Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Janalyqtar 3262 0 pikir 4 Jeltoqsan, 2010 saghat 10:09

ASTANADA EQYÚ SAMMIYTINDE QABYLDANGhAN DEKLARASIYa NESIMEN ESTE QALADY?

Astana. 4 jeltoqsan. QazTAG – Irina Nos. EQYÚ-nyng astanalyq «HHI ghasyrdyng qauipsiz qoghamdastyghyna betbúrys» deklarasiyasy soltýstik-atlantikalyq jәne  euraziyalyq qauipsizdik qoghamdastyghynyng qúryluyna bastama berui tiyis: preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng Úiymnyng jeltoqsannyng 1-2-lerinde Astanada ótken sammiytining qorytyndysynda aitqan oiynyng týiini osy.

Degenmen , sammitte EQYÚ memleketteri aldyna qoyghan mindetine qol jetkizerlik jospar qúrylmady, tetigi jasalmady...

 

Qazaqstan ýshin tarihy dep atalghan oqigha turaly jazyp jýrgen qazaqstandyq jәne sheteldik jurnalister Astanadaghy EQYÚ sammiytining ekinshi kýninde preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng baspasóz mәslihatynyn, aldyn ala 2-shi jeltoqsan, 12:30-gha dep belgilenip, saghat sayyn keyingi shegerile bergeninen-aq bir týitkilding barlyghyn boljaghan...

Astana. 4 jeltoqsan. QazTAG – Irina Nos. EQYÚ-nyng astanalyq «HHI ghasyrdyng qauipsiz qoghamdastyghyna betbúrys» deklarasiyasy soltýstik-atlantikalyq jәne  euraziyalyq qauipsizdik qoghamdastyghynyng qúryluyna bastama berui tiyis: preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng Úiymnyng jeltoqsannyng 1-2-lerinde Astanada ótken sammiytining qorytyndysynda aitqan oiynyng týiini osy.

Degenmen , sammitte EQYÚ memleketteri aldyna qoyghan mindetine qol jetkizerlik jospar qúrylmady, tetigi jasalmady...

 

Qazaqstan ýshin tarihy dep atalghan oqigha turaly jazyp jýrgen qazaqstandyq jәne sheteldik jurnalister Astanadaghy EQYÚ sammiytining ekinshi kýninde preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng baspasóz mәslihatynyn, aldyn ala 2-shi jeltoqsan, 12:30-gha dep belgilenip, saghat sayyn keyingi shegerile bergeninen-aq bir týitkilding barlyghyn boljaghan...

Sammit asa bir asqan dauysyz Astanalyq estelik deklarasiyasyn qabyldaydy dep  kýtilgen. Sebebi jeltoqsangha deyin EQYÚ bas hatshysy Mark Perren de Brishambo Astana sammiyti «dayyn sheshimder sammiyti» bolmaydy dep mәlimdegendi. Biraq, Stambuldaghy kezdesuden 11 jyl ótken song Qazaqstanda kezdesken EQYÚ mýshelerining bir-birine aitar oi-pikirleri jinalyp qalsa kerek. Ol týsinikti de. Songhy ondaghan jyldarda Kosovoda, Gruziyada, Qyrghyzstanda tuyndaghan elaralyq jәne últaralyq qaqtyghystar, 20 jyldan beri ortaq til tabysa almay otyrghan Armeniya men Ázerbayjan syndy elderding bir-birine degen talaptaryn órshitip jiberdi.

EQYÚ-nyng әskeriy-sayasy sebetine jәne sozylmaly shiyelenisterdi retteuge  qatysty sammitting birinshi kýni eshqanday kidirissiz mәseleni ret-retimen sheship qoydy. Eske salsaq, Euroodaq preziydenti Herman van Rompyoy «shiyelenisterding kýn ilgeri aldyn alu jәne boldyrmau men retteu salasyndaghy» EQYÚ-nyng әleuetin nyghaytudy talap etken. Áriyne, onda Qyrghyzstandaghy «jaqyndaghy tәjiriybe» júmsaq týrde eske alyndy.

