Sәrsenbi, 1 Mamyr 2024
Áne, kórding be? 4776 31 pikir 18 Sәuir, 2024 saghat 14:02

Qazaq kóshin tejegen Mәsimov: Shettegi qazaqqa jala japqan kim?

Kollaj suretteri avtordyng jeke múraghatynan, ernur.kz jәne e-history.kz sayttarynan alyndy

Álqisa, qandastarymyzdyng otangha oralu qarqyny kýshengding ornyna, tómendegeni belgili.

Nesin jasyramyz, oghan deyin kóshi-qon atarlyqtay jaqsy boldy. Kóp adamdar kóshi-qonnyng sayabyrlaghanyn K.Mәsimov ýkimet basshysy bolghan kezden boldy dep sanaydy. Óitkeni, shetelden kóship keletin aghayyndargha búl ýkimet tәuelsiz Qazaqstan tarihynda bolmaghan talaptar qoydy nemese kóshi-qon zanyna ózgeris jasap, tórt jyldan keyin baryp oralmandargha azamattyq beru turaly zang qabyldady. Búl zang qoghamda biraz dau tudyryp, keyin qayta ózgertildi. Biraq sodan beri qazaq kóshi-qony týzelgen joq. Týrli kedergilerge úshyrap keledi.

Alghash elge oralghan qandastargha dayyn ýy berip (әriyne, bәrine emes), baspanamen qamtamasyz etkeni belgili. Múny qalamaghan jergilikti birli-jarymdy adamdar bolghanyn da joqqa shyghara almaspyz. Búl qalypty jaghday. El bolghan song aluan týrli pikirding bolatyny zandy ghoy. Biraq ózderin qazaqtyng "jas perisi" me, әlde "jas bórisi" me (qazir naqtyly esimde qalmapty) sannaytyn bir top jas aqyn-jazushylar preziydent N.Nazarbaevqa "Qazaqstan ýkimeti oralmandargha baspana bere bergenshe, bizdi de baspanamen qamtamasyz etsin" degen mazmúnda ashyq hat jazyp óz narazylyghyn bildirgen edi.

"Ápkeme jezdem say" nemese "Aghama jengem say" degendey, osy aralyqta "Jarqyn Janshuaqov" degen qalamatpen bizge belgisiz, redaksiyagha belgili bir avtor payda bolyp, oy men qyrgha shapqylap, attan salyp, Qytaydan kelgen oralmandar arasynda pәter alghandar men kitap shygharghanyn synaghan maqalalar "Jas Alashqa" jariyalana bastady. Ayaq-astynan sopang etip shygha kelgen belgisiz avtordan oralmandar "búl kim boldy eken?" dep tiksinip qalysty.

Keyin maqalanyng shyn iyesi tabyldy dep estidik, qalay bolghan kýnnin
ózinde, óz basym búl maqalanyng avtory jeke adam emes, újymdyq enbek boluy mýmkin degen oida qaldym. Óitkeni Jarqyn Janshuaqovtyng "Qazaqstan - qosmekendilerding otany emes" degen maqalasy osynday oigha eriksiz jeteleydi. Shyny kerek, búl maqala maghan únaghan joq. Óte túrpayy, sauatsyz jazylghan. Sol sebepti men "Múrat Shynghysov" degen býrkeme atpen "Birindi, qazaq, biring dos, kórmeseng - isting bәri bos" (Abay) degen taqyryppen maqala jazyp, "Jas Alashqa" poshtamen (elektrondy poshtaman emes) jibergem, ókinishke oray, maqala jariyalanbay qaldy. Mýmkin, J.Janshuaqovtyq maqalasy gazet újymyna únap, avtordy qorghaghysy kelgen shyghar, ol jaghyn iytim bipip pe?

Aragha 7 ay salyp, janadan shyqqan respubikalyq "Kózqaras" degen gazetke berdim, búl gazet maqalany basty. Mening óz atymdy jazbay, qalamatpen jibergen sebebim, "Jarqyn Janshuaqov" avtordyng ózi aty-jóni emes, býrkeme at ekenin ishtey bilgendigim bolatyn. Endi osy maqalamdy ózimning aty-jónimmen oqyrmangha ashyq jariyalaudy jón kórdim.

