Sonau Kenes dәuiri túsynda Yrghyzda basshylyq qyzmette bolghandardyng biri keterinde «Yrghyz - it baylasa túrghysyz jer» depti. Yrghyzdyng suyn iship, balyghyn jegen әlgi basshynyng búl sózine yrghyzdyqtar kópke sheyin renjisip jýrdi. Bala kezimde ýlkender auzynan estigen osy bir sóz keyde esime týsedi. Biraq әlgi basshysymaq aitqan «it baylasa túrghysyz» jerden el ýdere kóshken joq. Qúdaygha shýkir, maly otyn ottap, halqy Yrghyzdyng bal tatityn suyn iship túryp jatyr.

Yrghyz - respublikalyq manyzy bar erekshe qorghalatyn tabighy aumaqtardyng tizbesine engizilgen meken. Búl ónirde Ýkimet basshysynyng ókimimen 2007 jyly «Yrghyz-Torghay memlekettik tabighy rezervaty qúryldy. Rezervattyng negizgi maqsaty - tabighat, jan-januarlar әlemin qorghau, әsirese, songhy kezde azayyp bara jatqan kiyikterdi qorghau, kóbeytu joldaryn qarastyru. Mekemening negizgi aumaghy Núra, Tәuip selolyq okrugterining territoriyasyn qamtidy. Olar №1 jәne №2 uchastok dep atalady. №1 uchastokte Tәuip selolyq okruginde ornalasqan «Atanbas» jýiesi, №2 uachstokte Núra selolyq okrugining territoriyasy «Alakól» jýiesi qamtylghan. Rezervat - 763 549 ga jerdi alyp jatyr. Sonymen birge, 296 myng ga jerdi alyp jatqan Torghay zoologiyalyq qaumaly territoriyasy da bekitilip berilgen. Múnda qústardyng 250 týri, onyng 32 týri elimizde siyrek kezdesetin qústar retinde Qyzyl kitapqa engen.

Sonau Kenes dәuiri túsynda Yrghyzda basshylyq qyzmette bolghandardyng biri keterinde «Yrghyz - it baylasa túrghysyz jer» depti. Yrghyzdyng suyn iship, balyghyn jegen әlgi basshynyng búl sózine yrghyzdyqtar kópke sheyin renjisip jýrdi. Bala kezimde ýlkender auzynan estigen osy bir sóz keyde esime týsedi. Biraq әlgi basshysymaq aitqan «it baylasa túrghysyz» jerden el ýdere kóshken joq. Qúdaygha shýkir, maly otyn ottap, halqy Yrghyzdyng bal tatityn suyn iship túryp jatyr.

Yrghyz - respublikalyq manyzy bar erekshe qorghalatyn tabighy aumaqtardyng tizbesine engizilgen meken. Búl ónirde Ýkimet basshysynyng ókimimen 2007 jyly «Yrghyz-Torghay memlekettik tabighy rezervaty qúryldy. Rezervattyng negizgi maqsaty - tabighat, jan-januarlar әlemin qorghau, әsirese, songhy kezde azayyp bara jatqan kiyikterdi qorghau, kóbeytu joldaryn qarastyru. Mekemening negizgi aumaghy Núra, Tәuip selolyq okrugterining territoriyasyn qamtidy. Olar №1 jәne №2 uchastok dep atalady. №1 uchastokte Tәuip selolyq okruginde ornalasqan «Atanbas» jýiesi, №2 uachstokte Núra selolyq okrugining territoriyasy «Alakól» jýiesi qamtylghan. Rezervat - 763 549 ga jerdi alyp jatyr. Sonymen birge, 296 myng ga jerdi alyp jatqan Torghay zoologiyalyq qaumaly territoriyasy da bekitilip berilgen. Múnda qústardyng 250 týri, onyng 32 týri elimizde siyrek kezdesetin qústar retinde Qyzyl kitapqa engen.

Audan әkimi Mirhan Duanbekovtyng aituynsha, jalpy halyqtyng әleumettik-ekonomikalyq jaghdayy jaman emes, jaksy. Yrghyzda biylghy jyly auyl sharuashylyghynda jalpy 1376,3 mln. tengening ónimi  óndirilgen. Byltyrghygha qaraghanda ónim artqan.

