Últ myqty bolmay, últtyq tәrbie onalmay, namys oyanbay ol oy oryndala qoya ma?

Osy kýni jahandanu turaly әraluan pikirler bar. Bireu keldi deydi, bireu kele jatyr deydi. Biz kelgeli qashan deymiz. Óitkeni, ýlkenimiz de, kishimiz de europalandyq. Endi júdyryghymyzdy júmghan boyda "úrandap", jútylyp ketpeymiz be - joq, ruhsyz últ, beyshara júrt emes edik qoy deysin. Deysing de qazaqtyng qaysarlyghy bәrinen alyp shyghatynyna senesin. Ózgelerding últymyzdy úlylar qataryna qosqanyn oigha týsirip, qanattanasyn. "Bir fris maghan mynaday bir әngime aitty: "Súmdyq bir qorqynyshty soldattar bizge qarsy shabuylgha shyqty, olar boraghan oqty elemey, bizdi basyp-janshyp ótetindey atoy salyp kele jatty. Olardyng qazaqtar ekenin keyin baryp esittim. Álemde múnday halyqtyng bar ekenin búryn bilmeushi edim..." Olar kóp nәrseni bilmegen. Olargha Resey ýlken el dep aitqan, al biraq, sol ýlken elde ýlken adamdardyng túratynyn aitpaghan.

Últ myqty bolmay, últtyq tәrbie onalmay, namys oyanbay ol oy oryndala qoya ma?

Osy kýni jahandanu turaly әraluan pikirler bar. Bireu keldi deydi, bireu kele jatyr deydi. Biz kelgeli qashan deymiz. Óitkeni, ýlkenimiz de, kishimiz de europalandyq. Endi júdyryghymyzdy júmghan boyda "úrandap", jútylyp ketpeymiz be - joq, ruhsyz últ, beyshara júrt emes edik qoy deysin. Deysing de qazaqtyng qaysarlyghy bәrinen alyp shyghatynyna senesin. Ózgelerding últymyzdy úlylar qataryna qosqanyn oigha týsirip, qanattanasyn. "Bir fris maghan mynaday bir әngime aitty: "Súmdyq bir qorqynyshty soldattar bizge qarsy shabuylgha shyqty, olar boraghan oqty elemey, bizdi basyp-janshyp ótetindey atoy salyp kele jatty. Olardyng qazaqtar ekenin keyin baryp esittim. Álemde múnday halyqtyng bar ekenin búryn bilmeushi edim..." Olar kóp nәrseni bilmegen. Olargha Resey ýlken el dep aitqan, al biraq, sol ýlken elde ýlken adamdardyng túratynyn aitpaghan.

Shyghys saharasyn ejelden-aq qaynaghan ystyq pen yzgharly suyqqa boyy ýirengen erjýrek adamdar meken etken. Baghzy zamannyng aqyndary Qazaqstannyng qaharmandaryn, danqty batyrlaryn jyrgha qosqan. El batyryna ar-namystan ardaqty eshtene de joq. Jer qayysqan qolgha qarsy Er Targhyn jalghyz shapqan alty arshyn aldaspany nayzaghayday jarqyldap: "Arymnan - janym sadaqa" dep aiqay salghan ghoy... Qorqaqpen serik bolugha qoyan da úyalady... "IYә, qazaqtardyng kim ekenin frister endi ghana bildi" - degen ataqty qalamger Iliya Erenburgting "Qazaqtar" atty maqalasyn oqyghannan keyin ruhyng kóterilip, últ, sol últtyng boraghan oqty elemegen úldary  maqtanysh sezimindi oyatyp, ýkilegen ýmiting jarqyldap shygha keledi. Artynan el bolghanda jayma-shuaq kýnde últ ruhyn sol dәrejege jetkize almay, 20 jyl ishinde tilimizding tiregi bolugha qauqar tanytpay, zanda kórsetilgen mәrtebesin ornyqtyrugha tabandylyq kórsetpey jýrgenimizge jol bolsyn dep oilanyp qalady ekensin.

Jaqynda Ýkimet qazaqsha sóilep, el ekenimizdi tanytqanday boldy. "Týzelu ýshin "әueli - bek zor ókimet, jarlyq qolynda bar kisi kerek", dep Abay menzegendey, búghan aqsarbas dep alaqaylamasaq ta bәrekeldi degenimiz anyq. Talaptylar ishtey sýisinip jatsa, byldyr-shýldýrler búl qansha uaqytqa sozylar eken, әi, erten-aq taz kepeshimizdi kiyip shygha kelermiz desken. Pәrmen jogharydan kelse, tómendegiler óldim-taldym jýgiretini de angharylghan. Osy jerde taghy bir oqigha oigha oralady. Týsip qalghan Týsimov (respublikalyq MAIY-dyng búrynghy bastyghy) shopyrlardy tәubesine keltiretin zang qabyldaugha úiytqy bolghanda, bylayghy halyq bәrekeldi degen-di, al sheneunikter men erketotaylar elemegen synay tanytty. Eski sýrleuge salyp, odan salsa, búdan shyghyp jýrdi. Biraq qayysqanym qayysqan, kim bolsang ol bol, zang aldynda pendesing degen Týsimovting týsi suyq talaby shendini de, sheneunikti de, erketotaylardy da tәubesine keltirip, iyqtaryna qauipsizdik beldigin ildirdi. Jalmauyzgha da jan kerek eken. Shekten shetke shyqqandary qaltasy qansha qalyng bolsa da "adam" bola bastady. Tәrtipti qoya bilse, odan tabylmaytyn yghay men syghaydyng bolmaytynyn osydan kórdik.

