Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Kýbirtke 2155 1 pikir 1 Tamyz, 2023 saghat 12:25

«Jeltoqsan» «Qantardyn» tasasynda qalyp qoymay ma?

Qazaq halqynyng ótken tarihy bir jaghynan babalarymyzdyng janqiyar erligine, ekinshi jaghynan qayghy men qasiretke toly ekeni qay-qaysymyzgha da belgili.

Myng ólip, myng tirilgen qazaq dep atalarymyz beker aityp ketken joq. Bir jaghynan jongharmen, ekinshi jaghynan qoqanmen, soltýstikten orystarmen, ontýstikten qytaymen arpalysyp jýrip, bilekting kýshimen, nayzanyng úshymen, Altaydan Ashtarhangha, Shyghys Týrkistannan Orynbor, Sarytau, Týmenge deyingi úlanghayyr jerimizdi saqtap, býgingi úrpaqtary - bizge jetkizgen babalarymyz ýshin qalay maqtansaq ta, olardy qalay úlyqtasaq ta, jarasady.

Áriyne búl bizding ótken tarihymyz. Al bizding býgingi әngimemizge arqau bolatyn nәrse, ol halqymyzdyng jadysynan әli kete qoymaghan, jangha týsken jarasy әli jazylmaghan, aqtandaghy kóp, aitylghanynan aitylmaghany basym, Jeltoqsan men Qantardyng mәselesi.

Naqtylap aitsaq negizinen Jeltoqsannyng mәselesine toqtalamyz, al Qantar turaly tek salystyrmaly týrde ghana, Jeltoqsangha paralleli retinde qarastyratyn bolamyz. Óitkeni, Qantar mәselesi býgingi kýni әzir kýn tәrtibinen týsken joq. Ol elimizde, qoghamda barlyq dengeyde talqylanyp, zerttelip jatyr. Qúqyq qorghau organdarynyng tarapynan da tergeu júmystary әli bitken joq. Eger Preziydentimizding «Jana Qazaqstan», «Ádiletti Qazaqstan» turaly bastamalary jay sóz emes, naqty istermen dәleldenip jatsa, Qantardyng aqiqatyna tolyq bolmasa da, birsypyrasyna kózimiz jeter degen ýmitimiz bar.

Al Jeltoqsannyng jaghdayy basqasha. Býgingi kýni Jeltoqsan Qantardyng kólenkesinde qalyp, birte-birte úmytylyp bara jatqan synayly. Sondyqtan da býgin Jeltoqsan mәselesine taghy da oraludy jón kórip otyrmyn. Taghy da deytin sebebim, men búl mәseleni búryn da әrdayym kóterip, baspasóz betinde tiyisti organdardyn, qoghamnyng nazaryn Jeltoqsan mәselesining kólenkeli tústaryna audaryp kelemin. Búghan deyin әrtýrli baspasóz qúraldarynda «Jeltoqsan bozdaqtarynyng erligi úmytylyp bara jatqan joq pa?» jәne «Jeltoqsan qúrbandarynyng aldyndaghy qaryzdarymyzdy qashan óteymiz?» atty maqalalarym jaryq kórgen bolatyn. Al býgingi Jeltoqsan taqyrybyna qayta oraluyma sebep bolghan qazaqtyng birtuar azamaty Árken Uaqtyng «1986 jylghy jeltoqsandaghy qazaq halqyna qarsy Nazarbaev úiymdastyrghan genosid turaly qújattar» atty maqalasy bolatyn.

Ózderinizge belgili Árken Uaq sol Jeltoqsan oqighasynyng qaHarmandarynyng biri, sol kezde Almaty arhiytektura-qúrylys institutynyng kafedra mengerushisi bolyp qyzmet istegen. Jeltoqsan oqighasyna qatysqany ýshin jәne ony úiymdastyrushy retinde sot sheshimimen 8 jylgha sottalyp, jazasyn Kolymada ótegen. Ózin jazyqsyz dep eseptegen ol tipti keyin jaghday ózgergen kezde amnistiyagha shyghugha mýmkindigi bola túryp, eki ret amnistiyadan bas tartqan. Árken Uaq tek segiz jyldan keyin ghana tolyq aqtalghan. Týrmeden bosap shyqqan ol qalghan ómirin sol Jeltoqsannyng ashylmay qalghan qúpiyalaryn, aitylmay qalghan aqiqattaryn ashyp, halyqtyng nazaryna jetkizuge arnaghan. Sol maqsatta ol ózining barlyq jighan-tergen qarajattaryn әr týrli qúqyq qorghau organdarynyng Jeltoqsangha baylanysty qúpiya qújattaryn izdep, tauyp jariyalaugha júmsaghan. Jinaqtalghan qújattardyng negizinde Árken Uaq 2000 jyly jogharyda atalghan kólemdi maqalasyn jaryqqa shygharghan. Biraq Mәskeude jeke baspahanada shygharylghan ol kitap Almatygha jetpey, jol-jónekey joghalyp ketken.

