Últ tarihy – úzyn sonarly, týrli kezenderden, qily joldardan ótken, qiyamet zamandardy bastan keshken túghyrly tariyh. Sonyng ishinde qazaq ziyalylarynyng ómirbayandarymen tyghyz baylanysty Alash tarihy, Alash qozghalysy – últ tarihynyng tolghaqty, taghdyrly kezeni. Tәuelsizdik alghan jyldardan beri búl barysta jýieli zertteuler jýrgizilip keledi. Sonyng arqasynda talay jyldar múraghat sórelerinde sarghayghan kóptegen tyng derekter, qúndy materialdar jaryq kórdi.

HIH ghasyrdyng ayaghy – HH ghasyrdyng basynda birqatar qazaq jastary, Alash ziyalylarynyng alghashqy legi Reseyding eng basty bilim ordalarynyng biri Sankt-Peterburg uniyversiytetinde bilim alghany belgili. Ghylymiy-zertteu júmystarynyng órisine sәikes biz atalmysh oqu ornynda arnayy bolghan edik.  Maqsatymyz ongharylyp, osy úlaghatty bilim úyasynda bilim alghan Alash qayratkerleri jayly, qazaq ziyalylaryna qatysty tyng derekter taptyq.  Úly Shoqannan keyin tughan quatty tolqyn J.Aqbaev, B.Syrtanov, A.Túrlybaev, R.Mәrsekov, J.Seydalin t.b. qatysty osyndaghy múraghat qorynda saqtalghan materialdar baspasóz betterinde jariyalandy.

Últ tarihy – úzyn sonarly, týrli kezenderden, qily joldardan ótken, qiyamet zamandardy bastan keshken túghyrly tariyh. Sonyng ishinde qazaq ziyalylarynyng ómirbayandarymen tyghyz baylanysty Alash tarihy, Alash qozghalysy – últ tarihynyng tolghaqty, taghdyrly kezeni. Tәuelsizdik alghan jyldardan beri búl barysta jýieli zertteuler jýrgizilip keledi. Sonyng arqasynda talay jyldar múraghat sórelerinde sarghayghan kóptegen tyng derekter, qúndy materialdar jaryq kórdi.

HIH ghasyrdyng ayaghy – HH ghasyrdyng basynda birqatar qazaq jastary, Alash ziyalylarynyng alghashqy legi Reseyding eng basty bilim ordalarynyng biri Sankt-Peterburg uniyversiytetinde bilim alghany belgili. Ghylymiy-zertteu júmystarynyng órisine sәikes biz atalmysh oqu ornynda arnayy bolghan edik.  Maqsatymyz ongharylyp, osy úlaghatty bilim úyasynda bilim alghan Alash qayratkerleri jayly, qazaq ziyalylaryna qatysty tyng derekter taptyq.  Úly Shoqannan keyin tughan quatty tolqyn J.Aqbaev, B.Syrtanov, A.Túrlybaev, R.Mәrsekov, J.Seydalin t.b. qatysty osyndaghy múraghat qorynda saqtalghan materialdar baspasóz betterinde jariyalandy.

Bir aita keterligi, jogharyda atalghan oqymysty qazaq jastarynan keyin, HH ghasyrdyng 10-20 jyldary aralyghynda últymyzdyng ozyq oily úl-qyzdarynyng ilim-bilim quyp, alys jerlerge sapar shegui, oquy birshama uaqyt ýzilip qalghan. Oghan sol kezendegi alasapyran oqighalar – birinshi dýniyejýzilik soghys, odan keyingi últ-azattyq kóterilisi, qazan tónkerisi, t.b. sebep bolghan dep topshylaymyz.

Biz búl baghyttaghy izdenisterimizdi әli de jalghastyru ýstindemiz. Sankt-Peterburg qalasyna, uniyversiytetine jasaghan songhy saparymyzda taghy bir tyng tarihtyng betin ashqanday boldyq. Qazan tónkerisinen keyingi qazaq últtyq zang ghylymyndaghy túghyry biyik túlgha Tayyr Moldaghaliyúly Kýlteleevting 1936-38 jj. osy oqu ornynyng aspiranturasynda oqyghany, ghylymy júmystarmen shúghyldanghany belgili. Mine, osy uaqyt aralyghyndaghy ghalymnyng ghylym-bilim barysy, qyzmet órisine qatysty is qaghazdary múraghat qorynda tolyqtay derlik saqtalghan eken. Sony oqyrmandarmen bólissek deymiz. Bas-ayaghy 129 betten túratyn Isting ishinde ghalymnyng ónegeli ómir jolyna, ghalymdyq múrat-maqsattaryna sәule týsiretin qúndy derekter barshylyq. Olardy endi T.M. Kýlteleevting búrynnan qolymyzda bar ómirderekterimen sabaqtastyra otyryp, algha tartqan oryndy bolmaq.

