Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Ádebiyet 1785 8 pikir 29 Qantar, 2024 saghat 15:04

Qúdaybergen Sәiduaqasúly. Qyrghyn

Suret: Google izdeu jýiesinen alyndy

Basy: Andysu

Jalghasy:                                        

Qaraqoldaghy qyrghynnyng habaryn estisimen Diqanbay óz auyly Syrymbet ruynan qyryqtay janúyany bastap, ata qonystan auyldy qayta qozghap qalyng nuly Qaraghayly say degen jerge baryp bekingendey boldy. Biraz uaqyt ishinde artqy jaqtan izdegen adam, anyq habar da joq, auyl әuelgisindey mamyrajay kýnning shuaghyna malynyp, tynyshtyqta beyqút kýnderin kónildi ótkizip jatty. Birli-jarym jolaushylardan estuge qaraghanda, Qaraqoldaghy Nikolay soldattary byt-shyt bolyp bytyrap, qalany tastap ketken de, Albannyng basqa atalarynan bir talay adamdar sýiek iyelerimen birge baryp ólgenderdi kórip, әr ru óz sýiekterin әkelip jerlep te qoyghan kórinedi. Qarqaradaghy dýrbelenning dýbirin estigeni bolmasa, óz auylynan naqtyly bir adamnyng onda bolghany beymәlim. «Pәlen auyldan bәlenshe dýrbelendi kózimen kórip, satugha alyp barghan malyn sata da almay janyn saughalap, malyn tastap zorgha qashyp kelipti. Shatyrlardyng shәk-shәlekeyi shyghyp, jәrmenke tarap ketipti» dep, estigen shyn-ótirigi belgisiz habar ghana bar. Qaltyrap qúz týbine  qúlau aldynda túrghan ókimetten kýderin ýzip, jana ókimetke jyldamyraq baghynu men óz elin qútqaryp qaludy oilaghan Diqanbay batyr, bir jaghynan az kýn sabyr saqtap, saqtyqpen kýte túrudy jón sanasa, endi bir jaqtan kishkentay Qaraqoldy aldausyratyp әdeyi tastap ketken bolar. Birese tarttyryp qoyyp, birese qayta tartyp alatyn soghys ailasynyng biri shyghar. Kәri sayqal Nikolay әli qúlay qoymaghan bolar, uaqtyly taugha arqa sýiep, kýshimdi toptap, myltyghymdy oqtap, sabyrmen saqtana túra túrayyn degen oimen, «endi ózim eshkimdi de izdep barmaymyn, eger qara niyeti qabynyp ózderi izdep kelip jatsa, aulymnan tosyp aiqasugha barmyn» dep, erterekte satyp alghan kóneli-janaly alty besatardyng oghyn sanap, qara myltyqtargha qorghasyn oq qúiyp, dәrisin qúrghatyp, pystandaryn janalap, óz balasy Myshandy bastyq saylap, say auzynan jogharylatyp úrymtal tústargha qarauyl qoyyp, saylauat jigitterdi barynsha qarulandyryp, saqaday say túrularyn tapsyrghan bolatyn.

Auyldyng osy bir tynyshtyq kezinde, «Kishi jýz degen elden bolam, ruym – shala qazaq. Meni soldatqa almaqshy bolghanda qashyp kettim. Biyl jana múghalim bolyp, elding sauatyn ashatyn jylym edi, ókinishke oray jan saughalap osynda kelip qaldym. Qúday onlap bolishevikter jenip, zaman tynyshtalsa elime qaytip ketemin», – dep, auylda onshaqty kýn jýrgen jigit, dombyramen óleng aityp, qarttardan ólen-qissalar jazyp, tarihy әngimelerdi týrtkishtep jýredi de, bir kýni qayda ketkeni beymәlim izim-ghayym joq bolady.

Ózgening sózine ólerdey senetin auyldyng aq jýrek, anqau da anghal adamdary bayaghy ony keldi-kettilerding birine sanap: «Bayqús-ay, jalghyzbyn dep jýrushi edi. Qayda jýrse de aman bolsa eken ózi», – dep sonynan jandary ashyp, tileulestigin bildirip jatty.

Kóp keshikpey kelgen myna habardy: «Ony qughyndap, sonyna týsip qolgha týsiru, qarsylyq kórsetse tabanda atyp tastap, bar malyn qazynagha alu, jalghyz ol ghana emes, búl iske kese kóldeneng bolyp kedergi keltirgender bolsa, olarda atyp tastalsyn» degen qatang búiryqty alghan Qarqara Oyazy Aqjelke, Qarqara garnizonynan dereu otyz soldatty tandap aldy da Mirayovtyng basshylyghynda, batyr bolystyng aulyna attandyrdy.

Alyp taudyng qay shatqalynda ekenin  aqyn jigitten anyqtap alghan Mirayov soldattaryn bastap, sarqyraghan ózendi órlep, «әli jete qoymadyq-au», – dep, beyjay kele jatqanda, úrymtal mýiisterde bekinip otyrghan Diqanbaydyng saylauat jigitteri soldattardyng aldyn órge taman ótkizip jiberip, aldynghy qarauyl dәldep túryp «tars» etkizgende, soldattardyng bireui jalp etip atynan qúlap týsti. Boyyn bosqa salyp beymaral kele jatqan Mirayov soldattary jópelimde oqtyng qay jaqtan shyqqanyn anghara almay, qalay bolsa solay atqylap, «sasqan ýirek artymen jýzedi» degenning kebin keltirip, sasqalaqtap say auzyna qaray qayta tartty. Qarap otyrghan mergen joq, oraydy qoldan jibersin be, say auzyna shyqqansha jan-jaqtan satyrlatyp atqylaghan jigitter talayyn jamsatyp, sondarynan qualay atqylap, es taptyrmay sol qughannan jol-jónekey taghy da birtalayyn jer qúshtyryp Túzkólge deyin quyp bardy. Attary myqty birnesheui ajaldan aman qalyp  zorgha qashyp qútylyp ketti. «Qaraqolda qaytys  bolghandardyng qandary senderding moyyndarynda» degeni me? Eshqanday ayaushylyq jasamady. Jolda jaraly bolyp jalynghandardyng da jandary jahannamgha jiberildi.

Búl jolghy jenisting jemisi bolaryn bolashaghy biletin bolsa da, qazirshe  jiyrmagha jaqyn soldattyng besatary men qoramsaq toly oghyna, kazaktardyng shoshaq basty er toqymdy attaryna  ie boldy. Mәitterding betin jasyryp jýrip, әlgi auyldan dәm tatyp ketken zәntalaqtyng mýrdesin birden tanydy. Ári mýrdesin basqalardan bólekteu jerge jasyryp, dәm-túzgha qoydyq. «Qyztalaq óz obalyng ózine bolsyn, jalghyzbyn dep edin, anyq jalghyzdyq saghan osy iyen dalada súrausyz, joqtausyz shiry bergin», – desti nazalanyp. Saydy órlegende әskerding artynda kelejatyp qayta qashqanda әskerding aldyna týsip qashqan Mirayovtyng óligi say auzynda jatyr eken. Ólikti jiyp jatqandar ishinen bir jigit:

«Eki shendi Mirayov,

Óliging jatyr tyrayyp.