"Birindi, qazaq, biring dos kórmeseng - isting bәri bos"

"Birindi, qazaq, biring dos kórmeseng - isting bәri bos" denen úly Abaydyng búl tújyrymy býgingi kýnde de bәrimizge jol silter úransóz ispetti. Al, jeke basynyng ókpesin sayasy órege kóteru azamatqa jaraspaytyn jat qylyq.

"Jel túrmasa, shópting basy qimyldamaydy" degendey, mening oiyma týrtki bolyp, qolyma qalam aldyryp, pikir jazuyma sebepshi bolyp otyrghan - biylghy (2002 jyly) qantardyng 26 - júldyzynda "Jas Alashta" jaryq kórgen Jarqyn Janshuaqovtyng (mening biluimshe búl avtordyng býrkeme ata) "Qazaqstan - qosmekendilerding otany emes" atty maqalasy.

Óz basym búl maqalada jazylghan nәrseler shyndyqqa mýlde janaspaytyn, tipti aqylgha da simaytyn, alyp-qashpa kóshe ósekteri әri avtor taghyp otyrghan qyp-qyzyl jala dep esepteymin. Óitkeni, maqalanyng taqyrybyna negizdeler
bolsaq, yqtiyarhaty bar, azamattyghy joq oralmandar týgel derlik qosmekendi "otandastar" sanalyp otyr. Búl QR-nyng "Kóshi-qon turaly"
zanyna mýlde qayshy. Preziydent N.Á.Nazarbaev 1992 jyly 1 qazanda Dýniyejýzi qazaqtarynyng birinshi qúryltayynda jasaghan bayandamasynda: "Dýniyejýzindegi qazaqtardyng jalghyz ghana Otany bar, ol - tәuelsiz Qazaqstan", - dep aityp, dýniyejýzindegi qazaqtar qay elde jýrse de ózin Qazaqstannyng ókili sezinetindey bolugha shaqyrghany әli esimizde. Qos azamattyghy bar adamdar ghana "qosmekendi" eseptelmey me, al, yqtiyarhatpen jýrgen qandastar qalay "qosmekendi" bolady? Ony avtor nege eskermegen?

Ósek, deytinim, J.Janshuaqov: "Kelgenderding qoghamdyq orny әrtýrli: ziyaly da, qarapayym júmyskerleri de bar. Olardyng ortaq aty "oralman" dep atalady. Sonda búl oralmandardyng qaysysyna búryn qamqorlyq jasaluy kerek degen súraq talay basty qatyrdy", - deydi. Sonda búl "súraq" bizge "jalghyz J.Janshuaqovtyng basyn qatyrdy ma, joq ýkimetting basyn qatyrdy ma?" degen eki úshty oy tudyrady. Ásilinde, J.Janshuaqovtyng basyn emes, ýkimetting basyn qatyrghan bolar. Eger shynymen ýkimetting basyn qatyrghan bolsa, ýkimetting zandy organy - Kóshi-qon palsiyasy men Kóshi-qon jәne demografiya jónindegi agenttigi osy sózdi aitu kerek edi.

Biraq, olar aitpaghan, tipti olardyng oiyn da túrmaq sanasynda joq sózdi
J.Janshuaqovtyng aitatyn qanday zandyq qúqyghy bar?! Sol sebepti, múny Janshuaqovtyng "tiyse terekke, tiymese bútaqqa tiysin" dep aita salghan sandyraq sózi sanaymyn.