20 jylgha tayau uaqyttan beri qaytsek eken, qalay ilgeri jyljytugha bolady dep kýnde kenes qúryp, týrli úsynystar aityp, nebir úiymdar, kezinde halyqaralyq degen aty darday qogham qúryp, oghan mýshe bolyp, qatyrma kuәligin alyp, qatyramyz dep kelgen til - til bolghanda - memlekettik til eki ortada sendelip keledi. Kósegesin kógertpek boldy ma, jogharyda aitqanymyzday, Premier-Ministr tabandap túryp qazaqsha mәjilis ótkizip edi, ol kisining ainalasyndaghy "auyr salmaqtylar" jenildep, tipti búryn tilderi mýlde mýkister sóilep ketuge talpynyp jatyr. Búl endi Abay aitqanday, "...Bir quanysh, bir júbanysh" bolyp túr. Tifә, til-kózden, sýikimsiz sózden aulaq deyik.

Sol memlekettik tilding mәrtebesin ýstem etip, ýstel basyndaghylardyng sóileu tiline ainaldyrsaq, izgi niyet jandardyng qimyl-qareketine quat bersek dep ótken jyly taghy bir qoghamdyq úiym qúrylghan bolatyn. Ol Preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng bastamasymen ómirge kelgen Memlekettik tildi damytu qory edi. Osy kýni qor nemese bir qoghamdyq úiym túsauyn kesipti dese, júrt onsha nazar audara qoymaydy. Kezekti bir jalt-júlt shyghar dep topshylaydy. Al myna qordyng maqsaty qanday, mindeti nendey, atqaratyn isinin, tyndyratyn júmysynyng ereksheligi qaysy degen súraqty sol qor diyrektory Berik ÁBDIGhALY myrzagha qoyghan edik.

- Qor qyzmetining basym baghyty til sayasatyn jýrgizushi ókiletti organdardyng júmysyn qaytalamay, elimizde til saya­satynyng qaghidalaryn qalyptastyru jәne qoghamdyq jobalardy qarjylan­dyru arqyly azamattar arasynda mem­lekettik tilge degen kózqarasty ózgertu men qazaq tiline degen súranys tughyza­tyn jaghdaylargha jetkizu bolyp taby­lady. Osyghan baylanysty qor qyzme­tining tújyrymdamasy dayyndaldy. Biylghy jyly atqaratyn júmys jos­pary da әzirlendi. Memlekettik tilding dengeyin kóteruge baghyttalghan jobalargha jarty jyl sayyn beriletin granttar tilding eng ýzdik jarnamasyna, orys tildi basylymdar arasynda memlekettik tildi nasihattaytyn eng ýzdik maqalagha, qazaq tilin ýiretuding eng ozyq әdistemesine qor syilyghyn beru qarastyryldy. "Qogham­dyq til inspeksiyasy" bayqaularyn ótkizu sharalary jәne bar, - degen Berik Ábdighaligha tómendegi súraqty kóldeneng tarttyq.

- Til sayasatymen ainalysatyn qúrylymdar az emes qoy. Búl da sonday kezekti is-sharanyng biri bolyp jýrmey me?

- IYә, til taghdyryna qatysty úiym­dardyng az emes ekeni ras. Degenmen, әr­kimning óz mindeti bolady. Birden aita­yyn, biz ýkimettik úiymdardyng qatary­nan sanalmaymyz. Memleket esebinen kók tiyn da bólinbeydi. Elbasy qor júmysyn bastau ýshin 24 mln. tenge bóldirgen. Biraq jogharyda aitqan joba­largha әli aqsha bóline qoyghan joq. Biz jiyn, konferensiya, seminar, festiy­vali ótkizip, ghylymy zertteuler jasap, әdisteme shygharudy maqsat etpeymiz. Moynymyzgha mindet etip kótergenimiz -  biylik pen qoghamdy memlekettik tildi da­mytugha biriktiru, qoldanysqa engizuge júmyldyru, azamattardyng ynta-yqyla­syn oyatu, úrpaqtyng patriottyq sezimine iynening jasuynday bolsa da dem beru. Biz osy kezge deyin týrli syltaulardy ait­tyq. Qarjy joq dedik. Qarjy bólinip edi, taghy bir úzyn arqan, keng túsaudy aityp jalt berdik. Soghan qaraghanda, til mәselesin qarjymen sheshe almaytyn sekildimiz.

- Endi ne isteu kerek?

- Últtyng ruhy oyanuy kerek. Últtyng ruhy oyansa, últtyq namys oyanady. Kón­gishtikke, aitsa jýrip, aitpasa túratyn jaghymsyz  qasiyetke tosqauyl qoyylady. Últ myqty, myghym bolmay, tilding baghy janbaydy. Aldymen qazaq myqty últ boluy tiyis. Sonda basqa  diaspora ókil­deri onyng ainalasyna toptasady.

- Onsyz últtar birligining erteni kýmәndi deysiz ghoy.