T.M. Kýlteleev 1911 jyly Astrahan guberniyasynyng Marfinsk (qazirde Volodar) audanynyng Shagano-Kodakovka selosynda tughan. Enbek jolyn erte, toghyz jasynda bastaghan. 1926-30 jyldary Astrahandaghy orys-qazaq internatynyng tәrbiyelenushisi bola jýrip, birinshi dәrejeli mektepte, keyinnen Astrahan medisinalyq instituty janyndaghy júmysshylar fakulitetinde oqidy. 1931 jyly VLKSM Marfinsk audandyq komiytetining joldamasymen Saratov qalasyndaghy advokattar kursyn bitiredi. Odan song 1931-32 jyldary bastapqyda Marfinsk audandyq halyq soty qúramynda, keyinnen Nijne-Voljsk ólkelik sotynda advokat bolyp qyzmet etti.

1932 jyly jas, qabiletti qyzmetshini Saratov zang institutyna oqugha jiberedi, ony ol ýsh jyldan song ýzdik diplommen bitirip shyghady. 1935 jyly alghyr da alymdy týlekti Leningrad zang institutynyng aspiranturasyna jiberuge sheshim qabyldanady. Onda ol qylmystyq qúqyq kafedrasynda kandidattyq dissertasiyasyn jazyp shyghady.

Mine, Sankt-Peterburg uniyversiytetining múraghatyndaghy derekter ghalymnyng osy jyldardaghy qimyl-qozghalystaryn bayan etedi. 1936 jyldyng 14 mamyrynda bastalyp, 1938 jyldyng 21 tamyzynda ayaqtalghan №34 iste qalauly aspirantqa qatysty qatynas qaghazdar, qaulylar, onyng júmysyna berilgen pikirler, anyqtamalar, oqu josparlary, t.b. hattalghan. Aytalyq,  1936 jylghy 9 sәuirde QazASSR Oqu-aghartu isi jónindegi halyq komissariatyna institut diyrektorynyng oqu isi jónindegi orynbasary V.Dogadov joldaghan qatynas hattyng mәtini mynaday:

«Leningrad qúqyq instituty Sizderge 1-kurs aspiranty T.Kýlteleevting oqu ýlgerimi turaly mynaday mәlimetterdi habarlaydy.

T.Kýlteleev joldas nauryz aiynda jalpymetodologiyalyq pәnderdi oqyp tәmamdap, olar boyynsha synaqtardy oidaghyday tapsyrdy, tómendegidey baghalar aldy: memleket jәne qúqyq tarihy – 4, filosofiya tarihy – 3, sayasy ekonomika – 4, nemis tili – 5.

Qazirgi uaqytta T.Kýlteleev qylmystyq qúqyq salasynda júmys istep jatyr. Jetekshisining pikirine sýiensek, T.Kýlteleev mamandyghy boyynsha barynsha jauapkershilikpen, tabysty enbek etude.

Barlyq mәlimetter boyynsha T.Kýlteleev aspiranturadaghy júmysyn sәtimen jalghastyra bere alady.

T.Kýlteleevting júmysyndaghy bir kedergi onyng orys tilin jetik mengermegeni bolyp tabylady. Búl kemshilikting ornyn toltyru ýshin, basqa da osyghan múqtaj aspiranttarmen birge, olargha orys tilinen qosymsha sabaqtar úiymdastyrylatyn bolady».

Al aspiranturany bitirer qarsandaghy berilgen minezdemesinde mynaday joldar bar:

«T.Kýlteleev joldas Leningrad zang institutynyng III kurs aspiranty bolyp tabylady. Qylmystyq qúqyq salasyna mamandanyp jýr.

Jetekshisining pikiri boyynsha, T.Kýlteleev ózining teoriyalyq túrghyda damuy barysynda batyl qadamdar jasady, ol onyng bolashaqta biyik jetistikterge jetetinine kepildik beredi. Qylmystyq qúqyq boyynsha barlyq taqyryptardy «óte jaqsy» degen baghagha iygerdi.

Jetekshisi júmysqa joghary jauapkershilikpen qaraytyn T.Kýlteleevting dissertasiyasyn da oidaghyday qorghap shyghatynyna sendiredi».