Respublikanyng preziydenti Roza Otunbaeva bolsa, odan da tik týrde, biylghy mamyr-mausymda «búrynghy biylikting radikaldy kýshteri qylmystyq ekstremistik pighyldaghy toptarmen birlesip, ghasyrlap tatu ómir sýrgen ózbekter men qyrghyzdardyng arasynda janjal tudyryp, qandy qaqtyghystardy arandatyp, qarymta qaytarugha tyrysty» dep atap kórsetti. Otunbaeva qaqtyghys sebepterin zerttep jatqan halyqaralyq tәuelsiz komissiya (BÚÚ, EQYÚ, EO men europalyq birqatar elderding ýkimetterimen jәne AQSh ýkimetinen qoldau tapqan) júmysyn ayaqtap kele jatqandyghyn, onyng nәtiyjesi 2011-shi jyly qantardyng ayaghynda jariyalanatyny turaly delegasiya basshylaryn habardar etti.

Aytpaqshy, H. van Rompyoy, EQYÚ alda da óz qyzmetin beyimdey týsui tiyis degenimen sheshim qabyldau tetikterin jaqsartudyng bir de tәsilin atamady. ««Rettelmegen» nemese «sozylmaly» syndy sózderdi paydalanu, osy shiyelenisterding erekshe kategoriyagha – ýmitsiz shiyelenister kategoriyasyna tisip ketu qaupin tudyrady» dep aitu arqyly... , óz úsynysyn terminologiyalyq týzetulerge deyin týsirdi. Gruziyn-abhaz shiyelenisin EO basshysy da, nemese EQYÚ-daghylar da onday shiyelenister qataryna jatqyzbaytyn shyghar dep ýmittenu ghana qalady.

Búl rette, mәselening mәnisine degen kereghar – reseylik kózqarastyng barlyghy, EQYÚ delegasiya basshylaryn kóp alandatpaytyny aidan anyq kórinip túrdy. Dmitriy Medvedevting Ontýstik Osetiya men Abhaziyagha qatysty gruziyalyq agressiya bolghandyghy turaly kezekti mәlimdegenine qaramay, Europa men AQSh Resey ústanymy jaramaytyndyghyn anyq bayqatty. Olar Abhaziya men Ontýstik osetiyany tәuelsiz territoriyalar dep moyyndaytynday niyet tanytpady. AQSh memhatshysy Hillary Klinton «plus 2» formatynda resmy kelissózderdi qaytadan bastalu mýmkindigining katalizatory bolyp, odan song taqyrypty EQYÚ-nyng basqa delegasiya basshylary da qoldap ketti. Úlybritaniya premier-ministrining orynbasary jәne lordtardyng qúpiya Kenesining tóraghasy Nik Klegg Birikken Korolidyq Gruziyany «halyqaralyq moyyndalghan shekara ayasynda» ghana tanitynyn mәlimdey otyryp, Reseyden Abhaziya men Ontýstik Osetiyadaghy әskerlerin alyp shyghudy talap etti. Oghan jauap retinde Medvedev EQYÚ-da «barlyghy ýshin birdey oiyn erejelerin» engizudi úsyndy. Ol, osy úiymnyng ózinde de mýmkin bolarlyq ekonomikalyq nemese әskeriy-sayasy qauip-qaterding aldynda bәri teng bolghanymen, kimderding de odan da «tenirek» bolatynyn ashyq menzey otyryp aitty. Onyng pikirinshe, shiyelenisting beybit jolmen sheshiluine «Gruziya basshylyghy 2008-shi jyly tamyzda Ontýstik Osetiyagha jasaghan» qaruly shabuyldan song emes, ol bastalmay túryp senuge bolatyn edi. Otyrys barysynda, qatysyp otyrghan diplomattardyng pikirinshe, rasynda avtor múny 100 payyz rastay almady, Gruziya preziydenti Mihail Saakashvily resey basshysyn tyndaghysy kelmegeni sonshalyqty, otyrystan shyghyp ketipti. Onyng basqa da sebebi boluy mýmkin ghoy...

EO jәne AQSh ókilderi men osy uaqytta sammit zalyna kirgen Saakashviliyge kýtpegen jerden, Medvedevti Serbiya preziydenti Boris Tadich qoldady. Biraq ol birden ózine ózekti taqyrypqa kóshti. Onyng Kosovony moyyndamaghan elderge aitqan alghysy Prishtindegi EQYÚ dalalyq missiyasyna aitylghan mindey boldy. Missiya Kosovonyng mәrtebesine qatysty «beytaraptyghyn saqtauy tiyis» edi jәne «albandyqtar emesterding ómirin jaqsartumen ainalysuy» tiyis bolatyn edi, dedi ol.