Alyp kepsing auylgha,

Eki toghyz, bir aiyp.

Ólgenindi estigen,

Qatynyng jylar múnayyp», – dep, jigitterdi  du kýldirdi.

Jigitting búlay aituy, ólgen on toghyz soldattyng on segizin bir toghyzgha, Mirayovtyng ózin bir aiyptqa balaghany eken. Soldattar say auzyna shyqqansha myltyqtyng qaydan atylyp jatqanyn bile almay, qayta qashqannan basqa amaly bolmady. Tek  qana say auzyna shyqqanda artyna týsken onshaqty adamnyng ózderin qua soghyp kele jatqanyn kórip, aibarlanyp artyna ses kórsetse de, sasqalaqtap sasqandarynan bolar, oqtaryn daryta almay, qazaqtan shyghyn shyghara almady.  Arjaghynan Sovet qyzyl armiyasynan qyrylyp, arqa sýieri әlsirep, jany tyrnaq úshyna kelip, abdyrap túrghan Qaraqol oyazy «batyr soldat» dep ataghan әskerining qarabayyr qyr qazaghynan ayamay qyrghyn tapqanynan habar alghanda, qatty shoshyp, sasyp, ókinish ózegin órtep, namystan óle jazdady. Dese de ózine-ózi basu aityp, qazirshe uaqytty biraz ótkize túryp, qazaqty aldausyrata túru, orayyn tauyp ketken kekti kelistirip otyryp qaytaru ýshin, «Qashan menen búiryq barghansha saqtyqpen kýte túryndar», – dep Qarqara oyazyna tapsyrma berdi. Shynymen de arada birshama uaqyt ótken son, «Uaqytty úzarta berdiniz ghoy, bir uys qazaqty óstip esirtip, tóbemizde oinatyp otyra beremiz be? Búiryghynyzdy beriniz, sekem alyp bir jaqqa auyp ketpey túrghanda, tap berip talqanyn shygharayyn» degen ashu-yza kernegen Qarqara oyazynyng talap haty boyynsha, «Qaraqoldan taghy da bir bólim soldat ajyratyp, qalghan kýshti ózinnen qosyp, aldynghy jenilisindi sózsiz jeniske ailandyr. Barynsha abay bol. Qala dalagha, dala qalagha úqsamaydy», – dep qatang tapsyrma jiberdi Qaraqol oyazy. «Mindetinizdi minsiz oryndaymyn, búl joly menen sózsiz jenis kýtiniz» dep qayta jauap hatyn jibergen Aqjelke, tamyz aiynyng bas sheninde, saqaday saylanghan, múzday qarulanghan qyryq soldatty Diqanbay batyr aulyna qayta attandyrdy.

Alghashqy aghattyqty anghaldyqtan tapqanyn esinde berik ústaghan soldattar bastyghy jaybaraqat jýrispen bolystyng bir auylnayy Kelekening ýiine kelip, «Auyl bastyghy myrza, biz miniske at, soyysqa mal alamyz, ózing qaraytyn bolystyq jerden bizge jinap beresin, kәne atyna qonghyn», – dep ýiinen ertip shyqty da, auyldan anaday jerge úzap shyqqan son, «Ey, onbaghan, itting kýshigi, sen bizge anau Diqanbay degen tóbetinning aulyn tauyp beresin, eger tauyp bermesen, kóretining mynau», – dep qoqilanyp, qylyshyn qynabynan suyryp alyp, búlghaqtatyp, astyndaghy atyn audaryp aldy da, soldattyng bir jaman sholaghyna mindirdi. Sharasyz aldyna týsip kele jatqan Kelekeni: «Sóile qazaq, auzynda tas bar ma?» – dep, janasa kelip, qamshynyng astyna aldy.

– Taqsyr-au, men jaz bolghaly bolystyng aulyna barmadym, sebebi, bolysqa birtýrli qorqynysh bitip, kóringen adamnan kýmәndanyp, sekemshil bolyp aldy. Patshanyng búiryghy boyynsha, bolystyq jerimizden soldatqa bala bersek qaytedi? Degenning biri men edim. «Sen orysqa satyldyn, satqyn neme, úrpaqtyng betine qalay qaraysyn, әruaqtan úyalmaysyng ba?» – dep, meni bir jinalysta qatty yanattap ketti.  Batyrlyghyna senip menen basqa da auylnaylardyng tilin almaydy», – dep, qorqyp kele jatqan Keleke shyny ma, jalghany ma әiteuir ózin aqtaghanday bolyp, qútyludyng ailasy dedi bilem, «Men sizderge bolystyng shóp shauyp jatqan adamdaryn tauyp bereyin. Solar arqyly bolystyng aulyn tabasyzdar», – dep, jauap qatty. «Bolys batyr, sen ne, qatynsyng ba? Qorqasyn, ә taghy », – dep Kelekeni onan әri qorlay týsip, taghy da qamshy men bir-eki tartyp-tartyp jiberdi.

Auylnaydy aldyna salghan saqyrlaghan soldattar, attarynyng sary jelisi men Kindiktastaghy shóp shauyp jatqan Diqanbaydyng on bir adamyna besin mezgilinde jetip keldi. Osy jana ghana kelgen eki mes qymyz ben pysqan etti ortagha qoyyp jep otyrghan jigitter, Ayyrkezennen kólbendep shygha kelgen jalghyz atty kórip: «Anau kim boldy eken», – dep otyrghan da sopan-sopang etip birinen song biri shyghyp, barghan sayyn kóbeyip, aldy enistep ózderine qaray suyt jýrip kele jatqan shoghyry otyz-qyryqtay adamnyng jýristerinen, abyrjyp, anyryp otyrghanda, tayap qalghandardyng aldynda kelejatqan adamnyng Keleke ekenin jazbay tanydy. Ýstine úzyn palito kiyip, myltyqtaryn taqymdaryna qysyp alghan adamdardyng bәrining de soldattar ekenin endi ghana bilgen shópshiler: «A!» – dep aitargha sóz, qylargha qayraty qalmay, sostiyp  ýn-týnsiz túrdy da qaldy.  Qarularyn sert ústap túra qalghan soldattar, «qozghalmandar!» basqany aitpay, birnesheui jalma-jan attan qarghyp týsip, qymyz alyp kelgen jylqyshy jigitting atynyng erin sypyryp tastap, bir soldat atyn auystyryp mindi de, anaday da arqandauly túrghan bir biyeni jylqyshygha mingizip, qalghandardy jayau aidap Diqanbay aulyna qaray tartty. Manadan beri osy jaghdaydy óz kózimen kórip túrghan, shalghyshylardan alystau jerde shómele salyp jýrgen bolystyng kishi balasy Áldiybek pen Sýmen (ekeui de on alty jasta bolatyn) qaptaldaghy tóte jolmen auylgha qaray zyp berip, qúday onlaghan da soldattardan sәl búryn auylgha jetip ýlgirdi.

