik - tәuelsizdikting kepili» atty respublikalyq ghylymiy-praktikalyq dóngelek ýstelde jasaghan bayandamasy. 

Abai.kz

3 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1440
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 1653
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 2817