QazSSR Ádilet halyq komissariaty kadr bólimining bastyghyna joldanghan búl qatynas qaghazgha institut diyrektorynyng oqu isi jónindegi orynbasary, belgili ghalym Shargorodskiy qol qoyghan.

Odan keyingi bir derek T.Kýlteleevting aspiranturany oidaghyday tәmamdap, Almaty qalasyna qyzmetin jalghastyru ýshin joldanghanyn aighaqtaydy.

Joghary oqu ornyndaghy pedagogikalyq qyzmetin ol Almaty memlekettik zang institutynda qylmystyq qúqyq kafedrasynyng dosenti bolyp bastaydy. 1940 jylghy 10 qarashada SSSR Halyq komissariaty janyndaghy Joghary mektep isteri jónindegi Býkilodaqtyq komiytetting Joghary attestasiyalyq komissiyasy T.M. Kýlteleevti dosent ghylymy ataghyna bekitedi, ol osy jyldyng sәuir aiynan bastap Almaty memlekettik zang institutynyng diyrektory lauazymynda boldy.

1941 jyldyng 28 qarashasynda SSSR Halyq komissariatynyng qaulysymen Almaty memlekettik zang instituty jәne Almatygha kóshirilgen Moskva zang institutynyng bazasynda SSSR Ádilet halyq komissariaty janyndaghy birinshi memlekettik zang instituty qúryldy. Tayyr Moldaghaliyúly osynda qylmystyq qúqyq kafedrasynyng dosenti bolyp qala berdi.

1943 jyly Almaty memlekettik zang institutynyng qayta qúryluyna baylanysty T.M. Kýlteleev qaytadan onyng diyrektory bolyp taghayyndaldy. Búl qyzmette ol 1946 jyldyng qarashasyna deyin istedi.

SSSR Ghylym akademiyasy Qazaq filialynyng qayta qúryluyna baylanysty Qazaq SSR Ghylym akademiyasynda Qazaqstandaghy birinshi ghylymiy-zertteu zang mekemesi – Qazaq SSR Ghylym akademiyasynyng qúqyq sektory qúryldy (keyinde Filosofiya jәne qúqyq instituty, tipti bertinde QR Últtyq ghylym akademiyasynyng Memleket jәne qúqyq instituty bolyp qayta qúryldy). Qúqyq sektorynyng mengerushisi, onyng birinshi jetekshisi Kýlteleev boldy. Múnda kórnekti ghalym-zanger ómirining sonyna deyin enbek etti.

Ghylymiy-pedagogikalyq qyzmetti ol tәjiriybemen berik úshtastyrdy. Respublikalyq әdilet halyq komissariatynda júmys istedi, Qazaq SSR Jogharghy sotynyng mýshesi bolyp saylandy. Búl rette qúqyq sektoryndaghy kóptegen mindetterin ghylymy izdenisterimen tiyimdi sabaqtastyra bildi. 1951 jyly ony SSSR GhA qúqyq doktoranturasyna jiberedi. 1952 jyldyng jeltoqsanynda doktorlyq dissertasiyasyn oidaghyday jazyp bitedi. Ony qorghau 1953 jylghy aqpannyng ayaghyna belgilenedi. Biraq 15 aqpanda T.M. Kýlteleev qayghyly qazagha úshyraydy...

T.M. Kýlteleev turaly, onyng respublikadaghy zantanu salasyn damytugha qosqan ýlesu turaly aitqanda, Qazaqstannyng zang bilimi men qúqyq ghylymynyng negizi onyng daryndy úiymdastyrushy, pedagog jәne ghalym retindegi qyzmetimen tyghyz baylanysty ekenin senimmen aitugha bolady.

Biz ýshin onyng respublikadaghy ghylym men bilimning qalyptasuyna arnalghan «Qazaqstandaghy zang ghylymy men bilimi jәne bizding mindetterimiz» (1948), «Qazaqstandaghy zang ghylymdarynyng manyzdy mindetteri» (1951) t.b. maqalalarynyng mәn-manyzy erekshe.

T.M. Kýlteleev joghary bilikti ghylymy jәne ghylymiy-pedagogikalyq kadrlardy dayyndau isine kópten kóp enbek sinirdi.  Respublikanyng keng tanymal ghalymdary – QR ÚGhA akademiygi S.Zimanov, QazSSR GhA-nyng mýshe-korrespondenti A.Erenov, zang ghylymdarynyng doktorlary M.Binder, S.Dosymbekov, V.Kiym, M,Masaevich, zang ghylymdarynyng kandidattary U.Qúdaybergenov, A.Filimonova jәne t.b. – óz kezinde ghylymdaghy alghashqy qadamdaryn Tayyr Moldaghaliyúlynyng basshylyghymen nemese tikeley qoldauymen bastaghan.