Býgingi tang namazynyng aldynda Diqanbay bir súmdyq qorqynyshty týs kórip, Qúdaydy auzyna alyp, ornynan erte túryp, tang namazynan keyin  sheshesine týsin jorytyp, auyl adamdaryn tanertengi shayga shaqyryp, aruaqtargha atap qúran oqyp, sonynan bir qoydy qúday jolyna arnap soyyp, elge etin taratyp berip, birazyn pishenshilerge qymyzben birge jibergen bolatyn.

Týsinde ap-ashyq saydy órley soqqan bir qúiyn auylgha jetip kelip, әr ýiding shanyraghyn arly-berli shayqaltyp, týnligin jelpildetip, qaptaldaghy qalyng qaraghaydy apyra-japyra ishinen birtalayyn týbimen qoparyp, qobyratyp baryp toqtaghan da, «Oy, tәube, borangha jyghylmaghan qaraghaydyng qúiyngha jyghylghany nesi?» dep esigining aldynda túrypty. Álgi qúiyn úshyrghan topyraq kózine qúiylghanda, eki qolymen betin basyp enkeyse basynan taqiyasy top etip jerge týsipti, kózin uqalap ashsa qúiyn saydy órlep ketken eken, kýn  әuelgisindey shayday ashylyp qalpyna kelgen. Týsin joryghan sheshesi: «Áy, balam, soldattar jәne de kelip qalar ma eken? Qaraghaylardyng qúlauyna qaraghanda, olar taghy da bizden shyghyndaytyn kórinedi. Shanyraq shayqalghanymen ýy jyghylmasa, auyl aman bolady eken. Ata-babalardyn   aruaghyna  qúran oqyp, bir maldy qúrbandyqqa shal!» – degen bolatyn. Qorqynysh pen qobalju erkin biylegen Diqanbay býgin kýndizgi  úiqyny qoyyp, jogharghy elge balasy Myshandy attandyryp, el-júrttyng saq túruyn tapsyrdy. Besin namazyn oqyp, endi ghana dalagha shyqqan Diqanbay alqyna jetip, asygha-ýsige dirildep-qaltyrap aitqan súmdyq habardy estigende sasyp qaldy. Jópelimde ne derin bilmey, bar auzyna týskeni: «Apyr-ay, Myshan. Qayda ketip qaldy» – dep, óz balasyn bir-eki qaytalap, sonynan: «Batyrqan qayda? Tólendi qayda?» – dep es tútyp jýrgen auyldyng birneshe atpal azamattaryn joqtap, qiyaly qyryqqa bólinip, oiy túiyqqa tirelip, qayterin bilmey sipalaqtap túrghanda aldaryna jayaulardy japyra aidap, myltyqtaryn kezep auylgha jaqyndaghan sayyn, aiqaygha basyp, satyrlatyp qualap, auylgha  qarata tarsyldata oq atqylap, odaghaylanghan orys soldattary jetip te keldi. Onshaqtysy dereu bolystyng ýiin qorshap, bolysqa «qozghalma!» dan basqany aitpay myltyqtaryn kezenip túra qaldy, qalghan soldattar auyldy ainala shapqylap qorshaugha aldy. Aralarynan birnesheui attarynan sekirip týsti de, tabanda Diqanbaygha qosyp, aidap kelgenderining bәrin baylap bir ýige qamady da, basqa ýidegilerding barlyghyn tyrp etkizbey, syrtqa shygharmay, ýibas sayyn qarauyl qoydy. Álgi attarynan әli týspegenderi auyldy ainala shapqylap ses kórsetkende, auyldyng bar itteri jabyla shulap, soldattyng sholaq qúiryq attarynyng shaujayyna shapty, júrtyn qorghamaq bolghan bayqús itterding kóbi atylghan soldat oghyna úshyp jer qúshsa, oq darymay qalghandary men jaraly bolghandary auyl betindegi qalyng arshagha qaray qashyp shyghyp, janyna jarasy batqandary qanqyldasa, saulary sanqylday ýrip, taudy azan-qazan basyna kóterip, mynau bir qanpezer-qanqúily qanghyghan albastylargha laghynet aityp, qarghys jaudyryp jatty. Aytpaqshy soldat tayap qalghanda dalada oinap jýrgen Kәkijan qoryqqanynan qashyp, auyldan alystay bergende atyp tastaghan bolatyn.

Bastyghy Diqanbaydan tartyp barlyq erkek kindiktini týgel baylap keregege tanyp tastaghanda, jipsiz baylauda qalghan jalghyz Keleke ayaghy basudan, auzy sózden qalyp, dir-dir etip, demi ishine tartylyp, eki soldattyng ortasynda túrdy. Ózining atalas tuysqandarymen birge ýlken jaylaudan jaqynda ghana kóship kelip, orta jaylauda otyrghan bolystyng jiyrma shaqty auyly, ainalasy besin men  namazdyger arasynda osynday bir kók myltyq astynda jylaghan balanyng ýni óship, ýlkenderding jany múrynyng úshyna kelip, beyne bir eski mýrdedey sýrkeyli súmdyq kýige tap boldy da qaldy. Endigi kezekte auyldyng qatyn-qalashyna, bala-shaghany qosyp ýsh-tórt ýige jeke qamady da, ýilerge tintu jýrgize bastady.

Tenkiyip jatqan tenderding arqany qylyshpen qiylyp, sandyqtar baltamen shabyldy, óreli aq kiyizder keskilenip, jaramdy degen mýlikter bir oryngha jinaldy, bar kórpening tysy sylynyp alyndy da jýni aqtarylyp tastaldy.  Shy menen tuyrlyq arasyna, jýk artynan tabylghan onshaqty myltyqtyng ishindegi jaraghan bes-altauy mýlik qataryna qoyylyp, qara myltyqtar otqa salyndy. Biraq soldat myltyghynan әzirshe birde-bireui qolgha týspedi. Auyl manyndaghy sauyn biyeden tartyp barlyq mal bir jerge iyirildi. Barlyq ýiding qazany bir oryngha jinalyp, bir orynnan oshaq qazylyp dayyndaldy. Osydan keyin on neshe soldat Kelekeni aldyna saldy da ózendi órley jogharghy auylgha qaray tartty.