- Eng aldymen qazaq ózining damuyna kóbirek kónil bólse, ózgege ýlgi kórsetip, sapasy artar edi. Ruhymyzdyng qúldyrap ketkeni sonday, keyde últ namysy tap­talyp jatsa da kóne salamyz. Búrynghy әdemi qasiyetimiz qonaqjaylylyq edi. En­di onyng ornyn nemqúraydylyq, kón­gishtik basyp barady. Shynayy kýsh tilge degen kýsh-jigerde jatyr. Sol kýsh-jigerdi kim jaryqqa shyghara alady? Birinshi - biylik, ekinshi - qogham ishin­degi ýrdister: ol sayasy partiyalar ma, úiymdar ma, ziyaly qauym ba - bәri bir, eldik iste, últtyq tirlikte bar ekenimizdi bildiruimiz kerek. Bizde aitylady, ayaghy­na shyqpay orta jolda qalady. Ol ýshin ózgeni kinәlap qajeti joq. Tilge ógey­likti ózge emes, ózimiz jasap otyrmyz. E, anau ne qarap otyr, mynau ne tyndy­ryp jýr dep balpan-balpang basamyz. Memleketi, sol memleketining Tili, Tuy, Ánúrany, Eltanbasy bar, Azat qazaq últy bәrine "yadro" bolsa, kóp týitkil sheshiler edi. Azattyq degen sózdi kóbimiz bir partiyanyn, ne radionyng atymen shatastyramyz. Shyndyghyna kelsek, Azattyq qazaqtyng ghasyrlar boyy ansa­ghan armany, qol jetkizuge úmtylghan mәresi emes pe edi! Tipti últtyq iydeya­myz­dyng ózi sol Azattyqtyng ayasynda jatushy edi ghoy. Álemde  "Azattyq" de­gen kategoriya - demokra­tiyalyq qaghiy­dattyng negizi bolyp tabylady. Biz sol Azattyqtyng qadir-qasiyetine jetpey jýr­miz. Osy Azattyq turaly basqany qoy­yp, óz qandastary­myzdan súrasang - Azattyq "azattyq" degen sóz ghoy deydi. Men múny Azattyq ýshin kýrespegen, qanyna bodandyq sana sinip qalghan, ol turaly oilaudan qalyp qoyghandyq dep bilemin.

- Bodandyqtan bostandyqqa shyq­qaly da biraz jyldyng jýzi bolyp qaldy emes pe? Álde assimilyasiyalau ayaqty әbden túsap tastaghan ba?

- Bodandyq ruhynnan júrday etedi eken. Odan tez qútqaratyn últtyq namys qana. Namysyndy qamshylamasan, az kýndik toqshylyqty mise tútyp, ertengi kýnning bir jayy bolar dep jýre beresin. Últtyq danq, últtyq namys, abyroy turaly basqany qoyyp, óz qandasynnan súrasang mandytyp eshtene aita almaydy. Eki jýz jyldan astam bodandyq bizding memlekettik instinkti joyyp jiberdi. Ózbekting memleketshildigi nege jaqsy saq­talghan? Sebebi, olardyng Hiua, Búqa­ra, Qoqan handyqtary bertinde ghana derbestigin joghaltty. Biz Qabanbay, Bógenbay, taghy basqa últtyng danqty úldaryn ghana bilemiz. Olardyng tek jon­gharmen ghana soghysqanyn aityp jýrmiz. Sol batyrlardy tizbeley aityp kelemiz de Kenesarymen shektelemiz. Al Kene­sarynyng qasyndaghy batyrlardy tipti bilmeymiz. Qanshama erjýrek batyrlar ómirin el ýshin qidy. Tek Aghybay ba­tyrgha ghana Balqash qalasynda ýlken es­kertkish qoydy. Al qalghanda­ryna she? Es­kertkish týgil kóshege de olardyng atta­ryn bere almay otyrmyz.

- Últ danqy naghyz danqty úldarymen tanylady deysiz ghoy.

- Áriyne, últtyq danq osynday qún­dylyqtardan kórinedi. Qazaq halqynyng qúryp ketpeui ýshin ata-babalarymyz ót­ken tar jol, tayghaq keshu az bolghan joq. Jer ýshin, el ýshin, býgingi tәuel­sizdik ýshin qanshama úrpaqtyng qabyr­ghasy qayysyp, omyrtqasy mayysty desenizshi. Bizding tarihymyz kesheli-beriden bastal­maydy. Tarih tamyry terende. Kerey, Jәnibek zamany, odan keyingi tarihy kezender, Alash arystary, jýzdegen últ-azattyq kóterilister, KSRO-nyng tas qa­byrghasyn qaqyratu­dyng basy bolghan 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisi - osylay jalghasyp kete beredi. Múnyng bәri zerttep, zerdeleudi qajet etedi. Kónil­ge medet bo­latyny - sony iske asy­ra­dy degen niyet­pen qúrylghan Memle­ket tarihy instituty­nyng júmys istey bastaghany der edik. Jasy­ratyny joq, biz memleket tarihyn zert­teytin institutty kesheuilde­tip ashtyq. Ókinishke qaray, memlekettik nyshandardy damytu, tildik, últtyq iydeya keyinge ysy­rylyp qaldy. Tәuelsizdikting basty maq­saty, osylardy janghyrta otyryp, Otan irgesin bekitu bolatyn.