Eng soraqysy, J.Janshuaqovtyn: "Qytaydan kelgenderding jóni bólek, onday deytinimiz basqa shetelden (Mongholiyadan, Ózbekstannan, Týrkiyadan) kelgender sol elding azamattyghynan birjolata shyghyp keledi de, birden azamattyghyn alady. Al, Qytaydan kelgenderding keybiri búghan baspaydy. Qytay azamaty bolyp Qazaqstanda biraz jyl, tipti, amal bolsa, ólgenshe yqtiyarhatpen jýre bergisi keledi. Alghashynda Qazaqstan búghan da jol berdi" degeni. Sonda qalay, sizshe bolghanda, Qazaqstan jol bermeu kerek pe?! Búl halyqaralyq zangha da qayshy emes pe? Tipti adam qúqyghy taptalghan bolyp, Qazaqstan da demokratiya mýlde joq bolyp shyqpay ma? Ekinshiden, "Otanym, atamekenim" dep kelgen qandas bauyrlarymyz óz elinde shalqyp jýrmegende, endi qayda shalqyp jýrui kerek? Onday mýmkindik ala almasa "Otanym" degen úghymnyng ne qadir qasiyeti qalmaq? Avtor Qazaqstan men Qytay eki el arasynda kóshi-qon kelisimining bolmaghanyn, ondaghy qazaqtardyng Mongholiya, Ózbekstan jәne Týrkiya elinen kelgen qandastar sekildi azamattyghynan shyghyp, elge kelgen song Qazaqstan azamattyghyn birden alatyn mýmkindik Qytay qazaqtarynda joq ekendigin esinen shygharyp alghan.

Ne bolmasa odan mýlde habary joq. Ol jәne "Keyindeu jәne bir sheshim qabyldanyp, "tek Qytaydan zeynetaqy alatyndar ghana yqtiyarhatpen jýredi, baspana alugha bolady, qalghan jay adamdar birden azamattyq alu kerek"
delindi. Ázirshe osy sheshimmen is jýrgizip jatyr", - dep Kóshi-qon polisiyasynyng zandy sheshimin aitady da, ile-shala ol sózinen tayyp, "Azamattyq alyndar dese "bizge Qytaydaghyday zeynetaqy berinder, biz onda qughyn-sýrgin kórgenbiz" dep sol elding qyzyl ýkimetining soyylyn soghyp jazghan tom-tom kitabyn kórsetedi eken", - deydi. Sonda Kóshi-qon polisiyasynyng sheshim shygharghany nesi, "azamattyq alyndar" dep qyspaqqa alghany nesi,
onyng ýstine Qytaydan kelgen zeynetkerlerding bәri birdey aqyn-jazushy emes qoy. Múnyng qaysysyna senemiz? "Qyzyl ýkimetting soyylyn soghyp jazghan tom-tom kitaptar búl jaqta onyng kókesi bolghanyn bile túryp onyng nesine qapalanyp otyrsyz?

Taghy J.Janshuaqov: "Sonda Qytaydan zeynetaqy alyp múnda jýrgender kimder? Olar Qazaqstangha ne maqsatpen keldi?", - dep attan salady. Múnda jýrgenderding kim ekenin, olardyng ne maqsatpen kelip jatqanyn tekserip-anyqtaytyn QR ÚQK-ti bar ghoy. Tipti olargha "yqtiyarhatty" ÚQK rúqsat etkennen keyin baryp, Kóshi-qon polisiyasy beredi emes pe. Soghan qaraghanda, "olar" siz aitqanday óte qauipti adamdar emes shyghar?!

Mening biluimshe, qazirge deyin Qytaydan Qazaqstangha qonys audarghan zeynetkerlerding úzyn sany eluge jetpeydi eken. Mýmkin odan da kóp shyghar, ol manyzdy emes. Olar azamattyq almaghanymen bala-shaghalary týgel Qazaqstan azamattyghyn alypty. Sondyqtan biz olardy kinәlap, kýie jagha bergennen góri "Qazaqstannyng bizge bergen basqa kómegi de jetedi" degen jaqsy oiynan dep týsingen jón bolar.

Qyza-qyza kelip J.Janshuaqov: "Shynayy elim-jerim deytin qazaqqa Qytaydyng zeynetaqysy nege kerek? Qughyn-sýrgin kórmey búl jaqtaghy qazaqtardyng qaybir shekesi qyzyp edi?!