Kýn bata bergende baylaudan bes jigit bosatylyp, qoy-qozynyng semizinen soyghyzyp barlyq qazangha et saldyrdy. Birneshe qazangha  maldyng mayy shyjghyrylyp, sylynyp alynghan kórpe tystary maygha matyryldy da shәugim ilip jýrgen mosyldardyng temirlerine oralyp, auyl ainalasyn ainaldyra bekitip ot jaghyp qoydy. Osy bosatylghan bes adamnyng ekeui Áldiybek pen Sýmen bolatyn. Qúday onlaghanda ekeuin su tasugha ornalastyryp: «Sen eki bala da shataq joq, býgin jaqsy istesen, et jeydi. Qúrsaq toyady. Erteng atqa minesin, mal aidaysyn, tamasha jasaysyn, eger qashsang mynau bar», – dep myltyqty kórsetip, artyna soldat qosyp sary aghashty búlaqtan su tasytty. Qalghan ýsh jigitti júmystary bitken son  qaytadan әkelip óz oryndaryna baylap tastady. Auyldy tolyqtay biyligine alghan soldattar endi arsyzdyqqa basyp, әr ýidegi jas kelinshekter men qyzdardy sýirep shyghyp, zorlap bilgenderin istep qorlasa, qartandau әielderge aqyryp-shaqyryp aighaylap, zyr jýgirtip et pisirtti. Et pisken song olardy da qayta qamap tastady. Pisken et eki bala arqyly әr esiktegi kýzetshilerge bir-bir ydyspen taratylyp berilip, qalghandary qazandy ainala otyryp et jeuge kiristi. Dәl osy sәtte, soldat bastyghy eki balany qayta su әkeluge júmsap, sondaryna jalghyz soldatty ertip jiberdi. Ot jaryghy birde jalyndap, birde solghyndap, búlaq basyna ala kólenkeleu bolyp túrghanda, ekeui birinshi shelekti toltyryp, ekinshi shelekti sugha batyrghan bolyp enkeyinkirep bardy da saygha qaray zyp berdi. Qaranghyda qaragha alyp ýlgermegen soldattyng tars-tars etip ýsh-tórt ret atylghan oghy qara týndi qaqyrata qaq jaryp, onsyzda múngha batyp, mýlgip túrghan tau ishin anghaza-danghaza janghyrtyp baryp tyndy. Jandaryn qoldaryna alyp әzerge qashyp shyqqan eki bala say auzyna taman baryp toqtady. Kishkene es jighan son, jalgha shyghyp jýre-jýre tang ala keuimde auyl basyndaghy shoqygha jetkende, joghary auyldan qashyp shyghyp, sol jerge kelip jan saughalap otyrghan onshaqty adammen kezdeysoq kezdesip qaldy. Eki auylda bolghan jaghdaydy ózara úghysqanda jogharghy auylgha soldattar jetisimen, «Ýiden shyqpandar, shyqqanyndy atamyz», – dep Kelekege aiqaylap aitqyzyp, anda-sanda myltyq atyp auyldy tolyqtay basyp alghan. Erkekterdi baylap-matap dalagha shygharyp tastap, әlginde ghana kelip otyrghan Myshandy Diqanbaydyng óz balasy ekendigin anyqtap, qol-ayaghyn baylap bólektep ústap otyrghanyn, ózderining maldyng keshki әbigerimen auyl manynda jýrgendikten ghana aman qalyp, osynda qashyp kelip otyrghandaryn, odan song auyl  manynda myltyq dausynyn  qayta-qayta shyghyp jatqanyn, әri qaray ne súmdyqtyng bolyp jatqanyn bilmeytinderin aitty.

Áldiybek pen Sýmende auyldarynyng qanday auyr kýide qalyp otyrghandaryn egilip otyryp bayandady. Biraq qazirshe dәtke quat bolatyny adam ólimining qazirge Kәkijannan basqa joq ekendigi. Osylardy әngime qylyp otyrghanda, shyghystan jaryqtyng qylauy berip, tanda atyp qalghan edi. Shetkerirekte otyrghan bir qariya «oybay kelip qaldydan» basqany aita almay orynnan yrghyp túrghanda, «Toqta, bolmasa atamyn», – degen eki soldattyng bastan asyra atqan myltyghynan, amalsyz barlyghy oryndarynan týregelip qoldaryn kóterdi. Tek, Áldiybek pen Sýmen jatqan boyda domalap etektegi qalyng qaraghaydyng ishine enip ketti. Bastabynda bәri týregeldi dep oilap qalghan soldattar jer bauyrlap,  domalap bara  jatqan eki qarany at ýstinde túryp tars-túrs atqylaghanymen jap-jaqyn jerdegi qaraghaygha әp-sәtte kirip ýlgergen ekeuine oqtaryn daryta almady. Sóitip qazirshe qalghan elding qalay bolyp jatqany beymәlim, әiteuir qúday saqtaghanda eki bala taghy da, aman-esen jau qolynan sytylyp shyqty.

Jogharghy auyldaghy shoqygha qashyp shyqqandardy týgeldey qyryp salghan soldattar tek Myshandy baylauly kýiinde bir atqa mingizip, at basyn Kelekege jetektetip Diqanbay aulyna qozy týste jetip keldi. Oryndaghan júmystarynan bastyqqa doklad berip, baylap kelgen adamnyng Diqanbaydyng balasy Myshan  ekenin aityp maqtandy.

Jaraydy batyr soldattarym degen soldat bastyghy:

–  Sening balang ba? – dedi bolysqa.

– Mening balam, – dedi Diqanbay.