Jergilikti halqy negizinen mal sharuashylyghymen ainalysatyn ónirding tórt týligine de biyl qong bitken. Iri qara, qoy-eshki, jylqy, týiesiyaqty mal basynyng aitarlyqtay payyzdyq ósimge ie boluy sonyng aighaghy.

Songhy jyldary audanda shaghyn jәne orta biznespen ainalysushylar qatary kóbeyip keledi. Aytalyq, audanda qazir shaghyn kәsipkerlik salasynda on eki myngha juyq adam júmys isteydi.

Yrghyz - Núra baghytyndaghy kópirge jóndeu júmystary jýrgizilip jatyr. Jergilikti túrghyndar tek kópirdi jóndeu júmysynyng úzaqqa sozylmay, qysqa deyin tezirek bituin qalaydy.

Audan ortalyghyndaghy Altynsariyn, Jýrgenov, Qúlymbetov kóshelerine tas jol tóselgen. Jeke kәsipkerler ózin-ózi azyq-týlikpen qamtamasyz etudi iygergen. Biylghy kóktemde audan boyynsha 291 ga jerge bau-baqsha egilgen. Audanda 200 jana júmys orny ashylyp, 315 adam júmysqa ornalasyp, júmyssyzdyq azayghan.

Jalpy Yrghyz ónirinde tyndyrylghan sharalar barshylyq. Desek te, jýzege asatyn sharalar odan da kóp desek artyq aitqandyq emes. Aytalyq, kezinde Yrghyzdyng balyghymen aty shyqty. Oblys boyynsha balyq sharuashylyghy su qoymalarynyng 70 payyzy, yaghny oblystaghy bar­lyq balyq qorynyng negizi Yrghyz-Torghay ózen-kólder jýiesine shoghyrlanghan.  Alayda, jergilikti túrghyndar balyq qory shoghyrlanghan ózen-kólderi bar audannyng oblys ortalyghynan 490-500 sha­qyrym shalghayda ornalasuy, onda aulanghan balyqty qalagha jet­kizuding qiyndyghy da búl salany damytugha qol­baylau ekenin aitady. Eng bastysy, aulanghan balyqty óndeytin kәsiporyndardyng joqtyghy búl baghyttaghy sharuagha qiyndyq keltirip otyr. Qa­zirgi uaqytta Yrghyzdyng ózen-kólderinen aulanghan balyqqa súranys joghary. Múny oblys ortalyghynda ótkizilip jýrgen kýzgi jәrmenkelerden bayqaugha bolady. Demek, búl - sheshuin kýtip, alghy kýnderding enshisinde qalyp otyrghan mәsele.

Sudyng da súrauy bar, biraq...

Yrghyzdyqtar auyz suynyng túshylyghyna shýkir etedi. Auyz su - túshy. Oblystyq sanitarlyq epiydemiologiyalyq qadaghalau basqarmasy mamandarynyng aituynsha, múndaghy auyz su qúramynda adam aghzasyna paydaly tabighy miyneraldy zattar kóp. Al, ózen suy qashannan ashy. Ony túrghyndar tek malgha berip, baqsha suarugha ghana paydalanady.

Býginde audan ortalyghynda 27 kolonka bar. Su jergilikti túrghyndargha belgili bir uaqytpen beriledi. Búl - su kózin ýnemdeuding amaly. Dúrys shyghar. Biraq, keybir kolonkalardan su bayau aghady. Selo túrghyndarynyng aituynsha, su qúbyrlary men qondyrghylar eskirip, әbden tozyghy jetken. Aqshy auylyndaghy «Ayyrqyzyl» su qoymasy kenes dәuirining kózi, 1975 jyly iske qosylghan. Sodan beri su qúbyrlary janartylmaghan. Qystygýni qaqaghan ayazda kolonkalar qatyp qalyp jatady.

Al, Núra, Mamyr, Dýken, Qútiykól, Qúrlys, Amankól auyldary auyz sugha zәru. Atalghan auyldargha audan ortalyghynan su tasyp aparylady. Búl jaghdaydyng qashangha deyin jalghasary belgisiz.

«Tozaqqa aparatyn jol» qosh aitysady.

