Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Janalyqtar 3825 0 pikir 9 Qazan, 2012 saghat 08:39

Janar Baysemizova. Qazaq balasyn – bolashaghyn satyp jatqan Qazaqstangha amerikandyqtar alghys aitady

;hl=ru_RU&rel=0" />;hl=ru_RU&rel=0" type="application/x-shockwave-flash" allowscriptaccess="always" allowfullscreen="true" height="315" width="420">
;hl=ru_RU&rel=0" />;hl=ru_RU&rel=0" type="application/x-shockwave-flash" allowscriptaccess="always" allowfullscreen="true" height="315" width="420">

 

Qazaqstan shetelge bala satatyn memleketter qataryna jatady. Yaghni, bolashaghyn saudagha salghan elderding ishinde menmúndalap túrghan da bizding el.

Ádette, әleueti ósip, ekonomikasy damyp, halqynyng әl-auqaty artyp keledi deytin Qazaqstanda balalar ýiin panalaghan túl jetimderdi satu әli kýnge toqtaghan emes. Bala saudasyna qogham qansha jerden qarsy bolghanymen, biylik shetelge bala satudy toqtatqan joq.

;hl=ru_RU&rel=0" />;hl=ru_RU&rel=0" type="application/x-shockwave-flash" allowscriptaccess="always" allowfullscreen="true" height="315" width="420">
;hl=ru_RU&rel=0" />;hl=ru_RU&rel=0" type="application/x-shockwave-flash" allowscriptaccess="always" allowfullscreen="true" height="315" width="420">

 

Qazaqstan shetelge bala satatyn memleketter qataryna jatady. Yaghni, bolashaghyn saudagha salghan elderding ishinde menmúndalap túrghan da bizding el.

Ádette, әleueti ósip, ekonomikasy damyp, halqynyng әl-auqaty artyp keledi deytin Qazaqstanda balalar ýiin panalaghan túl jetimderdi satu әli kýnge toqtaghan emes. Bala saudasyna qogham qansha jerden qarsy bolghanymen, biylik shetelge bala satudy toqtatqan joq.

Shekara asyp, jat qolda ósip jatqan qazaq balasynyng halin bilmekke bireu izdep barypty, biylik nazar salyp jatyr eken degendi estimdik. Jetimderding jayyn bilu ýshin Amerika men Europagha barghan biz biletin bir adam bar. Ol - qarshaday qyz, jurnalist Janar Baysemizova.

Býgin Janardyng AQSh-taghy qazaq balalarynyng ómirimen tanystyratyn maqalasy men beynematerialyn nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz. Kelesi kezekte Beligiyalyqtar asyrap alghan qazaq býldirshinderining jay-kýiin kóretin bolasyzdar!

Beynematerial 2009 jyly «Habar» arnasynan «Arnayy reportaj» aidarymen kórsetilgen. Al, maqala sol tústa «Jas qazaq» gazetine jariyalanghan edi.

«Abai.kz»

 

Atlant múhitynyng ýstinde úshyp kele jatyrmyz. Sanany san týrli oilar qaumalaydy. Shynymen de Amerika qazaq balalarynyng Otanyna ainaldy ma?  Shynymen de әlemdi aitqanyna kóndirip, aidauyna salyp otyrghan alpauyt memleket qazaqtyng qara domalaq, qarakózin jatsynbay, tughan balasynday mәpelep otyr ma? Nege qazaq balghyndary aidaladaghy amerikandyqtargha aiday kórindi eken degen sansyz súraqtar jol boyy mazalap keldi. Mine, shartarapqa aty mәshhýr bolghan, bireudi janshyp, ezgige salyp, әlemde óz ýstemdigin jýrgizip kele jatqan Amerikagha da kelip jettik. Áue kemesi «Dallas» әuejayyna aman-esen qonghanda shýkir dedik. Saparymnyn  basty maqsaty - Amerikagha júlynyp ketken qazaqtyng bir bólshegin izdep tauyp, olardyng túrmys-tirshiligin qazaq halqyna esh boyamasyz jetkizuge jazsyn dep,  tiledim ishtey. Aldymyzdan qarsy alghan Qazaqstannyng AQSh-taghy  elshiligining qyzmetkeri bizdi amerikandyq otbasynyng asygha kýtip otyrghanyn jetkizdi. Osylaysha Amerikanyng jýregi Vashingtongha tartyp kettik. Jasyl jelekke oranghan qala Almatyny eske týsiredi. Almatydan ereksheligi tazalyghy kóz túndyrady. Amerkandyqtardyng jýreginde әli kýnge eng sýiikti Preziydentter retinde saqtalghan Vashington, Djefferson, Linkolingha appaq mәrmәrdan soghyp tastaghan memorialdardy kórip, tandanysyndy jasyrmaysyn. AQSh júrty qansha uaqyt ótse de, olardy úmytpay, bas iyip keledi. Joldaghyny qyzyqtap, qazaq qyzyn bauyryna basqan Shapirolar otbasyna qalay jetkenimizdi sezbey qalyppyz.