- Memlekettik nyshan degennen shyghady, qazaqtyng en tanbasy damy kelip, memleketti biriktiretin, tanytatyn Eltan­bagha, tili memlekettik tilge, yaghny Otan nyshanyna ainalyp otyr. Zanmen beki­gen memleketting sol bet-beynesi: El­tanba, Ánúran, Tu, Memlekettik til berik saqta­luy tiyis qoy. Taldap-talqylaugha jatpaydy emes pe?

- Súraghynyzdyng astaryn týsindim, aitpaghynyz memlekettik dәrejege ie til jayy ghoy. Búl turaly elding bәri týsinip, bilip otyr. Bolmaydy, qarsymyn degen bir pendeni kezdestirmeysin. Búl qalay, memlekettik tilge nege batyl qadam jasal­maydy desen, jarytyp eshkim de jauap bermeydi. Tipti memlekettik mekeme is-qaghazdaryn týgeldey derlik qazaq tiline kóshirip, 2010 jyldy jana serpilispen bastaytynymyz de belgili. Taban­dylyq tanytsaq, Otanymyzdaghy býkil qújat almasu memlekettik tilde jýrgi­ziledi. Osyny kóbimiz esten shygharyp alyp jýrmiz be, әlde saghyzday sozatyn taghy bir baghdarlama qabyldana­tynyna memlekettik tilge selqos qaraytyndar ýmit artyp otyr ma eken?

Biz til damuy - últ damuyna tikeley baylanysty degen baylamgha kelgenimizdi jogharyda angharttyq. Últ damymay - til damymaydy. Osy jaghyn qolgha alsaq, talay týiin men týitkil sheshiler edi. Últ­ty oyatudyng qanday tetikteri bar: birinshi - memleketshildik nyshandardy damytu, ony últtyq tәrbiyemen úshtas­tyru, sóitip úrpaqtyng otanshyldyq ru­hyn oyatu. Nege búlay dep otyrmyn, sebe­bi kóp jastar eshtenege mәn bermeytin bolyp barady. Últtyq qúndylyqtargha qyzyqpaydy, nege búlay, nege olay emes demeydi.

- Múnday enjarlyq erteng últqa qauip-qater tóndirip jýrmey me?

- Búl kýdikti ýmitke jendiru - óz qolymyzdaghy nәrse. Aldynghy oiymdy jalghastyrar bolsam, ai­talyq, keybir ob­lystyq mu­zey­lerge  barsanyz, bayaghy otar­laushy patsha jәne kommunistik zaman,  yaghny bo­dandyq tariy­hy anqyp túr. Últ­tyq kýres­tin, tәuelsizdikting ta­rihy joqtyng qasy. Keybir muzey­lerde tek bir jýzding ty­nys-tirshiligi kórinis beredi. Búl keyde meni qazaqtyng basy búryn birikpegendey әser­de qaldyrady. Búryn birikpese, qazir qalay birigedi? Nege últqa ortaq han­dardy dәrip­temeymiz? Búl biz ýshin emes, keler úrpaq­tyng bereke-birligi ýshin kerek edi ghoy. Qazir atyn ardaqtap, ýlgisin pir tútyp jýrgen Abylay han orta jýzding ghana hany, Ábil­qayyr­dy kishi jýzding hany dep, olargha eskertkishter qoya­myz. Al olardyng atalary - qa­zaqtyng resmy túnghysh hany Ke­rey han, qazaq jerin keneytken Qasym han, Haqnazar­largha nege eskert­kishter joq?  Búl ózimizdi ózimiz kemsitu emes pe? Tәuke han atyndaghy kó­she nege tek Shym­­kentte ghana bar? Bol­masa, últtyq nyshandarymyzdy berik bekite almaghan son, til qazir­gidey kýy keship otyr ma? Álde últtyq qúndy­lyq­tary­myz­gha aghar­tushylyq júmysty dúrys jýrgize almay jýrmiz be? Osy arada maghan my­nan­day bir oy kelip otyr. Qazaqtyng basyn biriktiretin, bir iydeyagha úiytatyn bizge emes, jas úrpaqqa "Últtyq ruh" pәni kerek shyghar. Men osyny qolgha alsam dep jýrmin. Biz shynayy últtyq bolmysy­myzdy kórsete almay kelemiz. Biz últtyq degendi úrangha ainaldyrmauymyz kerek.

- Úrangha ainalghan isting ayaghy qúrdymgha ketedi.

- Solay. Ony sóz emes, ispen dәlel­deuimiz kerek. Últtyq iydeyany kim jasay­dy, kim jýzege asyrady? Mine, osy jaghy anyqtalsa, últ mýddesi kólenkege ysy­ryl­­maydy. Nesin jasyramyz, últ degen úly úghymdy biz at ýstinen aityp, jalghan úran­gha ainaldyryp jiberdik. Últtyq infraqúrylym, últty qúru tehnologiyasy - әr elding tarihy osydan bastau alady. Múnyng altyn arqauyn qa­lay jasaymyz, qalay qalyptastyramyz? Men maman­darmen kenese otyryp, sony jasaugha bel bayladym. Múnday joldan Japoniya da, Fransiya da, 100 jylgha tayau uaqyt al­dynda Atatýrik bastaghan Týrkiya da ótken. Biz osylardan ýirene otyryp, qazaq úl­tynyng damuyna baylanysty bir doktrina jasasaq, últtyq aghartushylyq júmysyn bastasaq deymiz. Múny aldymen resmy demey-aq ziyaly qauym birigip oryndap shyqsaq, ol keyin memlekettik dәrejede sheshimin tabatynyna senim­dimin. Birimizge birimiz aitamyz: anau joq, mynau joq, anau kerek edi, mynau kerek edi dep. Dý­nie qashan týgendelip edi. Artymyzda jana buyn ósip keledi. Olargha últtyq baghyt-baghdar boyynsha tәrbie bermesek, býgin bolmasa da erteng adasuy, tipti kózqaman bolyp ketui mýmkin ghoy. Eger olar sonday teris jolgha týsip ketse, últ ruhy degendi kimning boyynan izdeymiz? Ýkimetten be, ýlkenderden be? Olar ne istey alady? Oilana kelip, Preziydenttik qor ayasynda osynday últtyq ruhty saq­taytyn júmysty jandandyryp, últtyq tújyrymdama jasasaq degen niyettemiz.