Yrghyzdyqtardyng taghy bir shýkir etetini - jol mәselesining rettelui. Samara-Shymkent respublikalyq trassasynyng Yrghyz bóligi qalpyna keltirile bastaghaly beri yrghyzdyqtardyng «tozaqqa aparatyn jol» azabynan kózi ashylyp keledi. Yrghyzdyng joly halyqaralyq manyzgha ie «Batys Europa - Batys Qytay» tranzittik dәlizine endi. Audan oblys ortalyghynan shalghay bolghandyqtan әsirese, kóktem men kýzde tasqyn sular joldardy jyryp, oiyp tastaytyn. Jergilikti túrghyndar jol azabyn tartyp, oblys ortalyghyna әreng jetushi edi. Tipti, avtobusta selkildep, úzaq jol jýrip, qalagha jetkende ayaghy auyr әielder mezgilinen erte bosanyp ta qalghan.

Al, býginde Aqtóbe qalasy baghytyndaghy jol jóndele bastaghaly qalagha qatynaushylar kóp. Qalamen eki aragha qatynaytyn avtobustyng baghasy eresek adam ýshin 1300, mektep oqushysy ýshin 650 tenge. Jeke taksiyler adam basyna 2000 myng tengeden alady. Esesine 5 saghatta jetip qalasyz. Búryn avtobus qaladan Yrghyzgha 10-12 saghat jýrip kelse, qazir búl 8 saghatqa qysqarghan.

Al, kórshi Shalqar audanyna qatynas joqtyng qasy. Búrynghyday avtobus qatynamaydy. Jeke kólik iyelerine kezige qalsanyz ghana 2 myng tenge berip, Shalqargha jete alasyz. Múny jergilikti túrghyndar Shalqar baghytyndaghy joldyng nasharlyghymen týsindiredi.

Oblys ortalyghynan Qalybay eldi mekenine deyingi jol jóndeu júmysy ayaqtalugha jaqyn. Túrghyndar endi joldyng qalghan bóliginin, yaghni, Qalybaydan Yrghyzgha deyingi aralyghynyng jóndelip bituin kýtip otyr.

Jergilikti túrghyndar kónilindegi taghy bir týitkil - qala men eki aragha qatynaytyn avtobus mәselesi. Qalagha qatynaytyn avtobustardyng kóbi eski, kónergen. «Keyde qystygýnderi avtobus jolda búzylyp qalady. Ásirese, balaly әielderge qiyn. Jol jóndelip bitken son, jana avtobus berse jaqsy bolar edi» deydi auyl adamdary.

Yrghyzdyqtardy renjitetin taghy bir nәrse - qaladan Yrghyzgha qatynaytyn avtobusty jolgha shygharyp salar sәttegi «Sapar» avtovokzaly qyzmetkerlerining mәdeniyeti. «Ár sómkege aqsha alghanymen qoymay, jolaushylargha dikektep, úrysyp sóileydi. Jolaqy biyletinen búryn sómkege  aqshanyng tólenip - tólenbegenin tekseredi. Ár jolaushy ózimen bir sumka alyp jýruine bolady emes pe? Múny avtovokzaldaghylar eskeretin emes» deydi Yrghyzdyng perzenti, býginde aqtóbelik Gýlnәr esimdi túrghyn.

Osyghan oray, «Sapar» avtovokzalyna baryp, ondaghy Yrghyz baghytyna biylet satushy kassirmen sóileskenimde ol әr sumka ýshin 195 tenge tólenu qajet ekenin, chek beriletinin, múnyng sebebin bilmeytindigin aitty. Al, avtovokzal basshylyghy ornynda bolmay jolyghudyng sәti týspedi. Bir qyzyghy, Yrghyzdan Aqtóbege qatynaytyn avtobusta eshkim jolaushydan sómkesi ýshin aqy almaydy. Sonda múny qalay týsinuge bolady? Álde qaladaghylar oiyna kelgenin istey me?  Qanday zandylyqqa baghynyp otyr?  Ázirge jauap joq.

Kógildir otyn - bir arman...

