Ýndemey ghana kitabymdy shúqylap jәy jatayyn desem, jurnalister men blogerler qyryp bara jatyr...

Ataly úl, qojaly qúl turaly - 2

Bile bilgen adamgha eksministr Q.Bishimbaevtyng qylmysy qazirgi qazaq qoghamynyn, onyng biyleushi toptarynyng qoyasyn ashqan qylmys. Qanday da bolsyn adamzat qauymy qylmyssyz bolmaydy, Qúday taghala adam balasyn jaratqanda topyraqty jerden alghan-mys. Shaldardyng aituyna qaraghanda topyraqty basqa perishte emes, Ázireyil әkelgen jәne basqa jerden emes tura qazirgi Qaghba túrghan jerden. Ázireyil Jer «topyraqty menen almanyz, erteng adam balasy kóbeygende biri zalym, biri momyn, biri kýnәhar, biri qúrban bolyp azap sheger» degenine bolmay alghan.

Onsyz da sovetting 70 jylynan azyp-tozyp, dәstýrinen, mәdeniyetinen, tilinen airylghan elge Nazarbaev biyligi úrghan ýstine júdyryq boldy. 30 jyl boyy Qazaqstandy jaylaghan úrlyq-qarlyq, ótirik-zorlyq endi Bishimbaevtar arqyly shyghyp jatyr. Qúldyqtan endi qútyldyq pa degende avtoritarly biylik jana qúldyqty ornatty. Qazaqstandyqtardyn, kópshiligi qazaqtar, 84 payyzy, yaghny 8,5 mln adam, júmysqa qabiletti adamnyng 77 payyzy bankterge qaryz. Bankter kimning qolynda ekeni bәrimizge belgili.

HH ghasyrdyng 20-30-shy jyldary bolishevikter qazaqty qyryp-joi ýshin qúldardy paydalandy, búl sayasat Nazarbaev kezinde qayta janghyrdy. Kim jaghympaz, kim jantyq, kim kóttaqy- solar biylikke keldi, baylyqqa keneldi. Qazaq qúlgha mal baghudyng ózin senip tapsyrmaghan, olargha el baqtyrsang qanday nәtiyje bolmaq?! Jogharyda biz qazaqtyng ekonomikalyq jaghdayyn kórsetu ýshin bank salasynan mysal keltirdik, ruhaniyat salasy eshqanday sifrgha baghynbaydy, biraq ol saladaghy jaghday dәl osynday.

***

Jurnalister men blogerlerding aituyna qaraghanda qazaq halqynda qatyndy úru dәstýrli salttardyng birine jatady, búl qogham patriarhaldy, kertartpa qogham, sol sebepti qatyn úru kýndelikti, tipti mindetti sharua. Osylar eshtene oqymaydy, әsirese orys tildileri, týsinik joq. Men san ret jazdym, aittym- dәstýrli qazaq qoghamy ol rysarlyq qogham, onyng 80 payyzy orta sharua. Onyng ýstine qazaq erkegi de, әieli de at qúlaghynda oinaytyn jauynger qogham. Jýsipbekting «Kýnikeyding jazyghynan» Kýnikey qyzdyng qashaghandy qughan әngimesin oqysanyzdarshy

Qazaq kóshpeli ómir saltyna baylanysty qatyn- qyzdaryn bir bólmege tyghyp tastay almaydy, birinen biri jasyrynbaydy, oiyna kelgenin erkegi de, әieli de han aldynda bolsa da qoryqpay aitady. Býgejektikti bizge Resey otar ýkimeti, jazalaushy otryadtary, qúldar, odan qaldy ashtyq, repressiyalar әkeldi. Mәshhýr jazbalarynyng ishinde «Músabek kóterilisi» degen әngime bar: «Keshe Qonyrat degen elde –«Kóktinúly Sapaq»- atanghan kisi boldy. Sonyng inisi Músabek dathanyng at arqasyna mingen kýninde Qonyrat degen elding kóshin shúbyrtyp sanap, әlgi aitylghan retti isti zeketshiler (Qoqan adamdary-J.A.) qylyp týrghanda, týie jetektegen bir bәibishe qatyn Mýsabekke ýrysty:

- Ay, sen, jaman Músabek bi, sen beri kel!- deydi.

Bastapqy hannyng týsynda,

Arghymaq mindik noqtalap,

Songhy hannyng týsynda

Shәrke bir kiydik soqtalap!- degen osy eken-au! Keshe sening aghang Sapaq ýiinde otyryp, Býhara men Qoqannyng hanyna aitqanyn qyldyrushy edi. Sonyng shyqqan jerinen sen de shyqtyng ghoy! Sening týsynda kórgen kýnimiz mynau bolsa, qartayghan kýnimizde qyz-kelinshek ornynda bolyp, qýryp, sualyp qalghan emshegimizdi әr sartqa bir uqalatyp qoyghanyn! Seni tapqan qatyn it te: «Úl taptym!»- dep, quandy-au! Býitip auyrtyp tapqan artymnyng sadaghasy ket!»- dep, bәibishe atyn sangha bir ýryp, jónele bergende, Mýsabekte es qalmady, ajar, týr qalmady.

Esi shyghyp ketti, ýstindegi kiyimin dal-dal qylyp, jýlyp-jýlyp tastady da:- Al, bozbala, bir kýn tuyppyz, bir kýn ólippiz! Ólgen ólgen jerde, qalghan qalghan jerde!- dep», qyryp-joyyp Qoqannyng sheneunikterin qazaq jerinen quyp shyqty.

Siz osynday bәibishe-qatyndy úrmaq týgili «әi» dep kóriniz, ne bolady ekensiz, sol jerdegi elding azamattary basynyzdy júlyp alady.