– Sen ras aitasyng shaytan, sen aitasyn, myltyq qayda? – dedi Myshangha. «Ýiimizde birneshe ghana eski myltyq bar. Odan basqa bizde myltyq joq» degeni sol edi, myltyq dýmimen tómpeshtep-tómpeshtep, Myshandy esinen audaryp shala ólik qyp taldyryp tastady. Soldat bastyghynyng búiryghy boyynsha, bes-alty jigitti bosatyp, týieni qomdap, Diqanbay men Myshannyng ýiin arttyryp, oghan qosa jaramdy mýlikterdi aldy da iyirilip túrghan jylqyny bir top soldat aidap jolgha týsti. Jýk artqandardy qayta baylap qatar túrghyzdy da, qalghan ýidegi erketerdi baylauymen sýirep shyghyp, soldattardyng qataryna tizip jatqanda baghanaghy Aqshoqyda qashyp ketken Áldiybektti eki soldat baylauymen alyp kelip, osy soyqandy qiyametti qyrsyqtyng ýstinen týsti. Myshan tilsiz jatyr. Qatar tizilgen elge qarap, baylauymen túrghandaryn kórgen Áldiybek әkesine qarap tilsiz ym qaghyp solqyldap jylay bastaghanda, erni jybyrlap yasyn sóresin aityp túrghan Diqanbay Áldiybekke qarap, qúrydyq degenime, ne aitpa degeni me әiteuir basyn shayqaghanday boldy. Áldiybekting qayta qolgha týsip qaluy mynanday bir jaghdaydan edi. Azanghy Aqshoqyda qashyp qútylghan Áldiybek pen Sýmen Aqshoqydan ainalyp ózenge týsip, jogharghy auylgha da qayrylmay, shyghys jaqtaghy jalgha shyghyp jaldaghy jalghyzayaq jolmen jýrip óz auyldarynyng ne bolyp jatqanyn eng bolmasa alystan bolsa da baqylamaqshy bolyp, bir-birinen kәdimgidey aralyq tastap enistep kele jatqanda, osy jolmen ózderine qarata kele jatqan eki atty adamdy kóredi. Ekeui de qazaqsha shekpen kiyip, bastaryna qariyalardyng býrmeli qara bórkin kiyip alghan soldat ekenin bilmey qalady. Búl eki zalymnyng myltyqtary taqymdarynda jasyrylghan eken. Aldyda kele jatqan Áldiybek moynaqqa shygha kelgende, qarsy aldynan sopang etip shygha kelgen eki soldat: «Toqta, qazaq!» dep  taqymdaghy myltyghyn suyryp alyp, kezenip túra qalady. Osy arada sonynda kele jatqan Sýmen jalt berip, eniske qaray janúshyrta qashyp, qalyng búta-býrgenge kirip ketedi de Áldiybek qapyda qayta qolgha týsedi. Sýmen qashqan boyda shaghyr auylyna baryp, bolghan jaydy habarlaydy. Keshe Kelekening bastauymen bolystyng auylyna at alghaly ketkenin estigen el týnimen atylghan myltyq dausyn estip, bir pәlening bolghanyn sezinse de, jamandyqqa joryghylary kelmey, Allalap jatqany bolmasa, bolghan naqty jaghdaydan habarsyz edi. Myna súmdyq habardy estigen auyl antarylyp, shulap-shúrqyrap jylasyp, tapqan bar ailalary auyldy tastap jan-jaqqa japa-tarmaghay jan saughalap qashty. Aytpaqshy Áldiybekti aidap kele jatqan soldat:

– Sen kimning balasy? – dedi.

– Men  bolystyng tauda qalghan bir qora qoyyn baghatyn qoyshynyng balasymyn. Mende malay bolyp isteymin. Shóp shabysqa kómekke shaqyrghan eken, men soghan ketip baramyn, – dedi.

– Artynda bir adam qashty ghoy, sen ony bilesing be?

– Kórsem biler edim. Menen alysta kele jatqan bir adamdy mende kórdim, – dedi.

– Ol qalay qashty?

– Qalay qashqanyn mende bilmey qaldym ghoy.

– Ol qayda barady?

– Óz ýiine  baratyn shyghar.

– Onyng ýii qayda?

– Men onyng ózin kórip tanymasam, ýiining qayda ekenin qaydan bilem, – dep kele jatqanda, qaydan kele jatqany belgisiz bir qartandau әiel aldarynan jolyghyp qalyp, kiyimderin ózgertip kiyip alghan eki soldatty bayqamay: «Oy, sorly-au, sen qaydan jýrsin? Auyldarynnyng oirany shyghyp, әkeng men aghang baylauda jatyr dep estidik qoy?!» – demesi bar ma. Eleng ete qalghan soldat: «Ey, qatyn, búl kimning balasy?» – dedi. Janynan qorqyp jaltarugha shamasy kelmey zәresi úshqan әiel: «Búl batyrdyng balasy ghoy», – dedi. Soldat: «Batyr, batyr Diqanbay ma?» – dedi. Áyel, sol degendey basyn iyzedi. Baghanadan beri bos aidalyp kele jatqan (ishinen taghyda orayly sәtti kýtip) Áldiybek qamshynyng astynda baylaugha qalyp, sabalap qualaghan boyda kelgeni osy bolatyn.

Syrttan keletin qauipti joldardy tosyp jýrgen eki soldat Áldiybekti «Mynau bolystyng balasy eken, tauda qashyp kele jatqan jerinen ústap aldyq. Shynyn aitpaydy shaytan», – dep bastyqqa tapsyrdy. Dәl osy kezde әr joldy tosqauyldaugha jibergen soldattardyng da jinalyp auylgha qayta kelgen uaqyty edi. Soldat bastyghynyng búiryghymen sapqa túrghan soldattar, baylaudaghy adamdardy birden sýirep aldygha shygharyp ózderine qarama-qarsy qaratyp tizdi.

– Myltyq qayda batyr, tabanda tabasyn? – dedi.

– Mende myltyq joq, – dedi Diqanbay.

– Onda Myshan biledi, ol aitady, – dep eki býktelip jatqan Myshandy tepkiley jónedi. Osy qorlyqty kórgende shydamy shytynap, taghaty tausylghan Diqanbay batyr: «Oy, әkenning auzyna, jýn bas kәpir. Qanghyraghan qaraqshylar! Orystyng sýmelek itteri, óltirseng meni-aq óltir?!» – dep, baylauymen soldatqa tap bergen de, sart ete týsken qylyshtan, lezde Diqanbaydyng moyny qyrqylyp, basy keudesine týsip, qiylmay qalghan kishkene et ústap, bas emshekten ótinkirep baryp salaqtap túryp qaldy. Diqanbay shalqadan týskende, basy bir jaghyna sylq ete týsip, bet-auyzdy qyp-qyzyl qan jauyp, adam tanymastay mýrdege ainaldy. Barlyq esikte qaqighan pos. Birde bir jannyng qybyr etuge shamasy joq. Baylauda túrghandardyng kózderinen kólkip taram-taram jas aghyp, egilip túrghanymen, ýnderi ishine týsip, endigi ólim kezegining qasqaghymda ózderine kelerin jýrekterimen týisinip, auyzdary  jybyrlap bir-birine eng songhy tirlikpen qoshtasu sózderin ymdap úqtyryp, aq ólimge attanugha dayyndaludan basqa amaldary bolmady. Osy adamdardyng eshbirinen myltyqtyng qayda ekenin bile almaghan soldat bastyghy shala jansar jatqan Myshannyng qasyna Áldiybekti aparyp: «Aghannyng qúlaghyna aiqaylap, myltyq qayda dep súra», – dep, zorlady.  Amalsyzdan Myshannyng qúlaghyna auzyn taqap: «Agha myltyq qayda? Qayda deymin?» – dep aiqaylaghan da: «Myltyq tór jaylaudaghy kertastyng ýngirinde» deuge auzy zorgha kelip, Myshan til qatty da songhy demi ýzdi. Endi baylauda túrghandargha kelip: «Jylqyny kim baghady?»  – dep súrady. Keshegi shóp shabysqa qymyz aparghan egdeleu tartqan adam men baghushy edim», – dedi. «Onda shyq beri» dep aldygha eki qadam shygharyp: «Mynau ras jylqy bagha ma?» – dep edi, bәride ras degendey bastaryn iyzedi. Endi qalghandardyng barlyghyn shyghysqa qaratyp qoydy da: «Senderding barlyqtaryng shaytan, solay barasyndar» degen sózdi aitysymen, tars-tars atylghan  myltyq bozdaqtardy top-top etkizip bauday týsirdi. Diqanbaydyng basy kesilgen denesi bosagha syrtynda jatyr. Qalghandardyng barlyghy  sapqa tizilgendey qatar-qatar jatqandyqtan oq tesken jerden ytqyp shyqqan qan bir-birine qosylyp, josyp kelip  Diqanbaydyng qanyna qosyldy.