Kógildir otyn men temir jol qatynasy yrghyzdyqtar ýshin neshe jyldan beri arman bop keledi. Býginde dalalyqta búrynghyday emes, otyndyq azayghan. Tipti, joqtyng qasy. Áleumettik jaghdayy tómen otbasylardyng kóbining qystyq otyny - qamys. Qolynda maly barlar malynyng tezegin jaghady. «Qaybir jyldary tipti, otyngha jaghatyn kómir de qat boldy ghoy. Songhy bir-eki jyldan beri ghana kómir satushylar kele bastady. Aqshasy barlar alady» deydi jergilikti túrghyn Qazybek Ghabsattarov.

Kezinde Astana baghytyndaghy temir joldyng Yrghyz arqyly salynuyn qalap, jergilikti aqsaqaldar jogharghy biylik ókilderine hat jazyp, ótinish aitty. Biraq ótinish qabyldanbady. Sirә, yrghyzdyqtardy әli de jol azabyn tarta túrsyn degen shyghar.

Týiin.

Yrghyz - tarih jәdigeri. Yrghyz - izgi iydeyalar mekeni. Múnda jýzege asyrugha әzir túrghan is-sharalar kóp-aq. Iske asyrudy tilep, súranyp túr. Atap aitsaq,  birinshiden, Yrghyz ónirinde kórikti jerler kóp. Shaghalasy shulap, balyghy tulaghan ózen-kólderi bar búl ólkening tabighatyna ózgeler tanyrqay qaraydy. Bir ghana Baytaq kólding ózinen qoqiqaz, qyzghylt birqazan, sybyrlaq aqqu, qútan, qasqaldaq, saz qúladyny, qyzyltúmsyqty sýnguir, kók sýnguir, jalbaghay, ózen qarqyldaghy siyaqty qústardy keziktiruge bolady. Songhy jýrgizilgen sanaq boyynsha, Yrghyz ónirinde 30 mynnan astam aqbóken bar. Al, bókenning mýiizinen pantakrin dәrisin dayyndaytyny belgili. Ol ókpe qabynuyna, jýrek auruyna em.

Sonday-aq, kóne tarih kuәsindey eskertkishter men sәulet óneri әlemine týren týsip, zerttelse, Yrghyzdyng qoynauynda ózgege pash etip kórseteri jeterlik.

Ótkenge ýnilsek, Yrghyzdyng Mәnitóbe degen jerinde 1731 jyly 19 aqpanda Kishi Jýzdi Rossiyagha qosu turaly gramotagha qol qoydy. Múny bireu bilip, bireu bilmeydi. Tarihtyng kuәgerindey kiyeli ónirde turizm salasyn damytsa múndaghy kórikti mekender jergilikti halyqtyn, auyl qonaqtarynyng kózayymyna ainalghaly túr. Kelgen qonaqtargha mynau dep kórseterlik mekenderge jan bitirse, әrlene týseri sózsiz. Endeshe, Yrghyzda turizm salasyn damytu qajet!

Ekinshiden, búl ólkede elimizde siyrek kezdesetin dәrilik shópterding aluan týri ósedi. Bir ghana «Yrghyz-Torghay tabighy rezervaty» aumaghynyng ózinde dәrilik ósimdikterding 26 týri kezdesedi. Mysaly, qaqyryq týsiruge, qan toqtatugha qoldanylatyn jalbyz, ish bosatyp, ishek-qarynnyng júmystaryn retteytin týimedaq jәne sonymen birge, qúrqúlaq auruyn emdep, nesep jýrgizetin sarybas qúray siyaqty emdik shópter bar. Demek, Yrghyzda el ekonomikasyn   әrtaraptandyrudyng bir salasy - farmasevtika klasterin  damytudy  jolgha qoi kerek!

Búl ónir - elimizdi ensesi biyik elu elding qataryna qosatyn, halqyna shapaghatyn syilap, basshysyna abyroy әperetin  ólke. Tek yrghyzdyqtardyn  sol izgi iydeyasyn  jýzege asyra bilsek kerekti...

P.S. Yrghyzdyng suy bal tatidy. Biraq audan ortalyghynan jyraq ornalasqan Núra, Mamyr, Jaysanbay, Dýken auyldarynyng túrghyndary auyz sugha zәru. Tasyp ishken su nege júghym bolmaq? Atalghan auyl túrghyndarynyng bas auruyna ainalghan mәsele jayynda gazetimizding aldaghy sandarynyng birinen oqy alasyzdar.

«Kerek.info» aptalyghy, Aqtóbe qalasy