Qazaqqa ólsheusiz enbek etip kele jatqan Zeynolla Qabdolov, Túrsynbek Kәkishev, Túmanbay Moldaghaliyev, Qadyr Myraliyevter nebәri 10000 tengege jetpeytin zeynetaqylarymen eshkimge ataghyn búldamay-aq kýn keship keledi ghoy. Búlar kórgen kýndi әlgilerding nege kórgisi kelmeydi?.." - dep kenezesi keuip qúsalanady.

Qazaqta "dúshpannan týk tartsang da olja" degen sóz bar, olar basqa emes, ózining zeynet aqysyn nemese 30-40 jyl jinaghan zeynetaqy qoryn alyp kelip jatyr ghoy. Búl azda bolsa, Qazaq eline kelip qúiylghan investisiya ghoy, bilgen jangha. Búl eki el qazaqtaryn bir-birine qarsy qoy nemese eki el qazaq ziyalylarynyng arasyna may qúiyp, ot jaghyp arandatu dep esepteymin.
Osy bir tatymsyz, bәdik maqalagha ataghy әigili qazaq ziyalylarynyng aty-jónin engizip, kóldeneng tartu mýlde dúrys emes. Búl ol kisilerding ataq-abroyyna daq týsirumen birdey.

Eng kýlkilisi, J.Janshuaqov: "Atamekenge kósh bastap kelgen Jaqsylyq Sәmiytúly, Túrsynhan Zәken, Ghalym Qaliybekúly, Armiyabek Saghyndyqtar", - dep beti-jýzi qyzarmay aituy. Enbek shartymen, talay esikke kirip jýrip ózderining otbasyn әzer alyp kelgen atalmysh "búl topty" qalay "kósh bastap" keldi dep aita alamyz?! Eger kóshbasy dep aitugha tura kelse, olardan eki jyl búryn (1991 jyl) Almaty oblysynyng Ile audanyna kóship kelgen Núrsapa, Qonqa aqsaqaldyng otbasyn, Shelek audanyna (1992 jyly) kóship kelgen Ábdirәsil, Tobyqbay, Áshim aqsaqaldardyng otbasy (Áshim aqsaqal
ózimen qosa ini-qaryndastary - Esim, Seytaqyn, Qúrmanjan, Kenjeqannyng otbasyn birge kóshirip kelgen. Búl kisiler Kegen audanynyng Jalanash, Toghyzbúlaq auylyna qonys tebedi) men 30 otbasyn bastap kelip Jambyl oblysynyng Shu audanyna qonystandyrghan jazushy Qabylqaq Kýlmeshanúlyn nege birinshi aitpasqa? Biraq, búlardy da "kósh bastaushy" dep aitugha kelmeydi. Sebebi, Qytay qazaqtarynyng úly kóshi әli bastalghan joq. Óitkeni tam-túmdap әr jerden suyrylyp kóshken kósh qalay úly kósh bolsyn?

Kósh dep Mongholiya qazaqtarynyng kóshin aitugha bolady. Al,
"Keshe ghana kóship kelgen Nәbijan Múqamethanúly, Rayys Áripjan, Duken Mәsimhan, Mayra Múqametqyzy, Shúghyla Saparghaliqyzy, Almas Ahmetbekúly, Kerim Elemester Qytaydyng zeynetaqysyna da, joghary jalaqysyna da qaraghan joq edi ghoy. Naghyz patriot dep osylardy ait...", - deydi Jarqyn Janshuaqov. Jaraydy, siz aitqanday joghary jalaqysyn tastap kelsin-aq delik, biraq joghary zeynetaqysy qalay? Olardyng ishindegi eng egdesi jazushy J.Sәmitting ózi әli zeynetkerlikke shyqpaghan edi ghoy. Al, qalghandarynyng aldy eluge, sony qyryqqa ilinbegen órimdey jastar. Jәne bir kelispeytinim, osy maqalada aty atalghandar naghyz patriot bolyp shyghady da, basqalardyng olay bolmay, kýmәndi bolyp shyqqany. Búlay bolu mýmkin be? Búl "ala qoydy bóle qyqqan jýnge jarymaydy" degenning ózi ghoy. Olay deytinim, joghary jalaqysyn tastap kelip Qazaqstan azamattyghyn alghandar neshe jýzdep jýr emes pe? Tipti ómirbaqy jalaqy almay kelgen qarapayym adamdardy da "patriot emes" dep kim aita alady? Búl kópe kórineu "sortqa bólip, alalau" ghoy?!