Ghalymnyng ótken ghasyrdyng 40-jyldaryna deyin jariyalanghan birqatar maqalalary kýni býginge deyin ózining tanymdyq jәne ghylymy manyzyn joyghan joq. Oghan, aitalyq, mynaday maqalalardy jatqyzugha bolady: «Qazaqstandaghy kenestik qúqyqtyq zannamalardyng damuy tarihyna qatysty» (1948), «Kenes qylmystyq zannamasy Qazaqstan әielderin basybaylylyqtan azat etuge qatysty qylmystarmen kýreste» (1948), «HVIII ghasyrdaghy jәne HIH ghasyrdyng basyndaghy qazaq әdet-ghúryp zandaryndaghy qylmystyq qúqyq mәseleleri» (1950), «Múhtar Áuezovting «Abay» romanyndaghy qazaq әdet-ghúryp qúqyghy mәseleleri» (1950) jәne t.b. Taghy bir aita ketetin mәsele, zang terminderining eng birinshi núsqasyn tizbelegen de T.M. Kýlteleev bolatyn. Bilikti ghalymnyng túnghysh zang terminderi sózdigining bir danasy últtyq kitaphana qorynda saqtauly túr (N.O.).

«T.M. Kýlteleev qazaqtardyng әdet-ghúryp zandaryn jýieli týrde zertteu isinde birinshi jol salushy boldy» (S.Zimanov. «Qazaqtyng әdet-ghúryp zandarynyng problemalary». – Almaty, 1989. 20-b.). Onyng zertteushilik ústanymy jәne ghylymy jetistikteri  kóp jaghdayda kelesi zertteushiler ýshin ýlgi, baghyt-baghdar boldy. Qazaqtardyng әdet-ghúryp zandaryn oqyp-zertteu jәne jýieleu júmystarynyng nәtiyjesinde 1948 jyly Almatyda T.M. Kýlteleevting basshylyghymen, kórnekti orys ghalymy S.ngshkovtyng jalpy redaksiyasymen, qúqyq sektorynyng qyzmetshileri M.Masevich pen G.Shakaevtardyng tabandy enbegining arqasynda «Qazaqtyng әdet-ghúryp zandary boyynsha materialdar» atty jinaq dayarlanyp, basylyp shyqty.

T.M. Kýlteleevting úzaq jyldarghy zertteu júmystarynyng qalauly qorytyndysy onyng doktorlyq dissertasiyasy edi, biraq ol ony qorghap ýlgere almady... 1955 jyly Z.Zimanov, S.Bulatov, L.Dukov bastaghan shәkirtterining kýsh saluymen dissertasiya monografiya týrinde jaryq kórdi. Bir ókinishtisi, kitap az taralymmen shyqqan.

2004 jyly osy joldardyng avtorynyng redaksiyasymen  T.M. Kýlteleev monografiyasynyng ekinshi basylymy jaryq kórdi.  Kitapty dayyndaghan song alghysóz jazyp berseniz dep, zang salasynyng taghy bir sanlaghy, akademik S.Zimanov marqúmgha tilek bildirdim. Ol kisi quana kelisti. Birer kýnnen keyin balasy Sh.T. Kýlteleevten rúqsat alyp, oqyrman qauymgha jetkizdik. Jogharyda aitqanymyzday, birinshi basylym az danamen jaryq kórgen edi. Ekinshi basylymynda sol olqylyq jiti eskerilip, kitap mol danamen, jaqsy sapamen basylyp shygharyldy. Sonday-aq bibliografiyalyq siyrek kitap retinde qalyng oqyrmandargha, zan-qúqyq salasyna mamandanushy, izdenushi túlghalargha, mamandandyrylghan kitaphanalargha t.b. tegin taratyldy.

Akademik S.Zimanov jazghan alghysózde mynaday joldar bar: «Monografiyada 20 jylgha juyq uaqyt aralyghyndaghy zertteu nәtiyjeleri jinaqtalghan. Búl múnday kólemdegi birinshi enbek. Álbette, onyng birinshi basylymynan keyingi ótken uaqyt ishinde ghylym qaryshtap algha qadam basty, birqatar mәselelerdi týsindirude jana ústanymdar payda boldy. Degenmen, soghan qaramastan T.M. Kýlteleevting kitaby ózining mәn-manyzyn joyghan joq. Tónkeriske deyingi Qazaqstannyng sayasy jәne qúqyqtyq tarihyn zertteushi birde bir ghalym-maman kenestik Qazaqstandaghy ghylymdyq-qúqyqtyq damudyng bastapqy kezenin aishyqtaytyn búl enbekti ainalyp óte almaydy».