Aytpaqshy, reseylik delegasiyadan sәl әrirekte ornalasqan Mihail Saakashvili, ústamdy týrde shiyelenisti beybit jolmen sheshuden basqa amal kórip túrmaghanyn aitty. Onyng aituynsha, 1994-shi jyldan beri jarty million bosqyn óz taghdarlarynyng sheshiluin EQYÚ-dan kýtip otyr. Saakashvily kóp sóiledi, al Medvedev ol kezde ózining úshaghynyng Astana әuejayynda dayyndalyp jatqanyn biletin...

Degenmen ol EQYÚ Minsk toby teng tóraghalary memleketterining delegasiya basshylarynyng (RF preziydenti Dmitriy Medvedev, Fransiya premier-ministri Fransua Fiyon jәne AQSh memhatshysy Hillary Klinton) otyrysyna qatysty. Atalghan top Ázerbayjan preziydenti Iliham Áliyev pen Armeniya preziydenti Serj Sargsyandy tauly-karabahtaghy shiyelenisti retteuge baghyttalghan tabandy qadamdargha baru turaly kelisimge keltirdi. Armeniya men Ázerbayjan basshylary tauly-karabah shiyelenisin tolyghymen retteu turaly ózderining mindetterin quattady, al ýsh ten-tóragha el olardyng «beybit jolmen retteuge qol jetkizuge qajet» sheshimderin moyyndady. Rasyn aitqanda, úsynystardyng borpyldaq bolyp shyqqany sonsha (nemese BAQ-targha bergen mәlimdeme mәtininde solay jazylyp ketti me?), «atysty toqtatu rejiymin bekituge jәne barlyq saladaghy senim sharalaryn iske asyrugha baghyttalghan qosymsha qadamdar jasaytyn» uaqyt jetti-mys dep jazylypty.

1-shi jeltoqsanda týs aua resey preziydenti ózine bekitilgen baghdarlamasyn (birinshi sessiyagha qatysuy, Qazaqstan preziydenti Núrsúltan Nazarbaevpen jәne sammitting basqa da qatysushylarymen ekijaqty kezdesui, EQYÚ-nyng Minsk júmys toby) bitirip, Mәskeuge úshyp ketti. «Basshy retinde» qalghan RF SIM basshysy Sergey Lavrov ózining bayandau әdisimen, diplomatiyalyq rentegi biraq appelyasiyasyz sipatta gruzindik BAQ-targha bergen súhbatynda, eger Astanadaghy EQYÚ sammiytining qorytyndy qújatynda «Gruziyadaghy shiyelenis» turaly aitylmaytyn bolsa, Resey ol qújatty qoldamaytyndyghyn aitty.

Jәne Resey qorytyndy qújatta Jeneva pikirtalasynyng (onda RF, AQSh, EO, EQYÚ jәne BÚÚ bitistirushiler retinde qatysady) júmysyn qoldaugha dayyn ekendigi anghartty. Onda Abhaziya men Ontýstik Osetiya ýderisting teng qatysushylary retinde bar. «Gruziyanyng búrynghy shekarasy aumaghynda territoriyalyq tútastyghy turaly әngime boluy mýmkin emes», - dedi reseylik diplomat. Lavrov gruziyalyq jurnalisterdi ayaghynan qúlatqanday boldy. Al olar, osy elding býkil delegasiyasy siyaqty, Astanadaghy EQYÚ sammiytinde aitylghan Batystyng qoldauynan keyin jigerlenip-aq jýrgen bolatyn. Sondyqtan da gruziyalyq jurnalister týske deyin-aq ózderining BAQ-taryna Astanadaghy EQYÚ sammiyti ayaqtaldy, deklarasiya qabyldandy jәne onda Gruziya turaly onyng qalaghandary jazyldy dep habarlap ta qoyghan ... Shyn mәnisinde talqylaudyng ayaqtaluyna әli tym erte edi.

