Balany erte jastan tәrbiyeleu, damytu qay kezde bolmasyn qoghamda ózekti mәselelerding biri bolghan. Balanyng sóileui, sózdik qordy qalyptastyru,  qarym-qatynas daghdylaryn mengertu turaly ghylymi  tújyrymdar HH ghasyrdyng basyndaghy Alash ziyalylarynyng enbekterinde keninen jazyldy.

Kórnekti ghalym, jazushy, pedagogika men psihologiya ghylymy boyynsha  ólsheusiz múra qaldyrghan Jýsipbek Aymauytov: «Bireudin  oiyn úqpay, óz oiyn  aita bilmey, eshbir bilim tabu mýmkin emes. Búl dausyz. Endeshe, oigha tóselmegen jas balanyng til erejelerin daghdylandyru, mashyqtandyru júmystaryn úghuy da qiyn. Sózben oy birinen –biri aiyrylmaytyn qaynasa bitken nәrse. Sóz-oydyng ainasy. Oisyz sóz-sóz bolmaydy. Oy jetilu men til jetilu qatar jýredi.Tildi oidan bólek jetiltu mýmkin emes» - dep jazghan edi [1, 33]. J. Aymauytov balanyng oilauyn damytu arqyly balany sóiley biluge ýiretuding manyzdylyghyn ghylymy túrghyda dәleldep ketti. Sonymen birge  kórnekti ghalym  balanyn  sózdik qoryn  bayytuda «Til» tabighy jolmen órbiytin jandy nәrse bolghandyqtan,  tildi óz erkimen, qysylmay, ósip  jetildiru kerektigin de algha tartady [1, 231].

J.Aymauytovtyng balanyng oiyn jetildiru  arqyly tilin damytugha  qatysty aitqan ghylymy tújyrymdary qazirgi uaqytta da   asa manyzdy, ózekti bolyp otyr (balanyng sóileuin  damytuda).

Sәbiyding oiyn damytugha yqpal etein dýniyeler: jastayynan ertegi tyndau (kitap oqyp beru); jyr tyndau; ata-ana, ýlkender tarapynan oilanugha daghdylandyratyn әngimelesu, súhbat; balany dalagha, tabighatqa jii shygharu, seruendetu (jay qana seruendeu emes, balagha ainalysyndaghy kýn, aspan,  búlt, ai, júldyz, tal, aghash, ózen jәne t.b. turaly jasyna say bilim beru, tanymyn úlghaytu); logikany damytatyn týrli oiyndar jәne t.b.

Osy jogharyda aitylghandardyng qatarynda últtyq oiyndargha toqtalsaq. Últtyq oiyndar ghasyrlar boyy atadan balagha miras bolyp kelgen edi. Halqymyz balanyng oilauyn últtyq oiyndar arqyly damytyp, sózdik qoryn bayytqan. Árbir oiynnyng óz maghynasy bolghan. Últtyq oiyndar turaly qazaq dalasyna kelgen kórnekti sayahatshylar V.Rubruk, P.Karpiniyding jazbalarynda da kezdesedi. Al, sayahatshy-ghalym A.Divaev últtyq oiyndardy jinaqtap qaghazgha týsirgen edi.

Qazaq halqy últtyq oiyndardyng balanyng densaulyghyn shynyqtyryp,  balany jan-jaqty damytatynyn bilgen. Últtyq oiyndar balanyng oilauyn damytyp qana qoymay batyldyqqa, shynshyldyqqa, әdildikke tәrbiyelep, jeke túlghany jetildirip shygharghan. Sondyqtan da, balanyng sóileuin damytuda, týrli balalar әreketining qisyndy boluyna  oilandyrugha jeteleytin últtyq oiyndardyng manyzy zor.