***

Qazaq әielining qadiri qashan jәne ne sebepti ketti? Birinshiden, qalay Sovet ýkimeti qalyng mal institutyn qylmysqa ainaldyrdy, solay qadiri ketti. Qazaqtyng óz zamanynda 47 jylqyny baylap-matap bermeseng saghan qatyn joq. Qazaqta tipti úsaq maldyng biyligi de qatynda bolady. Qatynmen birge otau ýiin, jasau-dýniyeng keledi, júrt qatarly ýy bolasyn, adam qataryna qosylasyn. Áriyne, qazaq qoghamy er azamatyn aldyna salghan patriarhaldy qogham, әieli er azamatyn qadirleydi, atyn atamaydy, aldynan kesip ótpeydi. Biz sol qoghamnyng sarqynshaq dәstýrlerin kórdik, bala kezimizde әjelerimiz de aldymyzdan jol kespeytin, azamat dep qúrmet kórsetetin, ol qúrmetti kórgen song ózinning sózine, isine jauapty bolasyn.

Qazaq әielining qadirin ketirip jýrgen ekinshi top bizding әnshiler, óner – bomond adamdary t.b.. Mysaly, Imanjýsipting әni dep «bir týnde segiz qyzdy alyp qashtym» deydi. Dәstýrli qazaq qoghamynda segiz emes, bir qyzdy alyp qashyp kór, myng jerden Imanjýsip bolsang da ólimshi bolyp tayaq jeysin, qyzdyng qalyng malynyng qúnynday aiyp tóleysin. Ol qyzdyng aittyrghan jeri bar, tólep qoyghan qalyng maly bar, ol bireuding amanaty. Alyp qashu degen Resey kelgen bastaldy, orys ondaylardy Altay asyryp qorghady, shoqyndyrdy. Qazaq ta qarsylasyp, shoqynghandardy óltirip, «shoqynshynyng maly adal, qatyny adal» dep qyz alyp qashqyshtardyng sonynan týsti. Bastysy kýshpen alyp qasham degenine qyz kónse jaqsy, Aqtotynyng Aqan serige pyshaq tyghyp alghan oqighasy este bolu kerek.

***

Áriyne, qazaq qoghamynyng bәri birkelki emes. Otbasyn qashanda qatyn ústaydy, úqsatady, erkek tabysker, qorghan. Búl erejege say keletin de, kelmeytin de erkekter bolady. Say bolmaghan jaghdayda әielding biyler kenesine aryz berip, bas erkin alatyn jaghdaylar bolady. Qatyndardyng arasynda da nebir betbaqtary, jenil jýristileri t.b. ol zamanda da bolghan. Ol jaghdayda aqsýiekteri, orta taby qatyndy úrmaydy, soqpaydy, búl bolmaytyn sharua eken deydi de, dýniye-mýlkimen tórkinine aparyp tastaydy.

Kedey-kepshik, qúldar men kýnderding ýlesi qazaqta onsha kóp bolmaydy, olar óz tirshiligin jasap jatady. Mine, osy ortada qatyn úru degen bolady. Biz Jýsipbekke, onyng «Aqbilegine» jýgineyik: «Itayaqtyng Últaraghy, Itayaq әkesi Baqyrash, Baqyrashtyng әkesin adam bilmeydi. Sondyqtan Últaraqtardy júrt «Týbi joq, shúnaq qúl» deushi edi. Jasy qyryqqa kelse de әli qatyn alghan joq edi, ýitkeni ózinen ýlken eki aghasy ýsheu ara bir qatyndy әzer alghan ghoy....Últaraq «jaqsylardyn» qasyna erip, et jegenge busanyp, jengesin qatynynan jaman úrushy edi...»

***

Eger búrynghy qazaq zamany bolsa Bishimbaevqa qanday jaza qoldanar edi? Búl turaly taghy da Mәshhýrge sýieneyik. Ángime Úlbiyke aqynnyng ólimi turaly. Úly shejireshi búl әngimeni «Úlbiykeni jýn jep, jabaghy tyshqan bir baydyng balasy (búl Bishimbaev siyaqtylargha әdemi keletin teneu eken!-J.A.) kóp mal berip alghan eken. Bayynyng aty Boytanseri eken. Toygha baryp, óleng aitysqanyn qyzghanyp jýredi eken:

- Eger endigәri toygha baryp, óleng aityssan, óltiremin,- depti.

Kýieui ýide joghynda qayny-qaynaghalary erkine qoya ma, -Úrghyzbaymyz, sabatpaymyz,- dep toygha aparyp, óleng aitqyzyp, toy tarqaghan son, kelinshek-qatyn ayaqsyz asyghyp, ýiine qaytyp, sylang etip ýiine kirip kelse, iyesiz ýige bayy búryn kelip, baltasyn qayrap otyr eken. Esikten kirip kelgen Úlbiykeni qaq mandaydan qoydyng bir qatqan sanymen perip qalghan eken. Sonan til tartpay ólip ketken desedi...».

Osy ólimge Kýderi qoja tórelik aityp- Boytanserining jaqyndary Úlbiykening tórkinine – sýiek qúny, qara qún, óner qúny dep ýsh kisining qúnyn tólegen. Onyng ýstine osy oqighagha kuә bolghan jannyng bәri kýiinip Boytan serini bas jetimi ýshin dep Úlbiykening tórkinining bosaghasyna baylaghan. Bosaghagha baylady degeni - Boytan serini ol jaq qúl qylyp ústasa da, óltirse de erikti degen sóz.

- Mine, sizder jamandap jýrgen qazaq dәstýrli qoghamynyng ózining qatynyn óltirgen bayyna bergen jazasy. Osy jazany nege qayta janghyrtpasqa?!

Prof. Jambyl Artyqbaev

Abai.kz