Endi Jarqyn Janshuaqovtyng "Ózge elding aqyrynan jep jep otyrghandargha senu de qiyn" degenin qalay týsinuge bolady? Búlay bolghanda "Ózge elding aqyrynan jem jep otyr" dep sheteldegi 5 million qazaqty ózimizge jau sanau kerek bolghany ma? Sonda Preziydentimiz N.Á.Nazarbaevtyng El tәuelsizdigin jariyalaghan kezde "Qazaqtardyng shetelderden tarihiy
Otanyna oralulary kerek" dep senim artqany beker bolghany ma?

Al, "Olar... Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy tóraghasynyng birinshi orynbasary Qaldarbek Naymanbay myrzany dedektetip, jolbasshy etip,
Almaty men Astananyng arasyna qydyrady. Ministrding qabyldauyda bolady "Elbasymen de kezdessek" degen armandary joq emes", - deydi J.Janshuaqov. Sonda qalay, Q.Naymanbaev myrzany "olar dedektetip" jýr degenge kim senedi.

Naymanbaev olardyng dedektkenine jýre qoyatyn adam ba edi? Qayta, "Q.Naymanbaev myrzany dedektetip jýr" degenshe, ol kisi óz mindetin obroymen atqaryp jýr degen dúrys bolar. Óitkeni, shetel qazaqtary men
Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy 1992 jyldan beri mәleni, ruhany baylanys ornatyp qarym-qatynas jasap kelmep pe edi?!

Al, olar Elbasymen kezdesse ne bolypty? Olar da qazaq últynyng ziyaly ókilderi ghoy. Oghan bola nege shala býlinesiz? Onymen qoymay: "Onda baryp Qazaqstannyng jaghdayy әzir qiyn, bolashaghy búlynghyr, basshylary altybaqan ala auyz" dep Qytayyna jamandaydy", - deydi J.Janshuaqov. Sonda Siz búl sózdi qay shyndyqqa negizdep aityp otyrsyz? Álde janynda birge bollynyz ba? Eger janynda bolsanyz, atyn atap, týsin týstep nege aitpaysyz? "Olar" dep kópke topyraq shashyp otyrghan joqsyz ba? Búl
maghan 1937-38 jyldardaghy arystarymyzgha taghylghan jalany esime týsirdi. Bir sóz aitsaq ta oilanyp aitayyq, aghayyn. "Jýiesiz aitylghan sóz
iyesin tauyp" jýrmesin.

Qoryta kelgende, J.Janshuaqovtyng búl maqalasy basqa emes, "qyzghanyshtyng qyzyl iytin jýgirtkennen tuyndaghan" dep kesip aitugha bolady. Eger senbeseniz, avtordyng myna sózine qúlaq týrip kóriniz: "Ekining birining qolyna tie bermeytin Qytaydyng shetelge shyghu tólqújattary qoldarynda. Qazaqstannan bir-bir pәterding kilitin tegin alghan. Qazaqstannan qarjy bosattyryp, bir-bir kitaptardy shygharghan. Qazaqstannyng Tәuelsizdigining on jyldyghyna arnalghan estelik medalidi keudelerine jarqyratyp taqqan...", - deydi. Soghan qaraghanda ýkimetting qarjysymen kitabyn shyghara almay, tegin pәterding kilitin ala almay jýrgen bireu sekildi. Biraq jeke basynyng ókpesin sayasy órege kóterip "Taz ashuyn tyrnadan aladynyn" kerin kiyip kópke topyraq shashyp, sypyra jamandau azamatqa jaraspaytyn jat qylyq...

Álimjan Áshimúly

Abai.kz

31 pikir

Ýzdik materialdar