Jahandanu uaqytynda balanyng qúmarynan shyghyp oinauy azayyp barady. Qazirgi aqparattyq-tehnikalyq zamannyng damyghan uaqytynda adam arasyndaghy qarapayym baylanys tetikteri, balalar arasyndaghy oiyngha negizdelgen tabighy baylanystyng ayasy  kýnnen kýnge taryluda. Ata-ananyng júmys bastylyghy, júmys basty bolmasa da telefon, teledidar aldynda kóp otyru adamnyng ózining damuyna da, balanyng tәrbiyesine de keri yqpal etetindigi sózsiz. Qazirgi uaqytta kez-kelgen logoped mamandargha jýgingende tipti, 4-5 jastaghy balalardyng qarapayym túrmysta qoldanylatyn sózderdi de aita almaytyndyghyn aityp qynjyluda. Sebebi, telefon men teledidar aldynda kóp otyrghan bala oidyng jýiriktiginen ajyraydy. Oilanu ýshin balanyng ózi is-qimyl, is – әreket etui kerek. Ayaq –qol men my qatar júmys jasaghanda qana oy damuy bolatyndyghy sózsiz. Búl mәseleni talay ghalymdar jazyp ketken-di. Sonymen qatar, dúrys sóiley bilmeytin balalardyng bala-baqshagha barghannan keyin sóilep ketkendigi turaly da jii estiymiz. Sebebi, bala bala-baqshada bir – birimen oinaydy, ózara birin-biri tabighy qarym –qatynaspen damytady. Qazaqta «oyyn balasy» degen týsinik te bar. Búl týsinik teginnen –tegin shyqpasa kerek. Demek, oiyn jasynda bala qúmary qanyp oinauy tiyis. Sonday-aq, búrynghy kezde atasy men әjesining qolynda ósken bala erekshe minez-qúlyqqa ie bolghan. Yaghni, sózge ústamdy, sabyrly, oiy teren, sózge sheber. Sebebi, ata - men әje óz boylaryndaghy ómirlik tәjiriybesin balagha tolyghymen berip ketuge úmtylghan. Jalpy búrynghy qazaqtar qaraqan bastaryn oilamay, tek qana úrpaghy ýshin ómir sýrgen sekildi.

Sonymen, últtyq oiyndarymyzdyng barlyghy balanyng oiyn shyndap, sәbiydi erte jetildirgen. Etnograf – ghalymdar, últtyq oiyndarymyzdyng tarihynyng tamyryn terende jatyrghandyghyn aitady (Qazaqstan jerinde b.z.b. birinshi mynjyldyqta-aq qalyptasqandyghy turaly). Últtyq oiyndar әrbir halyqtyng túrmys qalpyna qaray qalyptasatyndyghy sózsiz. Sondyqtan da últtyq dilimizge qyzmet etedi. Últtyq oiyndardyng ózi ang aulagha baylanysty; malgha baylanysty jәne t.b. bolyp jikteledi. Mәselen, aqserek-kókserek, anshylar, anshylar men qoyandar, kirpishe qarghu, qas-qúlaq, ordaghy qasqyr dep atalatyn oiyndar ang aulaugha qatysty shyqqan. Al, alarman (qoygha qasqyr shapty), asau kók, bura-qotan, kóksiyr, soqyr-teke, týie men bota degen oiyndar malgha qatysty shyqqan. Sonymen qatar, arqan attau, arqan tartys, asau mәstek, asyq, attamaq, әuetayaq, batpyrauyq, belbeu soq, belbeu tartys, dauystap atyndy aitam jәne t.b. oiyndar týrli zattarmen oinalady.

Asyq oiyny  kóneden kele jatqan últtyq oiyndardyng biri. Qazaq halqy  dýniyege kelgen sәbiyge  jastayynan asyq jinaghan. Asyq balalardyn  eng kóp oinaytyn oiyny bolghan. Asyq oiyny balany oilaugha, eptilikke, mergendikke, shapshandyqqa, alghyrlyqqa, adamgershilikke tәrbiyelegen. Qazaqta batyr kóp boluynyng da, úly men qyzy jau kelgende el qorghaugha qabiletti boluynyng da syry últtyq oiyndarda jatsa kerek-ti.

Asyq oinau kezinde balalardyng bir-birine dostyq, basqalardy qadirlep syilay bilu, tózimdi, shydamdy bolu qasiyeti qalyptasqan. Osynday bala boyyndaghy izgi qasiyet turaly kórnekti pedagog, aghartushy, halyq múghalimi Spandiyar Kóbeev: «Basqalardy qadirlep, syilay biluge  әdettengen, naghyz  sypayy,  mәdeniyetti,   kóregendi,  izetti bala, qaysy  bir qysyltan, sózden  tosylyp qalatyn  jerde  de eshqanday  qysylmay  qajetti jauabyn  bere alady, ol tapqyrlyq  oi  men sóileu  mәdeniyetine, sheshendikke  mashyqtanghandyqtan jauaby  kónilge qonymdy әri mәdeniyetti  de tabighy bolady»- dep jazghan edi [2]. Izettilik pen sypayylyq siyaqty adamgershilik qasiyetter   balanyng ruhany dýniyesining keneni men sóileu mәdeniyetine yqpal etken.