Sóitip, túnghysh qazaq zanger-ghalymynyng klassikalyq enbegi Qazaqstan memleket jәne qúqyq tarihy boyynsha, osy saladaghy odan keyingi zertteulerding baghytyn anyqtap bergen, birqatar mәseleler boyynsha osy kýnge deyin manday aldy, ozyq ýlgili, negizgi qaynar kózderding biri bolyp qala beredi.

Atalmysh kitap mynaday negizgi taraulardan túrady: Feodaldyq Qazaqstannyng qoghamdyq-sayasy qúrylymynyng negizgi sipattary; Qazaqstan qylmystyq qúqyghynyng qaynar kózderi;  Qazaq әdet-ghúryp qúqyghyndaghy qylmystyq qúqyq turaly jalpy týsinik; Qazaq әdet-ghúryp qúqyghyndaghy qylmystyq qúqyqtyng erekshe bólimining mәseleleri. Onyng ishinde, ghalym halqymyzdyng tylsym zamandar qoynauynan tamyr tartatyn әdet-ghúryp zandary turaly, onyng qaynar kózderi, qylmys pen jaza týrleri jan-jaqty taldanyp, jiktelip, jýielenip berilgen. Ghylymy negizdelgen.

Qansha degenmen, ótken ghasyrdyng 30-shy jyldary oigha túsau, tilge tiyek salynghan aumaly-tókpeli kezeng edi ghoy. Soghan qaramastan, sosialistik qúrylys qatty qarqyn alghan, ótkenning «sarqynshaqtaryna» qarsy ashyq kýres jariyalanghan qaharly jyldary ghalymnyng últymyzdyng asyl múralary – ata-babadan auysyp kele jatqan әdet-ghúryp zandarymyzdy jerine jetkize zerttep, tútas ghylymgha ainaldyruy kózsiz erlik dep baghalaugha layyq enbek. Álbette, T.M. Kýlteleev birqatar mәselelerdi sol zamannyng yghyna oray, astarlap aityp, túspaldap jetkizgen. Jәne de uaqyt, qogham talaptaryna say birqatar zandardyng kónerip, qoldanystan, súranystan shyghyp otyratyny da qalypty qúbylys. Avtor osy jaylardy da batyl sóz etedi. «Dәstýrding ozyghy bar, tozyghy bar» demekshi, últtyq úly múrattarymyzdy jappay mansúq etpey, qajettisin, qadirlisin aqtap, elding bolashaghyna, kýndelikti túrmys-tirshiligine jaratudy algha tartady.

Qoryta kelgende, kórnekti ghalym T.M. Kýlteleevting artynda qalghan mol múra, jogharyda S.Z. Zimanov aityp ketkendey, әli kýnge deyin óz manyzyn joyghan joq. Tipti býgingi Tәuelsizdik talaptaryna say qúqyqtyq memleket qúru barysynda baghasy arta týsken siyaqty.

Qazirde respublika kóleminde jana Qylmystyq kodeks, Qylmystyq is jýrgizu kodeksining jana jobasyn talqylau bastalyp ketti. Týrli ghalymdar, is basyndaghy mamandardyng osyghan baylanysty oi-pikirleri baspasóz betterinde ýzbey jaryq kórip jatyr. Sonday-aq osy taqyrypqa arnalghan konferensiyalar, basqosular, pikir almasular jii úiymdastyryluda. Aldaghy jyly Parlament qabyrghasynda da sóz bolady dep kýtilude.

Osy orayda qogham ýshin asa manyzdy sol isti atqaru barysynda T.M. Kýlteleev múralaryna da airyqsha nazar audaryp, býgingi talap túrghysynan qayta baghamdap, qajetke ainaldyrsa núr ýstine núr bolar edi.

2011 jyly zang salasyndaghy birtuar túlgha Tayyr Moldaghaliyúly Kýlteleevting tughanyna 100 jyl toldy. Ókinishke oray, osy aituly data tipti de atausyz qaldy. IYgilikting erte keshi joq. Endigi jerde zerdeli ghalymnyng múralaryna jii qayrylyp, ony keninen nasihattay beruden basqa múrat bolmasa kerek.

Núrlan DULATBEKOV,

zang ghylymdarynyng doktory,

QR ÚGhA-nyng korrespondent-mýshesi

Abai.kz