- Últ ruhyn tiriltsek, jastardyng patriottyq oi-sanasyn oyatsaq, últtyng brend bolar qúndylyqtaryn, tarihy dýniyelerdi "tiriltsek", әngimege arqau bolyp otyrghan memlekettik nyshandardyng biri - til týitkili de sheshiledi emes pe?

- Týpki oiymdy týsindiniz. Onsyz bolmay jatyr. Til-til deumen tabandatqan jiyrma jyldy artqa tastadyq. Ózimiz tirlik jasamay bәrin anaghan-mynaghan, qoghamgha jaba bergennen esh payda bolmay túr. Jalpy, últ, últtyq jauapkershilik degen keng qanat jaysa, qoghamnyng ózi últ­qa ainalyp ketedi. Mәselen, 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisin bastaghandar sol qoghamda ómir sýrip jatqan adamdar bola­tyn. Qogham últ damuyna úiytqy bolsa, últ­tyng últtyq jauapkershiligi artady. Qoghamgha últ jetekshi boluy kerek. Onday kezde últtyq múrat, últtyq úyat, mýdde, namys, paryz, qaryz, ózgege jasar qam­qorlyq, jauapkershilik algha ozady. Tili­miz, barlyq últtyq bolmysymyz jarqy­rap algha shyghady.

- Últ ta músylmandyq siyaqty emes pe?

- Ol ne degeniniz. Sol últtyq sezim kim­derding qanynda oinap túruy tiyis? Eger qazaqy tanym-týisik, últtyq bolmys joghalsa, últ ta joghalady. Onday qadirli, qasiyetti jany taza ziyaly qauymnyn, onyng ishinde aqyn-jazushylardyn, óner adamdarynyn, jurnalisterdin, qara­payym júrtshylyqqa úiytqy bolyp jýr­gen, oqymasa da toqyghany mol bir shoghyr adamdardyng boyynda búl bar. Eger eli­mizge, jerimizge, tilimizge, dinimizge, dili­mizge bireu naqaqtan tiyisse, olar bir­den minez kórsetedi. Qogham abstraktilik­ten últtyq belsendilikke auysyp shygha kelui de ghajap emes. Últtyng oyanuy, týisikting týleui osyndayda bayqalady. IYә, qoghamda beytaraptyqtar bola beredi. Biraq búl memleket qúrushy últtyng boyyn biylep, oiyna kólenke týsirse - sor. Búghan últ kónbeui kerek, kónse enjarlyq jelkene shyghady. Ol birte-birte nemqúraydylyqqa aparady. Nem­qúraydylyq tarihyndy tanudan qaldy­ryp, tilindi tәrk etedi. Últtyq týisik bәrin sezip otyruy tiyis. Sonda ghana tilin, tarihyng "qisaymaydy", týzu jolgha týsedi. Búghan úiytqy bolatyn memleketting iyesi bolyp esepteletin últ ekenin esten shygharmauymyz kerek.

- Siz aitqan últtyq týisik tәuelsiz­dikten keyin toqmeyilsuge úlasyp ketken joq pa?

- Múny da joqqa shygharugha bolmay­dy. Ótken ghasyrdyng 70-80-shi jylda­rdyng sonyna qaray, qazaq últynyng ty­nysy ashyldy. Ata tiline bet búrushylar, sol tilding tiregi bolatyn mektepter ashugha jappay úmtylushylar shygha bastady. Ol birte-birte kiyeli jerimizding tas talqanyn shygharyp, últty, úrpaqty ulaghan yadrolyq qaru dep atalatyn tajaldy qalay joya­myzgha úlasyp, "Semey-Nevada" qozghaly­sy­nyng jaryqqa shyghuyna negiz qalady. Aqyry iydeya is jýzine asty. Alapat qaru­dyng ýni Elbasynyng Jarly­ghymen óshi­rildi. 1991 jyly jeltoqsan aiynda  tәuelsizdikke qol jetkizdik. Biraq, búryn­ghy últtyq serpilisting bәrin, onyng ishinde últtyq jauapkershilikti de memleket "men­shigine" ysyryp tastadyq. Túraq­ty­lyq deymiz be, ekonomikalyq damu deymiz be, últ pen etnos arasyndaghy bereke-birlik deymiz be - bәrin memleketting moynyna jýktedik. Al ózimiz bolsaq, er­kin­dik aldyq, óz jer, óz elimizde otyrmyz - búdan artyq bizge ne kerek, oidaghymyz birte-birte oryndalady dep jaghamyz jayylyp, etegimiz en daladay bolyp jýre berdik. Basqa últ ókilderi onday beyqam­dyqqa boy aldyr­mady. Biz qansha jerden jaghday jasap, dospyz desek te olar ishki qaupin syrtqa shygharmay, aqyryndap tirlik jasady, ózderin saqtap qaludyng jo­lyn izdedi. Keyde az-kem minez kórset­kenmen etnostar qazaq memleketining negizi - qazaq ekenin tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda-aq sezindi. Búl jaghynan kel­gende bizding elde últ pen etnostyng ara­synda әdemi týsinistik qalyptasty.