Al, zerektilikti damytatyn oiyndardyng ózi bir tóbe. Alayda, osy atalghan oiyndardyng eng bolmaghanda bireuin balalar óz otbasynda oinaydy ma eken? Mәselen, jasyrynbaq oiyny balanyng logikasyn damytugha әri eptilikke daghdylandyratyn oiyn. Bala oiyndy «Qay jerge tyghylamyn?», «Meni tauyp almaydy ma?» dep oilanudan bastaydy. Búnyng ózi balanyng enjar, angharymsyz bolmay, úshqyr oily, zangharymdy boluyna jol ashady. Sonymen qatar, denening shynyghuyna da tikeley yqpalyn tiygizedi.  Balanyng oilauyn damytatyn últtyq oiyndardyng biri «Bestemshe» oiyny. «Bestemshe» oiyny arqyly balada tózimdilik, oilana bilu, emosiyasyn basqara  bilu, ózara qarym-qatynas qalyptasady.

Qazirgi uaqytta  mektepke deyingi bilim beru salasynda  Balalardy erte damytu instituty «Hantalapay» últtyq oiynyn Nauryz meyramyna oray  jyl sayyn dәstýrli týrde  respublikalyq dengeyde  mektep jasyna deyingi balalar arasynda ótkizedi.  Últtyq oiyndardy tek qana nauryz kezinde emes, әrbir otbasy balanyng jasyna say әrdayym oinatudy daghdygha ainaldyrghany dúrys. Sonda, tili kesh shyghatyn balalar qatary azayady.

J.Aymauytov: «Bireudin  oiyn úqpay, óz oiyn  aita bilmey, eshbir bilim tabu mýmkin emes. Búl dausyz. Endeshe, oigha tóselmegen jas balanyng til erejelerin daghdylandyru, mashyqtandyru júmystaryn úghuy da qiyn»-dep bala boyynda oilana bilu qasiyetinin  manyzdylyghyna  toqtalady [1, 33].

Bala tәrbiyesinde ata-analardyng yqpaly erekshe. Kórnekti pedagog S. Kóbeev: «Balalargha  tәn qasiyetterding biri shynshyldyq, ekinshisi –tez elikteushilik. Múnday izgi qasiyetter  mektep  jasyna deyingi balalarda  kezdesedi. Búl jastaghy balalar  ýlken adamdardyn  jaqsy isine de, jaman isine de elikteydi. Eger nәreste  ýnemi әbigerlenudin,  kýigelektiktin,  óreskel, oghash aiqay-shudyn, úrys-janjaldyn, bireudi dattap otyratyn  ata-ananyn  ishinde ósse,  balada da sabyrsyzdyq,  dauryqpalyq,  úrysqaqtyq  t.b.  tolyp jatqan  jaghymsyz  minez, әdet payda  bolady» - dep te jazghan edi   [3, 33]. «Úyada ne kórsen, úshqanda sony ilersin» degen de halqymyzdyng danalyghy bar. Jýsip Balasaghún aq sýtpen kirgen tәrbiyening adam boyynda ajal jetkenshe joyylmaytyndyghy turaly da jazghan edi. Otbasyndaghy tәrbie adamnyng býkil ómirinde negizgi róldi atqarady. Sondyqtan da, balanyng túlgha bolyp jetilui eng aldymen ata-ana jauapkershiliginde. Sodan keyin, ústazdardyng enshisinde.

Mamandar balany týsine bilu kerek, balany tynday bilu kerek dep әrdayym jazyp jatady. Balanyng kórgen - bilgenin tynday bilu, balamen bala dengeyinde sóilese bilu de ýlken óner. Sóilesu, suhbbatasu arqyly bala oilanady, oiy shyndalady, bilmeytin nәrsesin biledi, úghynady.

Qoryta aitqanda, oilay biletin bala sóiley de biledi. Jastayynan oilaugha mashyqtanghan bala, eseye kele tereng oishyl da bolady. Qazirgi kýni nelikten bizde Qanysh joq, Álkey joq degen de saualdar kóptep qoyyluda? Balany erte jasynan qarqyndy damytu arqyly kóptegen súraqtyng jauabyna kezigemiz...

Jýsip Balasaghúnsha aitqanda: adam balasynyng qúndylyghy onyng biliminde hәm oilana biluinde.

Baqytkýl Quandyqqyzy Sәrsembina

Paydalanghan әdebiyetter

1. J.Aymauytov. Alty tomdyq shygharmalar jinaghy.Almaty: «El-shejire»-2013 j.
2. S. Kóbeev. Oryndalghan arman. Almaty -1951 j.
3. E.Sәduaqasov. S. Kóbeev ata-ananyng bedeli turaly. // Qazaqstan mektebi. № 4, 1968 j.

Abai.kz