Arjaqtan keletin joldardy tosqan soldattardyng aidap kelgen jylqylaryna, auyl manyndaghy  kóringen  jylqyny  qosyp, bir asau biyege Qúsayyndy jaydaq mingizip, at bauyrynan ayaghyn shandyp baylap, jylqymen qosa aidady. Áueli Kelekege jylqyny aidatty da biraz úzap shyqqan son: «Auylnay myrza, sen endi óz aulyna qaytasyn, osy bolghan jaydy adam balasyna aitpaysyn, bolys seni shynymen jaman kóredi, ol óldi. Endi sen qoryqpaysyng jәne eshqayda qashpaysyn, qúrmetti Oyaz keyin saghan ýlken  syilyq beredi», – dep, auzynan uәdesin alyp, óz atyn berip aulyna qaytarady. Qos qolymen asaudyng jalyna jabysqan Qúsayyn  siresken siri jany aighyr jalgha barghanda shydas bermey, onan arygha barudyng qajeti joq, ne bolsam da tughan topyryghymdy iskep jatayyn  dep oilady da: «Taqsyr, janym qinalyp ketti, endi meni bosatynyz, aitqanynyzgha ainytpay jauap beremin», – dep,  ashu-yza aralas ýn qatty. Solaq eken: «Sen taghy da sóileysing ә, shaytan!» – dep Qúsayynnyng ezuin qylyshpen tilip jiberip, tabanda tars etkizip atyp tastady soldattyng bireui. Auyldy qangha bóktirgen soldat bastyghy qalghan isterdi qayta ornalastyryp, jylqyshynyng qasyna eki soldat qosyp, әlgi atysta qazaqtargha oljagha týsken әskery attardy tauyp keluge jiberdi. Áldiybekti aidap kelgen eki soldatqa taghy bir soldat qosyp, tór jaylaudaghy tyghylghan myltyqty tauyp keluge jýrgizdi de, auyldy kýzetuge bes soldat qaldyryp, qalghandary jylqy aidaghandardyng sonynan ketti.

Áldiybekti jayau aidaghan soldattar tór jaylaudaghy bir qora qoymen qalghan malyshyng ýiine jetkende, әudem jerden shәuildep ýrip shyqqan itti jalyp etkizip atyp tastady. Myltyq dausynan ýreyi úshyp, on jasar shamasyndaghy bala (Kenjiman) dalagha jýgirip shyqty (әsilinde ýide basqa adamda joq bolatyn): «Ey, bala, sen qoryqpa. Sen juas bolsang bizde tiymeymiz. Endi senimen myna bala sóilesedi», – dedi soldat. «Bauyrym, atamdardyng tyqqan myltyghy qay jerde? Bilseng aityp bershi, mende óletin boldym», – dedi. Áldiybekke, ol: «Kertastyng ýngirinde emes pe?» – degende: «Anau biledi, sen nege bilmeydi, shaytan?!» – dep soldattyng bireui Áldiybekke myltyghyn kezendi. «Taqsyr. ol bala bilmeydi, ol qoy baqpaydy. Men qoy baghyp jýrip, jauynda tas ýngirin yqtaghanda kórgemin»,  – dedi, bala. «Bala shaytan, sen jaqsy bilesing ә, jýr» dep, eki balany aidap myltyq jasyrynghan  ýngirge  keldi. Ýngir auzyndaghy qalqalap qoyghan tasty eki balagha aldyryp, barlyq myltyqtyng zamogyn shygharyp, oqtardy alyp teri qorjyngha saldy. Kónilderi kónshigen soldattar ekeuin qayta aidap janaghy bala shyqqan ýige qayta keldi.

– Bala, sening әkeng qayda? – dedi.

– Ákem shóp shabysqa ketti.

– Sende at bar ma?

– At bar. Jaqynda emes, alysta shóp jep jatyr.

– Tauyp kelsem bola ma?

– Keregi joq

«Onda sen jýr», – dep, Áldiybekting eki qolyn artyna qayyryp baylap, ózendegi jolmen jýrmey jaldaghy baghanadaghy jalghyz ayaqpen aldaryna saldy da aidap jýrip otyrdy. Alasa bir moynaqtan asa bergende, ýsh soldat attaryn kilt irkip, aldaryna kóldeneng ústap kele jatqan myltyqtaryn apyl-ghúpyl aldy da, astynghy qaptal jolgha  qaray kóldeneng qaragha alyp túra qaldy. Jany tyrnaq úshynda kele jatqan Áldiybek, osy sәtte, jalma-jan jalt berip, jan úshyrta sýrinip-jyghylyp domalay qashyp, búta-býrgendi qalyng tik betke qoydy da ketti. Myltyqta artynan tasyr-túsyr atylyp, at ýstinde shoqshiyp otyrghan soldattar jóndi qaragha ala almay, qanghyrghan oq shyrpylardy qyrqa-myrqa baryp ýni óship tyndy. Qúday onlap ólimnen ýshinshi ret aman qalghan Áldiybek qashqan boyda Sýmenning auylyn tauyp, basynan ótken, qalghan habardy ózegi órtenip otyryp, óksip bayandady. Osy joly ólimnen aman qaluyna ýlken septigin tiygizgen jaghday, mynanday bolghan is edi.

Aldynghy barghan Sýmennen jaghdaydy bilgen auyl adamdarynan tórteui atqa qonyp, batyr aulynyng naqtyly jaghdayyn bilmekke jolgha shyghyp, auyl túsyndaghy kezenge jetkende toqtap, osy jerde baspalap qarap túrghanda, búqpantaylap túrghan soldattyng bireui tórt adamnyng bireuin atyp tastaydy. Qalghan ýsheui qayta qashyp qaptal jolmen úshyrtyp kele jatqan da, Áldiybekti aidap kele jatqan soldattar ýsheuin kórip qalady da, oqtyng astyna alady. At  ýstinen eniske qaray atylghan oq olargha darymay, ýsheui de aman-esen qútylyp, moynaqty ainalyp baryp, erding artyna minip, eniske qaray qúighytyp, soldattardyng kózinen ghayyp bolady. Sóitip auyldaryna aman barady.