Dәl qazir eliktep, solyqtaghan qazaq ózin saqtaudyng ornyna, joghaltyp bara jatqanday bolyp kórinedi. Men múny últtyng boyyn biylep alghan boykýiezdikten kóremin.

- Sonda siz qazaqty Qazaqstandaghy kóp etnostyng biri emes demeksiz ghoy?

- Áriyne, olay desek namysqa tiymey me. Qazaq - memleketting altyn túghyry, myqty dingegi, ýzilmes kýmis arqauy. Mem­le­ket qúrushy, túraqtylyqty saqtap, ony damytushy, úiytqysy, úiymdasty­rushysy - qazaq últy. Qazaq últy etnos­targha qoldan kelgen barlyq jaghdayyn jasap otyr. Sonyng bir kórinisi - Qazaq­stan halqy Assambleyasy. Búl da qazaqtyng basqalargha kórsetken qamqorlyghy dep qabyldau kerek. Qúdaygha shýkir, osynday da dәrejege jettik.

- Sizding sózinizdi jandandyru ýshin bir derek keltire ketsem deymin...

- Qarsylyq joq. Dәleldi sózge arsyz ghana uәj aitady.

- Orys tildi mektepterdi bylay qoy­ghanda, Jambyl, Ontýstik Qazaqstan ob­lys­tarynda 79426 oqushy 65 ózbek, 75 aralas tildi bilim úyalarynda bilim alyp jatsa, Almaty oblysy men Almaty qala­synda 14955 úl men qyz úighyr tilinde oqytatyn 14 mektepte, 3503 oqushy eki tәjik tilindegi, búghan qosa 10 aralas mektepte oqidy eken.

- Bizding Otanymyz qazir últ pen etnos arasyndaghy osynday iygilikti iske úiytqy boluymen tórtkýl dýniyege tany­lyp otyr. Preziydent Núrsúltan Nazar­baev qazaq últy - memleketti qúrushy, úiystyrushy últ degen sózdi tegin aityp jýrgen joq. Biz keyde osy sózding terenine boylay almay jatatyny­myz ókinishti-aq. Men sonday qamqorlyq­ty sezip, týsinip otyrghan býgingi qazaq jerindegi etnos ókilderine rizamyn. Olar qazaq halqyna eshqashan da bәsekeles bol­maydy jәne solay ómir kóshi jalghasa beredi degen ýmittemin. Eger onday pighyl tóbe kór­setse, arty qauipti bolmaq. Ózge últtyng qúqyghyn qorghaghan, qoldap otyrghan qazaq­tyng da mýddesi búzylmauy kerek. Onyng alghysharty - últtyq qasiyetti saqtay otyryp, últtyq sanany birtindep kótere beru. Qazaq bolyp qazaq tilinde sóileu, qazaq bolyp bilim alyp, últ densaulyghyn saqtau. Eger biz osy ýdeden shyqpasaq, týp­tin-týbinde últtyq ruhtan, tilden aiy­rylarymyz haq. Tәuelsizdigimiz 20 jylgha juyqtady. Biraq til turaly janayqay azayar emes. Búl tegin bolmasa kerek. Ony aitasyz, osynyng sebebi ne dep, kinәlini izdey bastadyq. Artynan tyghyryqtan shyghudyng joly qaysy deymiz. Degenmen múny men songhy kezde jaqsy yrymgha balay bastadym. Mysaly, Kenesarynyng basyn izdeu turaly әngimeni estigende quanamyn. Sebebi, sol arqyly qazaq ózin-ózi tanyp jatqan siyaqty. Hannyng basy tabyluy ekitalay. Men tek osy әreketke rizamyn. Búl últtyng tazaruyn, týzeluin qamtityn psihologiyalyq qúbylys. Nesin jasyra­myz, han Kenening aldynda bizding kinәmiz bar. Kezinde ony birimiz sattyq, birimiz qarsy shyqtyq, endi birimiz qolda­madyq. Aqyry jabylyp kózin qúrtugha mýddeli boldyq. Al býgin Kenesarynyng armanyna jetip, ony joqtap jýrmiz. Astananyng tórinen eskertkish qoydyq. Osyghan qarap: "Últ oyanyp keler jatyr-au!" degen bir oy úshqyny jýrek týbinen túyaq serpigendey bolady.

- Osyny últymyzdyng kýni erteng shang qauyp qalamyz ba, es jimasaq bolmas  dep ózin-ózi izdey bastauy desek, siz búghan qosylar ma ediniz?