Avtorda bar mәlimetke sәikes ol qúqyq qorghau organdarynyng arnayy qyzmeti tarapynan jolda tәrkilenip, keyin joyylyp jibergen. Biraq ol kitapty oqyghysy kelgen kez-kelgen adam ghalamtordan izdep tabuyna bolady. Atalghan kitapta sol 86-jylghy qazaq halqynyng jýregine jazylmas jara salghan Jeltoqsan oqighasynyng tolyq hranologiyasy berilgen. Avtordyng ózining bir súhbatynda aitqanday kitaptyng alghysózinen basqasynyng bәri negizinen resmy qújattardan túrady. Demek kitapta oidan shygharylghan eshnәrse joq. Naqtylaytyn bolsaq kitaptyng negizgi bólegi Qazaqstannyng halyq jazushysy Múhtar Shahanovtyng 1989 jylghy Sovet Odaghynyng Halyq deputattary sezining minbesine M. Gorbachevti Araldyng problemasyn kóteremin dep aldap shyghyp sóilegen әigili sózinen keyin qúrylghan Qazaq KSR Jogharghy kenesi prezidiumy komissiyasynyng qabyldaghan qújattarynan túrady. Atalghan komissiyanyng súranysy boyynsha berilgen respublikalyq partiya, kenes, qoghamdyq organdarynyn, qúqyq qorghau mekemelerinin, qorghanys ministrligining qújattary, qamaugha alynghan oqigha qatysushylarynyng tergeu hattamalary, kuәlardyng aighaqtary, bәri sol kýiinde eshqanday ózgerissiz alynghan. Komissiya Ortalyqtyng (Mәskeu) jәne sol kezdegi Qazaqstandaghy biylik basyndaghylardyn, qúqyq qorghau organdary tarapynan bolghan aitarlyqtay qysymgha qaramastan, sol jeltoqsan kóterilisining sebebi men saldaryn anyqtaugha baylanysty orasan zor júmys atqarghannyn avtor airyqsha atap ótken. Komissiyanyng qorytyndysy Jogharghy Kenes prezidiumynyng otyrysynda qaralyp, eshkimdi mindettemeytin formalidy týrdegi qauly qabyldaumen shektelgen jәne qauly da, komissiyanyng jýrgizgen zertteu qújattary da biylikting keyingi nazarynan mýldem tys qalghan. Múhtar aghamyz ben Árken Uaq sekildi jeltoqsan qatysushylarynyn, basqa da últ janashyrlarynyn, әlsin-әlsin mәseleni әr týrli dengeyde kóterip, biylik basyndaghylar menen jalpy qoghamdy silkindirgisi kelgen әreketteri tars jabylghan esikterge soghylyp, janghyryq retinde olardyng ózderine qarsy qysym kórsetumen ayaqtalghan. Óitkeni ol kezde biylik basynda Nazarbaevtan bastap, Jeltoqsangha baylanysty repressiyagha tikeley qatysqan barlyq jogharghy shendi túlghalar otyrdy. Sol uaqyttan beri býgingi kýnge deyin Jeltoqsan taqyrybyna tabu jariyalanyp, ol turaly sóz qozghaudyng ózi qauipti bolatyn. Tek songhy uaqytta ghana,  naqtylay aitsaq Nazarbaev taghynan týsip, biylikke Q-J.K.Toqaev kelgennen beri, әsirese Qantar qasyretinen keyin, osy qazaq halqy ýshin jýregindegi jazylmaytyn jara bolyp túrghan mәselening ashylmaghan aqiqattaryna kózimiz jete me degen ýmit oyanghan bolatyn. Biraq ókinishke oray әzir ol mәselening anyq-qanyghyna jetkisi kelip, bilegin týrip kirisetin túlghalar biylik basyndaghylardan da, halyq qalaulylary-deputattar arasynan da eshkim bolmay túr. Tipti elimizding tәuelsiz aqparat kenistigining beldi media serkeleri – Gýljan Erghaliyeva, Gýlnәr Bajkenova, Vadim Boreykolardyng ózi Jeltoqsan mәselesine kelgende týsiniksiz dәrmensizdik tanytuda. Bәrimiz de Qantar mәselesimen ainalysqymyz keledi, deputattar da, jurnalister de, blogerler de. Al Jeltoqsan mәselesi sol Qantardyng kólenkesinde qalyp, úmytylyp bara jatqan siyaqty. Búl jerde men Qantardyng qayghysyn, onyng býgingi kýngi qoghamymyz ýshin manyzdylyghyn tómendetkim kelip otyrghan joq. Tek mening aitayyn degenim, bizding tarihymyzda oryn alghan barlyq qayghyly oqighalar úmytylyp, jabuly qazan jabuly kýiinde qalmauy tiyis. Eger biz býgin Jeltoqsandy jauyp tastasaq, erteng Qantar da sonday kýige týsui mýmkin. Jәne de bir aita ketetin nәrse, ol Qantar oqighasy keshe ghana kóz aldymyzda bolghan, onyng kóp jaghdaylary belgili. Qantar oqighasy kezinde qaza bolghandardyng sany belgili, attary atalghan, týsteri týstelgen. Olardyng deneleri tuystaryna berilgen, aq juyp jerlengen. Al Jeltoqsan qyrshyndarynyng sany da osy kýnge deyin, kezinde G. Kolbin aityp ketken, resmy derektegi tórt adamnan basqasy, belgisiz. Árken Uaqtyng mәlimeti boyynsha jogharyda atalghan komissiyanyng qorytyndysynyng 14 tarauynda kórsetilgendey, Orta Aziya men Qazaqstan boyynsha ishki ister basqarmasynyng operativtik bólimining bastyghy polkovnik Sherbatov 21 jeltoqsan kýni bolghan jiynda barlyghy 168 adamnyng qaza bolghanyn jariya etken. Búl mәlimet sol jiynnyng hattamasynda kórsetilgen. Sonymen qatar, komissiyanyng zertteu júmysy kezinde jýrgizilgen inventarizasiya barysynda Almaty qalasynyng «Zapadnyi» qorymynda jeltoqsan oqighasynan keyin Ishki ister ministrligining arnayy qyzmetteri 58 aty-jónderi belgisiz mýrdelerdi jerlegeni belgili bolghan. Al komissiya mýsheleri jauap alghan ishki ister әskerleri men erikti halyq jasaqtarynyng mýshelerining hattama arqyly resimdelgen týsindirmelerinde sol jeltoqsan kýnderi Brejnev atyndaghy alandy demonstranttardan tazartudan keyin jýzden asa adamnyng deneleri qalghanyn, olardyng bәrin syrtqy kiyimderin sheship, jýk mashinalaryna tiyep, qalanyng syrtyna aparyp, túrmystyq qoqys jinaugha arnalyp qazylghan orgha tastalghany aitylghan. Al jogharyda atalghan Zapadnyy qorymynda jerlengen 58 adam, ol shamasy alannan tiri ketip qúqyq qorghau organdarynyng izolyatorlaryna jetkizilgen jәne kósheden jazyqsyz ústalghan, tergeu kezinde úryp-soghudan qaza bolghan adamdar boluy mýmkin.