«Batyr aulyn qyrghyndaghan soldattar jylqyny aidap, jaramdy jýkting bәrin týiege artyp ketip qalypty, pәlen-pәneder kóripti, mәitteri dalada jatyr eken, birli-jarym kónil aitugha at qoyyp barghandardy da ayamay soldattar atyp tastapty. Oi, súmdyq-ay, búl netken qorlyq, nedegen zomagerlik» degen siyaqty gu-gu sóz, auyldan-auylgha taralyp jatty. Shyn mәninde, әskery attardy jinaugha shyqqan jylqyshy, attardyng on besin tauyp aidap әkelip bergen. Qalghany tarap ketken eken, oghan soldattar da qaraylamay, nayzaghay týskendey jyldamdyqtaghy búl qyrghynnyn  ýshinshi kýni keshqúrym soldattyng barlyghy qaytyp ketken bolatyn. Soyqandy soldattardyng bәrining ketip qalghanyn, ýy ishinde qamauda otyrghan el keregedegi shiydi tilip, kiyizdi qighylap tesip, birinen song biri syghalap jýrip anyq kózderi jetken son, melshiygen menireu týndi bastaryna kóterip, enirep ezile jylap, «qoyyndar!» dep, eng bolmasa basu aitar jan joq, azan-qazan, ulap-shulap taghatsyzdana tandy da atyrdy.

Tang atysymen jusap jatqan ólikterdi anyq kórgende, ýreyleri úshyp, qatqan qandy basyp qastaryna bara almay, әr qaysysy óz ýilerining aldyna kelip, estiyar balalar dalada, әielder ýide otyryp, betterin tyrnap, shәshtaryn jayyp jiberip, qaytadan dauys aitqan da tau kýnirenip, tas shayqalyp, jer zilzala qozghalghanday qorqynyshty bir ýreyli kýige endi.

Bir bolystyq elding at jalyn tartyp minerleri týgel atqa qonyp, auylgha oy bauyrymdap at qoyghanda, «Mekem, bauyrlarym-ay, bozdaqtarym-ay, arystarym-ay, asyl azamattarym-ay!» – degen say sýiegindi syrqyratyp tóbe qúiqandy shymyrlatatyn aighaygha-ayghay, shugha-shu qosylyp, ózen ishi qaytadan qayghyly bir astan-kesteng kýizelisti kýige týsti. Birine-biri sabyr-toqtau aitysqan el bir bólim adamdardy ornalastyryp, qaptal shanagha ólikterdi arqanmen tanyp, auyl manyndaghy bir betting bauyrynan shamkór tәrizdi eki ýngir qazdyryp, ólilerge birtútas sheyt janaza namaz shygharyp, namaz, dúghasyna әr adamnyng әkesining atyn qosyp aityp, betterin sipady. «Eng bolsama Diqanbaydyng sýiegi Shәlkódening ker jolyndaghy әkesi Janpeyisting mýrdesine aparyp, әkesining sham kórine qoyylsa» dep, Diqanbaydyng sheshesi men әielining aitqan talabyn da oryndau basqalargha qiyn boldy. Óitkeni, ýsh tәulikke ainalghan tәnnen kesilgen bas ornynan qozghalghanda-aq, shapqan qylysh qara qústan ótip, kishkene ghana et ústap túrghan jerinen sylq etip bólek týsip qaldy. Ata-baba ziratyna jalghyz Diqanbay ghana emes, nemereles, shóbereles bolghan osy atanyng qúrban bolghan barlyq әuletteri aparyluy kerek edi. Mynanday kezde olardy aparatyn kýsh, uaqyt qayda.

Ómirge býtin kelgen denening býtin kýide qaytqanyna ne jetsin! Keudesi talqandalyp,  qangha malshynyp jatqan bozdaqtardy bir-birinen ajyratyp qayda aparamyz? «Ólsek bir shúnqyrda, tiri bolsaq bir tóbede bolamyz» degen elding ejelgi tileui bar emes pe? Topraq óz jerimizden búiyryp, osy jerde sheyt boldy, sondyqtan osy oryngha jerlegenimiz jón bolady dep, auyl qariyalary pikir birligin aityp, Diqanbaygha jeke aqymdy kór qazyp, jeke jerlep, eki ýngirge qalghandardy jerledi. Irgedegi qan jayylghan jerlerdi kýrekpen qyryp, bir jerge tóbe qylyp mýrdeshe ýidi de, әr  ýiding esik aldyndaghy ózderining at baylap jýrgen mama aghashtaryn әkelip, mýrdeni ainaldyra qada qylyp bekitip qorshap qoydy. Biraq osy mәiitter ishinen Myshannyng sýiegining joq bolghanyna barlyghy da tang boldy. «Jogharghy auyldan tiridey aidap kelipti dep estip edik, әlde qashyp qútylyp ketti me eken?» desip jatty bireuler. «Olarynyz ras. Meni ýsh soldat joghary jaqqa aidaudyng aldynda, aghamdy jәne Kelekeni jylqy aidaghanda birge aidap ketken bolatyn. Odan keyin ne boldy ol jaghyn bilmeymin», – dedi jylauyn toqtata túryp Áldiybek. Kelekening aty atalysy sol-aq eken, «Qúdaydan jetip dәm-túzy úrghyr Keleke, soldatty auylgha bastap kelmese, osy qyrghyn bolmas edi. Aqyrette obaldary saghan bolsyn, sheytterding qandary moynyna jýktelsin! Auyldan tiri ketipsin, ólseng óldin, ólmeseng qúdaydyng qarghysyna, elding silesine jolyghyp naq kelekege jolygharsyn» dep bireuler qabat-qabat qarghys jaudyrsa, endi bireuleri: «Onyng jany osylardan artyq emes, endi kózimizge kórinse óltiremiz, onbaghan opasyz satqyndy» desip shulay jóneldi. Auyldan shyqqan song «Bolys bastaghan el qozghalmaghan song elge múryndyq bolmayynshy dep edim, óitpese mening qimaytynday nem bar edi, qatyn balamdy alyp biraq týnde joghalar edim ghoy. Elge qaraymyn dep qandy qarghysqa qaldym, dep enirepti», – dep qaldy taghy bireui. «Qarashy, ittin  auylyna baryp jambastap jatyp aluyn, inge kirip ketsede qoymaymyz, jýrinder kópshilik, qazir-aq baramyz. Moynyna qyl arqan salyp auylgha alyp kelip, myna shulaghan beykýnә jetim bala-shaghanyng aldynda óltirip, jalghyz ózin anau tóbening basyna kómip, jalghyz mola atandyryp, sonynda bala-shaghasynyng bozdaghanyn kóreyik te» deushilerde boldy.