- IYә, izdenu - jana zamangha jol izdeu. Til iyesi biz deu, az da bolsa  oyana bastaudyng basy. Tipti bireuler til dep "jylaydy", shyn jylasa jaqsy, әriyne. Búl izdeuding sony últ kindigin óz qazy­ghyna baylaugha, tarihyn týgendep, joghyn tabugha, ony keyingi úrpaqqa amanat etip tapsyrugha úlasyp jatsa, núr ýstine núr. Eldik isti ananyng enshisine, mynanyng en­shi­sine jatqyzbay, býkil últtyng úl-qyzy, jas-kәrisi bolat shynjyrday qol ústasyp túryp oryndap shyghugha talpynsa, qane.

- Ýkimetimiz az-kem bolsa da qazaqsha sóiley bastady. Búghan quanu kerek pe, әlde bir tamshy  qany qalghansha kýresip, osynsha jerdi, telegey teniz baylyqty qaldyrghan ata-baba tilin, memlekettik tildi onsyz da mengeru paryz, keshpes qaryz dep bilgen jón be? Bir әttegenayy, Premier-Miy­nistrding úmtylysyna ýrke qarap, talabyna tandanys tanytqan ózge emes, óz qandas­tarymyz tóbe kórsetip, eski sýrleuge at basyn búra beretini qalay?

- Bir kýnde qazaqsha sóileu qayda dep arqalaryn kenge salyp jýrgen azamat­targha búl tóbeden jay týskendey әser etkeni anyq. Shynynda, biz tayauda dәl osynday qadam jasala qoyady demegen edik. Múny, basqany qaydam, qazaqpyn degen qazaq qoldauy kerek. Nege deysiz ghoy, Ýkimet ózine mindetteme aldy. Al ony oryndamau, oghan adaldyq tanytpau úyatqa aparyp tireydi. Senimge selkeu týsce, búdan keyingi uәdege júrt "әi, qoy­shy" deytin bolady. Til tiregi - qazaq qauymynyn, býkil elding abyroyyna núq­san keledi. Endeshe, Ýkimet búl qada­my­nan sheginbeydi degen ýmit bar.

- Átten, osyny aldymen qazaqtar, әsi­rese Parlamentte otyrghan qandasta­ry­­myz ilip әketip, qazaq tili shynynda mem­lekettik til ekenin ózderi ghana moyyn­dap qoymay, ózgelerge de moyyndatqanda olardyng abyroyy biyikten kóriner edi-au!

- Oghan dau bar ma! Memlekettik tildi bilmesen, ministr ne әkim bol­maysyng dese, "talapkerlerdin" shetinen sóilep ketetinine mening imanym kәmil. E, búl da amalsyz aitylghan sóz, kýlkili nәrse.

Biz memlekettik tildi biluding búltart­paytyn tetigin jasamay, qazaq tilinde sóileu mýmkin emes. Ol tetik qanday dey­siz ghoy - әr qazaqtyng últtyq namy­sy, últtyq jauapkershiligi, últtyq ruhy sóz­den iske kóshui tiyis. "Myng ólip, myng ti­rilgen" halqymyzdyng búralang búl­tarysy joq shynayy jan dýniyesi taza úrpaghy osy kóshting basynan kórinip aq sóilese, "ar­man" oryndalar edi. Eger osynday tirlik bastalsa, tiri qazaq qoldap ketui kerek.

Elbasy Núrsúltan Nazarbaev preziy­denttik saylaugha týskende tilden test tapsyrady. Nege memlekettik qyzmetke úmtylghandargha onday talap qoyylmay­dy? Ýmitkerlerden emtihan alatyn Qaztest ortalyghy júmys istep jatyr. Mem­leketting azamatymyn, dep memle­ket­tik qyzmetke "jýgiretinder" endi sol memleketting tilinde sóilemeuine esh qúqyghy joq. Ásirese, búl óz bauyr­larymyzgha syn bolyp túr. Qaytalap aitamyn, qazaqsha sóilegisi kelmeytin júrt Ýkimet qazaqsha qashan sóileydi dep jaqtary talghansha "zarlap" jýr edi. Al sóiledi, qolda, qazaq!

- Bir-aq kýnde ózderinen-ózderi qazaqsha sóilep, "til" shyghyp ketti deysiz ghoy.

- Dәl solay. Kim ne dese o desin, búl sayasy qadam. Algha bir qadam emes, birneshe qadam jyljudyng belgisi. Ýrdis deuge de bolady. Múny qazaq tildilerding ishinde bayaghydan ansap jýrgender shyn niyetpen  qoldady. Endi orys tildiler de sheginshektey bermey, bәigege at qosqan­day qosyluy kerek.

- Búghan senim bar ma?

- Memleketimizding unitarly el eke­nin әrkim týsinui qajet. Týsinbegenge týsindiruding esh artyqtyghy joq. Halyq qalaulysymyz dep jýrgen azamattar búghan batyl ýn qatady ghoy dep edik. Biraq ol ýmit qazirshe tolyq aqtalmay jýr. Memlekettik tildi bilmegender de­putat bola almaydy degen qaghidany qa­lyptastyratyn uaqyt jetti. Ol talapty halyq qalaulysy bolghysy kelgen әr adam esine saqtauy kerek. Olargha dauys beretin júrt osy kezge deyin, e, dep kel­se, endi onday jenildikke bara qoy­may­tyn shyghar.

- Shynynda, memlekettik tilding tuyn kóteretin aldymen sol halyqtyng joqshy­lary boluy kerek edi ghoy.

