Osy aptada Reseyde auqymdy birneshe shara ótpek. Sonyng ishinde Qazaqstan ýshin Euraziyalyq ekonomikalyq odaqtyng mereytoylyq sammiytining orny erekshe. Preziydent Toqaev atalghan jiyngha qatysady dep kýtilip otyr.

Mereytoylyq sammiyt

Esterinizde bolsa, byltyr jeltoqsanda Joghary Euraziyalyq ekonomikalyq kenesting kezekti otyrysy ótken edi. Atalghan sammitte Euraziyalyq ekonomikalyq odaqtyng mereytoylyq sammiytin mamyrda Mәskeude ótkizu turaly úsynys aitylyp, memleketter basshylary búghan qoldau bildirgen. Mine, endi atalghan jiyngha úiymgha mýshe elderding jetekshileri qatysady dep josparlanyp otyr.

Negizi, EAEO-ny alda ýlken ózgerister kýtip túr. Songhy sammitte  «Euraziyalyq ekonomikalyq jol» deklarasiyasy qabyldandy. Qújatta tehnologiyalyq kooperasiyany ekonomikanyng naqty sektorynda damytu basty mindetterding biri retinde belgilendi. Qazirgi tanda Euraziyalyq ekonomikalyq odaq naryghy 2,6 trillion dollardy qúraydy. Búghan qosa, Qazaqstannyng syrtqy saudadaghy ýlesining 20 payyzdan astamy osy EAEO elderine tiyesili. Al jalpy úiym qúrylghannan beri Qazaqstannyng Odaqqa mýshe eldermen aradaghy tauar ainalymy 74 payyzgha úlghayghan. Al eksport 98 payyzgha ósti.

Búqaralyq aqparat qúraldarynda taralghan mәlimetterge sýiensek, mereytoylyq sammitte birqatar ekonomikalyq manyzdy qújattargha qol qoyylmaq. Solardyng qatarynda birynghay tranzit jýiesi kelisimi boluy mýmkin. Atalghan kelisim tauar tasymalyn jenildetip, kedendik baqylaudy azaytugha baghyttalghan.

Sonymen qatar búghan deyin aitylghan key mәselelerding oryndalu barysy da sóz boluy yqtimal. Mәselen, Toqaev songhy sammit otyrysynda birynghay tehnikalyq reglamentter engizudi jyldamdatudyng manyzyna toqtalghan-dy. Sonymen qatar agroónerkәsip kesheni yntymaqtastyqtyng manyzdy baghyty retinde atap ótken. Memleket basshysynyng aituynsha, býginde «euraziyalyq bestik» elderi ózin-ózi azyq-týlikpen qamtamasyz etu isinde joghary nәtiyjege qol jetkize aldy.

Búdan bólek, «EAEO-nyng sifrlyq kýn tәrtibi» men qytaydyng «Sifrlyq jibek joly» bastamasyn úshtastyru mýmkindigin qarastyrudy úsyndy. Sifrlyq tehnologiya men jasandy intellekt salalaryndaghy yntymaqtastyqtyng perspektivasy turaly әngimelep berdi. Endeshe biylghy mereytoylyq sammitte búghan deyin kelisilgen uaghdalastyqtardyng atqarylu barysy, baghyt-baghdary talqylanuy bek mýmkin.

Ekonomikalyq baylanys manyzgha iye

Sonymen qatar Resey – Qazaqstannyng basty sauda әriptesining qatarynda sanalady. Qazir tauar ainalymy boyynsha Qytaydan keyin ekinshi orynda túr. Últtyq statistika burosynyng derekterine sýiensek, byltyr elimizding syrtqy saudasy shamamen 140 milliard dollardy qúrady. Sonyng 18,6 payyzy nemese 26 milliard dollary Reseymen aradaghy alys-beris. Soltýstiktegi kórshimiz búl kórsetkish boyynsha Qytaydan keyingi (22,5 payyz) ekinshi oryngha ornalasqan.

Reseyden tikeley tartylghan investisiya kólemi 20 milliard dollardan asty. Qazaqstanda júmys isteytin sheteldik ýlesi bar 42 mynnan astam kәsiporynnyng jartysyna juyghy, yaghny 19 myny reseylik kompaniyalar. 2019 jyldan bastap Óndiristik kooperasiya salasyndaghy birlesken is-qimyl baghdarlamasy tabysty júmys istep jatyr. Qazirding ózinde búl baghdarlama boyynsha qúny 3,2 milliard dollar bolatyn 30 joba iske asyryldy. Jalpy kólemi 27 milliard dollardan asatyn taghy 60-qa juyq joba josparda túr. Qysqasy, ekonomikalyq qarym-qatynasymyz óte tyghyz.