Kýtip jýrgen kezimizde jurnalsiyterding arasynda әr týrli boljamdar aitylyp jatty. Baz bireuler AQSh memhatshysynyng EQYÚ sammiytine qatysuy deklarasiya qabyldaugha jetkiliksiz, al Barak Obama bolsa ghoy... dep jatty. Basqalary Fransiyanyng ishki sayasy ahualdary Nikolya Sarkoziyge osynda kelip EQYÚ sammiytin jandandyrugha mýmkindik bermegeni-ay, sondyqtan da bәri tym bayau jýrip jatyr dedi. Ýshinshileri, eng tekserilgen derekkózinen alghan aqparatqa siltemelep, «tez arada ketip qalghan» ózbek delegasiyasyn kinalady. Solardyn, Aughanstan óz problemasyn ózi sheshui tiyis jәne Qyrghyzstandaghy últaralyq qaqtyghysty sheshude EQYÚ sharasyzdyq tanytty dep aitqan Ózbekstan  syrtqy ister ministri Vladimir Norov sammitti úiymdastyrushylardyng josparyn búzyp jiberdi-mys dedi. Endi sammitke qatysushylar Ózbekstan delegasiyasynsyz ne isterin bilmey, sammit te sammit bolmay, deklarasiya jobasy joba týrinde qalatyn boldy-mys, dep aityp jatty...

Forumnyng ekinshi kýnining sonyna qaray taratylghan, baspasóz-mәslihatyn búryn mәlimdengendey, Qazaqstan basshysy emes, EQYÚ-nyng is basyndaghy tóraghasy, QR memlekettik hatshysy – syrtqy ister ministri Qanat Saudabaev ótkizetin bolypty degen qaueset jaghdaydy odan sayyn qyzdyra týsti. Sammit ýsh taraptyng – is basyndaghy tórgha retinde Qazaqstannyn, aldaghy tóragha - Litvanyn, jәne astanalyq osy sharanyng negizgi «ayypkeri» EQYÚ-nyng ózining qatysuymen birlesken mәlimdememen ayaqtaluy tiyis bolatyn.

Al, preziydent Núrsúltan Nazarbaev  sammitting tórtinshi, sheshushi otyrysyn ashqanda jәne jana ghana EQYÚ túraqty kenesi Astana estelik deklarasiyasyn maqúldady dep mәlimdegende, nәtiyje sammitti úiymdastyrushylar josparlaghanday bolghany týsinikti boldy.

«Sudiyanyn» aghash balghasynyng soqqysymen Núrsúltan Nazarbaev sammitting ortaq qújatynyng qabyldanghanyn bekitti. Biraq onyng mәtinin jurnalister kóp keyin aghylshyn tilinde aldy.

Sonymen, qújattyng birinshi punkti (avtorlanbaghan audarmada) – is jýzindegi «Vankuverden Vladivostokqa deyin» qauipsizdendiru qajettiligi turaly jәne sheshilmey qalghan mәselelerdi qisyndy ayaghyna deyin mindetti týrde jetkizu kerektigi turaly kirispe sóz. Ekinshi punkte EQYÚ-nyng búryn qabyldaghan qújattarynyng sabaqtastyghy turaly, sonday-aq demokratiyalyq normalar men adam qúqyqtary turaly aitylady. Ýshinshisi – EQYÚ-nyng barlyq mýshelerin tenestiredi, biraq eshqanday memleket atalmaydy. Tórtinshisi - konfrontasiyalardy ótkenge qaldyryp, jarqyn bolashaq qúru qajettigin sipalay aityp ótedi (deklarasiyanyng atyna qaranyz).

Onyng artynsha negizgi mindetter – demokratiyany nyghaytu, sóz bostandyghy, adam qúqyqtaryn sanap shyghady.  Odan keyin azamattyq qogham qúru manyzdylyghy aitylady. Jetinshi pozisiya kemsitushilik pen toleranttyqtyng joqtyghynyng qauiptiligi, energetikalyq tәuelsizdik pen qauipsizdik manyzdylyghy aitylady. Sonday-aq, jana daghdarystardy boljau men ony boldyrmau qajettiligi aitylady. Jәne búl, Qazaqstan basshysynyng Astanada EQYÚ-nyng qauipsizdik jәne boljam institutyn ashu jónindegi úsynysynyng tikeley kórinisi deuge bolar.

Segizinshi punkte halyqaralyq normalar men erejeler negizinde әskery qaqtyghystardy boldyrmau turaly aitylady. Óz territoriyalarynda shiyelenister órshigen elder ókilderi eki kýn boyy Astanada «qyzylkenirdek bolyp jatqany» dәl osy.  Biraq deklarasiyada bir de memleket atalmaydy...