Ayta bersek Jeltoqsannyng qany sorghalap túrghan mәseleleri jetkilikti. Jeltoqsan oqighasyna 37 jyl bolypty, al elimizding tәuelsizdik alghanyna da 32 jyl tolypty. Zúlymdyq imperiyasy (Imperiya zla) atalghan Kenester odaghy da tarihtyng enshisine ketti, al bizding eldegi sol imperiyanyng bir tiregi Nazarbaev ta joq býginde biylikte. Biraq Jeltoqsan aqiqatyna әli kózimiz jetpey keledi. Qansha bozdaqtarymyz attary atalmay, týsteri týstelmey, aq juylyp kómilmey, qúran oqylmay «bratskoy mogilada» jatyr. Kózi tirisinde qanshama shyryldap, Jeltoqsannyng aqiqatyna bizding kózimizde jetkizemin degen Árken aghamyz da, jany jannatta bolsyn, qazir aramyzda joq. Múhtar aghamyz da qúrghaqqa shyghyp qalghan balyqtay tulap-tulap, jasy kelgennen keyin sharshap, kýresudi toqtatqan synayly.

Qazaqta «óli riza bolmay, tiri bayymaydy» degen qanatty sóz bar. Elimizde býgingi kýni sybaylas jemqorlyqtyng shegine jetui, bar baylyghymyzdyng iygiligin dúrystap kóre almay, qaryzgha belshemizden batyp otyruymyz, tipti osy Qantar men Janaózendegi qyrghyndar da mýmkin osy qyrshyn jastardyng aruaqtarynyng riza bolmay jatqanynan shyghar. Ne bolghanda da osy mәseleni qaytadan parlament dengeyinde kóterip, janadan  deputattyq komissiya qúryp, bar shyndyqtyng betin ashyp, sol elimizding tәuelsizdigi ýshin jandaryn bergen jastardyng aldyndaghy qaryzdarymyz ben paryzdarymyzdy óteytin uaqyt kelgen siyaqty.

Bayqonyrov Sәmet Yqylasúly,

Abai.kz

1 pikir