Yaghni, búl ekonomikalyq qarym-qatynasty qoldap, jana kelisimder jasau, eng aldymen, Qazaqstangha da qajet. Sondyqtan Preziydentting Mәskeu saparynyng birden-bir maqsaty ekonomikalyq-qarjylyq mýdde bolghaly túr dep aitugha bolady.

Byltyr Qazaqstan men Reseyding XIX Óniraralyq yntymaqtastyq forumy ótken-di. Atalghan jiynda birqatar manyzdy kelisim jasalyp, qújattargha qol qoyyldy. Olardyng qatarynda eki elding 2024-2026 jyldargha arnalghan birlesken is-qimyl jospary, «Kókshetau», «Semey» jәne «Óskemen» jylu elektr ortalyqtaryn salu jobalary boyynsha ózara týsinistik turaly memorandum bar. Osy sapar kezinde atalghan qújattardyng iske asyryluy, oryndalu baghyty talqylanatyny sózsiz. Óitkeni qújatqa qol qoi bólek mәsele de, onyng oryndaluy basqa mәsele.

Aytpaqshy, Mәskeuge at basyn búryp túryp Qasym-Jomart Toqaevtyng 9-mamyrgha arnalghan sheruge qatyspay ketui mýmkin be? Álbette, joq. Degenmen, búl jolghy sapardyng basty maqsaty Putinning úlyqtau rәsimi de, әskery sheru de emes, Euraziyalyq ekonomikalyq odaqtyng mereytoylyq sammiyti bolyp otyr. Sondyqtan Toqaevtyng Mәskeuge ne sebepti barghanyn dúrys týsingen jón. Sebebi qazirgidey әlemdik ekonomika damu dengeyi birshama bәsendegen kezende bizge kórshilermen logistika men tauar ainalymyn týzeu manyzdy bolyp túr. Sebebi әlemdik tenizge tike shygha almaytyn Qazaqstan jahandyq naryqqa óz tauaryn kórshi elderding jeri arqyly jetkize alady.

Ardagerlerge kórsetilgen qúrmet

Byltyr Preziydent Toqaev Mәskeude ótken sheruge qatysqanda qoghamda týrli pikir aitylghan. Biraq 9 mamyrdaghy әskery sheru turaly әngime qozghalghanda mynany eskeru qajet. Bәlkim, key elder ýshin Jenis sherui әskery әleuetin kórsetuding tәsili shyghar. Alayda Qazaqstan 9 mamyrdy soghysta qaza tapqan bozdaqtargha taghzym kýni retinde esepteydi. Úly daladan maydangha kebenek kiyip ketken 1,2 million sarbazdyng jartysy elge oralghan joq.  Sondyqtan qanqúily jaudy kýirete jenip, tughan jerin qorghaghan ardagerlerimizding óshpes erligin dәripteydi. Jenis kýninde janqiyarlyqpen úrys salghan atalarymyz ben әkelerimizdin, әjelerimiz ben analarymyzdyng ruhyna taghzym etedi. Fashizmdi jengen erlerding eren enbegin jadynda janghyrtady. Ardagerlerge zor qúrmet kórsetedi.

Sózimiz dәleldi bolsyn. Elimizde soghys ardagerlerine, tyl enbekkerlerine, soghysqa qatysushylargha tenestirilgenderge ay sayyn qomaqty zeynetaqy beriledi. Olargha әleumettik qoldaudyng qosymsha sharalary qarastyrylghan. Sonday-aq Jenis kýni qarsanynda jyl sayyn bir rettik materialdyq kómek tóleu dәstýrge ainalghan. Mәselen, biyl Abay, Almaty, Qaraghandy, Pavlodar oblystary men Astana jәne Almaty qalasynda túratyn ardagerlerge 2 million tenge kóleminde bir rettik materialdyq kómek beriledi. Aqtóbe obysynda 2 millionnan astam qarajat berilmek. Aqmola oblysynda soghys ardagerlerining әrqaysyna 3 million tengeden materialdyq kómek tólenedi. Jalpy, el boyynsha Ekinshi dýniyejýzilik soghysqa qatysushylargha tólenetin qarajat 1,5-3 million tenge aralyghynda.