Odan keyin әngime lankestikpen kýres, jappay qyryp-joy qaruyn taratpau, emigrasiyamen kýres t.b. bolyp kete beredi. Onbirinshi punkte Korfu prosessi turaly aitylady jәne Núrsúltan Nazarbaev qorytyndy konferensiyada aitqan: euroatlantikalyq jәne uroaziyalyq aimaqtardyng arasyndaghy syzyq alynyp tastaluy kerektigi turaly tezis bar.

On ekinshi punktte EQYÚ SIM basshylarynyng 2011-shi jyly 6-7-shi jeltoqsanda Litva astanasy Vilinuste bas qosatyndyghy aitylady. On ýshinshi punkte EQYÚ tóraghalyghyn kezekpen alatyn 2011, 2012, 2013-shi jyldary tiyisinshe, Litva, Irlandiya men Ukrainany qútyqtau aitylady.

Shyn mәnisinde, sammit rezolusiyasy Gruziyanyng territoriyalyq tútastyghy turaly da, RF qaruly kýshterining Ontýstik Osetiyadan shygharylu kerektigi turaly da, sozylmaly shiyelenisterdi «jibitu» tәsilderi turaly da eshqanday naqtylyghy joq qújat bolyp shyqqany ghoy.

Estelik Astana deklarasiyasy nesimen este qalar eken? EQYÚ sammiytin Qazaqstan elordasynda ótkiziluimen be? RF basshysy Dmitriy Medvedevting Úiymnyng 20-25 jyl búryn qabaldanghan jarghysynyng eskirgendigi turaly mәseleni kótergendigimen be? Nemese Astanadaghy sammit deklarasiyasy tek estelik týrinde – «nәtiyjelerge negizdelgen» qanday da naqty josparynyng joqtyghymen ghana este qalady dep, ókinish bildirgen delegasiyanyng bir bóligining qorytyndy sózderimen be?

Mysaly, Kanada, EQYÚ men Aughanstan arasyndaghy ózara is-qimyldardyng nyghangyna, sonday-aq osy ónirden tónip túrghan transúlttyq qauip-qaterdi jongha alandaushylyq tanytty.

Moldova Astanada 11 jyldyq ýzilisten song tuyndaghan qújatqa zaya ketken kýsh jigerge ókinish bildirdi. Biraq, qanday da qújatty ýilestire almau EQYÚ bedeline núqsan keltirgen bolar edi degen, sammit rezumesin shygharudyng kóp saghat keshiguin týsindiretindey eskertu aityp baryp...

Resey ymyrashyldyqtyng joqtyghyn júmsaq týrde kelisushi taraptardyng jekelegen qatysushylarymen (bәlkim, Gruziyany menzep túrghan bolar) iydeologiyalanghan kózqarasty ústanuymen dep týsindirdi. Áriyne, EQYÚ-gha mýshe memleketterding osynday týrdegi minez kórsetui, Úiymdy qaytadan sayasy basymdyq tútqynyna ainaldyra beredi degen kýdik bildirdi.

Búl rette AQSh 11 jyldan beri birinshi ret ótkizilip otyrghan EQYÚ sammiytinde bizding zamanymyzdyng negizgi problemalary – Gruziya, Moldova men Tauly Karabahtaghy sozylmaly shiyelenister kórinis tappaghanyna kelise almady. Sondyqtan Astana deklarasiyasyn qabyldaudy AQSh ókili, Litvagha ósiyet aita otyryp, aldygha aparar eng dúrys jol dep atady. Al Litva kelesi jyly bәlkim әreket josparyn qabyldaytyn shyghar...

Biraq, EQYÚ onbir jyldan keyin sammit jinaghany shyndyq. Qorytyndysynda Astana estelik deklarasiyasynyng (úmytylmasyn degendikten bolar) qújattaryna qosa ilespe qújattar toptamasynda shiyelenisterdi órkeniyetti jolmen sheshudi qalaytyn elderding aitqan jәne úsynghan úsynystary, jeke pikirleri de enetin boldy. Azamattyq qoghamdy saqtau, bostandyqtar men qúqyqtardy nyghaytu, elderding ekonomikalyq qalyptasuyn saqtau jolymen. Beybitshilik jolmen. EQYÚ ayasynda bolsyn, tipti odan da tys bolsyn ol ornyghuy tiyis.

0 pikir