«Qoyyndar, jigitter! Búl bir qúdyretpen bolyp túrghan is boldy ghoy. Bayqústy aulynan aldap alyp shyghyp, zorlyqpen qaru astyna alyp, bolysyndy qaytsende tauyp beresing dep, qorqytyp aidap kelse, oghan ne shara bar? Mine, men dep kózine núqyp túrghan kórinu ólimnen kim qoryqpaydy? Jany qúrghyr tәtti emes pe, búlar el ýshin, úrpaq ýshin, qasiyetti tughan jerleri ýshin, ózderin qúrban etken sheytter. Kelekeni biz óltirsek, moynymyzgha biz de qan jýktegen qanypezer bolyp, úrpaqtarymyzdyng ortasyna ot tastap, jýrekterine kek qaldyrmaymyz ba? Baghanaghy sózdering dúrys. Ony aruaq atyp, dәm-túz úrsyn. Zaualy Qúdaydan jetsin» dep qazynaly qariyalar toqtau aityp, qayta soldattar bolys auylynan shyqpay, qalghan elding aman qalghanyna shýkirshilik qylayyq. Zamannyng sony qalay bolady, qazirshe oghan kóz de kónil de jetpey túr ghoy. Eger Nikolay qayta ornay qalsa, soldatqa bala bermegensinder dep, әli talayymyzdy qyrghyndar. Marqúmdardyng ajaldaryna tura kelip túrghan taghdyr boldy, bolmasa Qaraqolda el basylarymyzdyng qyrylghanyn estip túryp, ne jyldamdatyp Qytay asyp ketpey, ne taudaghy qolgha týsirgen myltyqtardy, azamattargha ýlestirip bermey, beyjay otyrghanyn qarashy. «Batyr anghal degen osy da, jazmyshtan ozmysh joq, taghdyr solay bolyp túr. Bolmasa Áldiybek habardy jetkizgen mezette, auyldy tastap ketuden namystanyp túryp alghansha, dereu qalyng qaraghaygha qashyp kirip ketken bolsa, soldattar jer soghyp-aq qalar edi ghoy desip, sýiek betin jasyryp bolyp, endi qalghan bala-shaghagha qayta kónil júbatularyn aityp qaytugha ynghaylanyp túrghanda, at shaptyrym jerden on-on bes adammen birge ozandatyp at qoyyp kelgen Keleke: «Oy, bauyrym, qayran arysym-ay, erjýrek batyrym-ay, jaqsydan qalghan jaysanym-ay, armanda ketken bozdaqtarym-ay, amalsyz aidauda  kelip ajaldaryna arymdy satqanym-ay, maghan degen kektering keyingige keshirilmes borysh qaldyrdy-au, tirilerding betine ne dep qaraymyn, ólige zarymdy qalay jetkizemin?! Meni de jer jútsyn! Óligim qastarynda qalsyn, kýnәmdi keshirinder elim?!» – dep enirep, botaday bozdap, bauyryn jaza almay atynan qúlap týsip, sendelektep baryp Diqanbaydyng sheshesining ayaghyn qúshaqtap: «Keshir әjetay, keshire gór әje, qút qolynnan dәm tatyp balanday bolyp ketip edim, amalsyzdan aidauda kelip aulyndy qangha bóktirdim», – dep onsyz da quatynan ýzilip talyqsyp jatqan kisini mazasyn alyp zar eniredi. «Bәse, bizding estigenimiz dúrys boldy, bolmasa bolysta alalmay jýrgen óshi bar deysing be, aiqústyn?!» – dep,  qariyalar Kelekening tiri kelgenine qarap endi birge ketken Qúsayynnan habar súrayyq dep túrghanda, jana ghana kónil aitugha kelgen jigit, keshe keshte aighyr jalda Qúsayynnyng sýiegining jatqanyn kórgen adamnan naqtyly estigenin aitty. El qayta dauys shygharyp, Qúsayynnyng әielining basyna qaralyq japty.

Búl oqighany: 1969 jyly ýiime qayyn atam Qaly Tasybayúly qydyryp kelip biraz kýn túrghan bolatyn. Sonda qariya zerigip qalmasyn dep, bizge kórshi túratyn Myrzaqan degen ýlken kisini ýiime shaqyryp әkelip, eki qariyany әngimege salyp otyrgham. Qariyalardyng әngimesi qyza-qyza kelip, Myrzaqan qariya: «E, Qaqa, estigenim ótirik bolar, kórgenim shyn ghoy», – dep Diqanbay batyr aulyndaghy qyrghynnan ózining qalay aman qalyp qalghanyn, tәpishtep túryp egjey-tegjeyli bayandaghan bolatyn. Qariyanyn  aituy boyynsha: «Biz Syrymbet ishinde Diqanbay men atalas tuysqan bolghandyqtan qysy-jazy irgemiz ajyramay birge jýretinbiz. Sol júrtta auyryp qaldym da, shóp shabysqa bara almay jatyp qalghanmyn. Bizding túrmysymyz da nasharlau edi. Dәl sol kýni jeydemdi juyp qoyghan eken. Moynyma bet oramalymdy baylap jatqan edim, besin kezinde auyldy soldat basyp qaldy, ishinde Kelekede bar eken dep, ýy ishindegiler birinen song biri dalany syghalap, әbiger bolyp jatty. Myltyqta tynym tappay ýsti-ýstine atylyp jatty. Basymdy kótere bergenimde, myltyghyn kezengen eki soldat ýige kirip keldi. Birden aitqany: «Myltyq qayda?» – dedi. Oiyma kelgeni: «Taqsyr, men rabota isteytin malaymyn, auyryp jatyrmyn, men kedey sharuamyn», – dep jalanash keudemdi kórsetip ary qaray sóiley bergenimde, bireui iyegimnen sart etkizip teuip qaldy. Men jyghylyp qalyppyn. Auzy-múrnymnan qan ketip  kóp jatqan kórinem. Sonda әlgining bireui qarap túrypty da, bireui óreshe shy men kiyizding arasyn tintip, jýkti qúlatyp, tenderding baylauyn qylyshymen qyrqyp, ishinen alty kez bәtesti alyp qoltyqtap túrghanda, daladan osylardy shaqyrghan oryssha dauys estilipti. Ekeui asygha-ýsige dalagha shygha bergende qoltyghyndaghy bәtes tabyldyryqqa týsip qalypty. Auyryp әreng jatqan adam meni, auyz-múrnymnan qanjosa bolyp jatqan son, óldi dep oilasa kerek. Qayta qayyrylyp qaramapty. Esimdi jisam qaranghy týsip ketken  eken, auzym dorbiyip isip ketipti, sóileuge kelmeydi, tilimdi tistep qúlappyn. Ýige qatyn-qalash, bala-shaghany qamap syrtynan bekitip tastapty. Bәri solqyldap jylap otyr. Álgi soldattyng meni tepkeni, úshyqtaghany úqsaydy, bayqasam  kәdimgidey sergip qalyppyn. Ýshinshi kýni elmen birge mende tayaq ústap jylap túrdym dep, sondaghy bolghan uaqighany býkpesiz býge-shigesine deyin taramdap taratyp aitqan bolatyn.

(Jalghasy bar)

Qúdaybergen Sәiduaqasúly Baqy by tegining «Men tanyghan shyndyq» kitabynan dayyndaghan Álimjan Áshimúly

Abai.kz

8 pikir