Salystyrmaly týrde qarasaq, Reseyde soghys ardagerlerine beriletin jәrdemaqynyng shekti joghary mólsheri 25 myng rublidi (121 myng tenge kóleminde) qúraydy. Belarusite 2000 belarusi rubli (271 myng tenge shamasynda), Ázerbayjanda 2000 manat (650 myng tenge), Qyrghyzstanda 100 myng som (500 myng tenge) tólenedi. Yaghni, Qazaqstan basqa әlderge qaraghanda materialdyq kómekti әldeqayda molynan beredi. Búl – fashizmdi jenu jolynda qan tókken ardagerlerge kórsetilgen erekshe qúrmet.

Er esimi – el esinde

Maydangerlerli úlyqtau múnymen bitpek emes. Elimizde tarihy әdildikti qalpyna keltiru maqsatynda       jýieli júmys jýrgizilip keledi. «Qazaqstannyng qaharman maydangerleri» jobasy búghan sýbeli ýles qosyp otyr. Zertteushiler otyz jyl boyy tabandy týrde enbek etip, Qazaqstannan shyqqan jauyngerlerding taghdyry men erligi turaly 56 tom enbek jariyalady. Onyng 6 tomy maydan shebinde bolghan әielderge arnalghan.

Ekinshi dýniyejýzilik soghysqa erlik kórsetken qazaqstandyqtardy úrpaq jadynda janghyrtu maqsatynda Mәlik Ghabdulliyn, Sabyr Rahimov, Áliya Moldaghúlova, Mәnshýk Mәmetova jәne basqa da batyrlardyng esimi eldi mekenderge, týrli nysandargha, kóshelerge berildi. Sonymen qatar uchiliyshelerdi, aviasiya bazalaryn jәne әuejaylardy bahadýrlerimizding esimimen atau dәstýrge ainalghan. Mәselen, Aqtóbedegi Áue qorghanysy kýshterining әskery institutyna Talghat Biygeldinovtin, Qaraghandydaghy aviasiya bazasyna Nýrken Ábdirovtin, Atyraudaghy halyqaralyq әuejaygha Hiuaz Dospanovanyng esimi berilgen.

Búdan bólek, kezinde erligi elenbey qalghan batyrlargha «Halyq qaharmany» ataghyn dәstýri qalyptasty. Mysaly, 2022 jyly marqúmdar Tóleughaly Ábdibekovke, Aleksandr Nesmiyanovqa jәne Ybyrayym Sýleymenovke osynday joghary әskery ataq berildi. Byltyr Ábdighaly Qaymoldin men Ivan Gapich osy mәrtebege ie boldy.

Tayauda Últtyq qúryltayda Preziydent Toqaev Qazaqstan әue qorghanysy kýshterining Taldyqorghandaghy әue bazasyn әigili úshqysh, Kenes Odaghynyng eki mәrte batyry Sergey Luganskiyding atymen ataudy úsyndy. Sonday-aq Atyraudaghy jiynda Toqaev әskery jәne kýshtik qúrylym qyzmetkerlerine arnalghan «Aybyn» ordenining ýsh týrli dәrejesin Saghadat Núrmaghambetovtin, Bauyrjan Momyshúlynyng jәne Raqymjan Qoshqarbaevtyng esimimen ataudy úsyndy. Álbette, búl tarihy әdildikti qalpyna keltiru jolyndaghy manyzdy qadam. Jaugha qarsy soghysta qaharmandyq tanytyp, erligimen kózge týsken maydangerlerding erligin úrpaq sanasynda janghyrtatyny sózsiz.

Qoryta aitqanda, Preziydent Toqaevtyng Mәskeuge sapary elding mýddesi túrghysynan da, ótkenge qúrmet túrghysynan da manyzgha iye. Memleket basshysy Euraziyalyq ekonomikalyq odaqtyng mereytoylyq sammiytinde Qazaqstannyng ekonomikalyq mýddesin qorghau baghytynda kelissózder jýrgizedi. Alda-jalda 9 mamyrdaghy sheruge qalyp jatsa, onda Ekinshi dýniyejýzilik soghysta qaza tapqan bozdaqtardy eske alady. Shyndap kelgende, әlemde fashizmdi jenuge ýles qosqan erlerdi eske alu әrbir azamattyng boryshy ekeni anyq.

Álihan Qystaubaytegi,

jurnalist

Abai.kz