- Jogharyda aittym, memlekettik qyzmetker "QAZTEST" boyynsha synaq tapsyruy kerek dep. Búl talapty depu­tattyqtan ýmitkerlerge de qoyymyz qajet. Qazteste synaq tapsyru bәlendey qiyn emes. Bes dengeyli ghana, eng qara­payym dengeyin tapsyru ýshin myng sóz bilseniz boldy. Múny әlem elde­rinde mektep dengeyi dep biledi. Mektep bitir­megen memlekettik qyzmetker bar ma? Endeshe, myng sóz bilu onsha qiyn emes shyghar. Qyzmet ýshin myng sóz emes, on myng sóz jattaytyndar tabylady.

- Sonday qadamdy el bolyp, qogham bolyp nege ilip әketpeytini oilandyra beretini bar. Búl da erteng qalady, uaqyt­sha kózaldau boluy mýmkin ghoy degendikten be, әlde etimiz ólip ketken be? Eleusiz qaldyrugha tyrysyp jýrgender de joq emes. Qazaq dәl qazir serpiletin, sergek kýn keshetin, últ, til degende úiqysy shay­day ashylatyn kezende ómir sýrip ja­tyr emes pe desek, siz búghan ne der ediniz?

- Últtyq til, últtyq kategoriya - simvolgha ainalghanda ghana onday qasi­retten qútylugha bolady. Elbasy mem­lekettik til qazaq tili, qazaq qazaqpen qazaqsha sóilessin dep aituday aityp keledi. Ony oryndamau - artyqtau estil­se de aitayyq - últtyq qauipsiz­digimizge tóngen qauip. Memlekettik tildi qúrmettemeu, sonyng qatarynda túrghan Eltanbany, Tudy, Ánúrandy syilamau - qaterding ýlkeni. Men osy nyshan­darymyzgha jýrdim-bardym qaraytyn­dar­dyng bar ekenin bilgen song aityp otyrmyn. Tipti, ondaylardy eldi men­sin­beu, Otandy satu dese de bolar. El­tanbanyn, Tudyng tarihy keshe, resmy bekitken kýnnen bastalmaydy. Búl bizding memleketimizdin, tәuelsizdik ýshin kýres­ting tarihy. Qazaq danqy men erligining tarihy, bizding jenisimiz ben qayghy-qasiretimizding tarihy. Memle­kettik rә­miz­derimizdi osylay qabyldau qajet. Ata zandaryn jyrtyp, jalau­larymen eden juyp jatqan júrttardy teledidardan kórip qalyp jýremiz. Qúday saqtasyn, bizde onday joq. Onday súmdyqqa últ­syzdyq, ruhsyzdyq, dinsiz­dik aparady. Mening qatang sózderimning astarynda sodan saqtandyru jatqanyn qalyng qauym týsiner dep oilaymyn. Sondyq­tan, qazaq tilin de resmy týrde memle­kettik rәmiz retinde bekitip, tildi men­sin­bey, tilge til tiygizgenderdi jauapqa tartuymyz kerek. Til de - memlekettik nyshannyng biri.

- Memlekettik rәmizder talqylaugha jatpaydy emes pe?

- Áriyne. Ata zanymyzda bekigen mem­lekettik til sol dәrejede ekenin al­dymen siz ben biz týsinip, tek týsinip qa­na qoymay,  iske asyruymyz kerek. Ózi­miz ýlgi sanaytyn órkeniyetti elder de solay.

- El nyshandarynyng aldynda, qa­zaqy tilmen aitsaq, han da, qara da birdey. Jauapkershilik te ortaq, bes batpan ekeni de dausyz shyndyq. Al osy jauapkershilikti jay basyp jýrgenderge qalay sezdiruge bolady?

- Eger memlekettik til keregi joq dep bir ministr emeurin tanytsa, ne biluge ynta qoymasa, ony halyqtyng kózinshe júmystan alyp tastaytyn bolsa, keude kergenderding birazy memle­kettik tilding qúdirettiligine basyn iyer edi. Álem memleketterinde memlekettik tildi bilmeytinderge jauapty júmysty senip tapsyrmaytyn tәjiriybe bar. Mún­day batyl qadamdy tek Elbasy ghana jasay alady.

- Sol jogharydan dýmpu bolmasa, tómendegiler "sen tiymesen, men tiymenge" әbden ýirenip alghan jaman әdet jәne bar...

- Memlekettik tildi bilmeu - últty mensinbeu. Búl ashy sóz - biraq aqiqat sóz. Kim bolsa da qyzmetinen airyla­tynyn, jauapkershilikke tartylatynyn sezse, til týitkili sózsiz sheshiledi. Aldy­men múny óz bauyrlarymyzdan qatang týrde talap etuimiz kerek. Biz qazir ony talap ete  almaymyz. Óitkeni, mem­le­ket­tik mekeme emespiz. Onday qúqyq biz­ge berilmegen. Saraptama jasaymyz, úsy­nys aitamyz. Damytu jolyn men­zeymiz, pikirtalas úiymdastyramyz.

- Osy el mening mәngilik mekenim, endigi búltaghym úyat demey, sózdi sóz ýshin aita salatyn "aurugha" shaldyqqan joq­pyz ba?

(Jalghasy)

«Egemen Qazaqstan» gazeti, 21.07.2009