 

Vashington. Araylym Shapiro

Aldymyzdan ayaghyn endi ghana tәi-tәy basqan Araylym shyqty. Almatydaghy nómiri ekinshi balalar ýiinen asyrap alynghan býldirshinning múhit asyp kelgenine jarty jyl ghana bolypty. Bir jarym jasar Araylymnyng tili jana jana shyghyp keledi. Qazaqsha emes, aghylshynsha bir-eki sózding basyn aitady. Týri basqa, dini basqa, últy basqa erli-zayyptylar Araylymnyng tәtti qylyghyna sýisinip, tughan ata-anasynday emirenip otyr. Megan men Set Shapirolar: «Araylym óte zerek, aqyldy, ol kelgeli ýiimiz quanyshqa toldy, ol bizding shanyraqqa baqyt syilady»,-deydi. Amerikandyqtar Araylymdy tastap ketken anasy qoyghan esimin ózgertudi qalamapty.  Tughan balalary segizge tolghanda bala asyrap aludy jón kórgen amerikandyq otbasy qazaqtardyng otbasyna degen kózqarasy, salt-dәstýrdi berik ústanatyny qatty únady, qazaq elin tandaugha osy jaghday týrtki boldy dep týsindirdi. Araylym óskende tughan jerine aparamyz, onyng tughan tilin biluge kýsh salamyz deydi Shapirolar әuleti. Araylymnyng tósegining túsyna qazaqtyng týskiyizin ilip qoyypty, qyzymyz óskende onyng tarihy bay elden ekenin aitamyz, qazaq ekenin jasyrmaymyz deydi. Qamshy men qazaq batyrlarynyn  sauyt-saymanyn da qabyrghagha ilip qoyypty. Osylaysha bir sәtte qazaqtyng qyzynyng anasy katoliyk, әkesi evrey bolyp shygha keldi. Úlymyz siyaqty Araylym da óskende qay dindi tandau qúqyghyn ózi sheshedi deydi amerikandyqtar. Bala jýrek qazir eshnәrseni týsinbeydi. Ózine meyirimmen qaraghan, týrleri ózgeshe adamdardy jaqyn tartady. Esi kirgende ghana ata-anasyna nelikten úqsamaytynyn, qazaq jerine nege syimay ketkenin oilana bastaytyn shyghar.

 

Virdjiniya. ERMEK-ERIK BLAUERS-SARANAK

Virdjiniya shtatyndaghy Arlington qalasynda taghy bir qazaqtyng balasy alansyz ómir sýrip jatyr. Qazaq topyraghynda tuylghan Ermekti Pola men Alan nebәri jeti ailyghynda asyrap alghan. Qazir Ermek toghyz jasqa keldi. Týrine qarap qazaq demesen, naghyz amerikandyqtan aumaydy. Amerikandyq ata-anasy onyng esimin de ózgertip, Erik dep ataydy. Ýileri han sarayynan kem emes. Amerikandyqtar balanyng jan-jaqty jetilui ýshin barlyq jaghdaydy jasap tastaghan. Ákesi programmist, kompiuterlik baghdarlamalar kompaniyasynda basshy qyzmetin atqarady. Anasy qazir júmysyn tastap,  býkil uaqytyn Ermekting tәrbiyesine arnapty. Óz perzentin sýie almaghan otbasy Ermek dese ishken astaryn jerge qoyady. Bala asyrap alu, jetim balagha otbasyn beru óte qasiyetti is. Búl ómirge ózing bala әkelgennen de artyq baqyt dep sanaydy olar. Ermek ózining qazaq ekenin biledi. Amerikandyqtardyng bolmysyndaghy erekshelik shyghar, olar eshuaqytta balanyng tegin, últyn jasyrmaydy eken. Ermekting týpki túghyrynan ajyramasyn deydi me kim bilsin, ýy ishinde Qazaqstannan әkelgen búiymdardy samsatyp qoyghan. Qazaqtyng qara sandyghy, qolóner búiymdary, Qazaqstan turaly kitaptar tolyp jatyr. Ermekting boyynda qazaqtyng qany bar ekeni bәribir bayqalady. Jylqygha jany qúmar eken, Qazaqstannan dostar tapqysy keledi. Amerikandyq ata-anasy onyng túsauyn da kesip, sýndetke de otyrghyzghan. Pola Qazaqstannan әdeyi әkelgen týskiyizin de kórsetti, Ermek ýilengende kelinime syilaymyn deydi. Onyng osy sózdi riyasyz, shyn aityp túrghanyna sengimiz keldi. Ermekting bolashaghynyng jarqyn bolatynyna shýkir dedik, jýrekti әldebir ókinish te tilgilep ótti.     

 

Niu-York.

Ghimarattary kók tiregen, әlem astanasyna ainalghan Niu-Yorkte de qazaq balalary órip jýr. Qazaqstandyq jetim balalardy asyrap alghan amerikandyq otbasylar elimizding BÚÚ janyndaghy ókildigining ghimaratyna  jinaldy.

 

Ghalym-Kolin Kerk jәne Aydana-Molly Kerk.

Tórt jyl boyy balasyz ómir sýrgen Veber Djin Kerk pen әieli eki diny aghymdy ústanady, biri - katoliyk, ekinshisi - protestant. Eki birdey qazaqstandyq balghyndy bauyryna basypty. Bes jasar Ghalym Oraldaghy, al eki jasar Aydana Shortandy  qalasyndaghy balalar ýiinen. Kishkentay kezinde Ghalymnyng top-tompaq týrine qarap, amerikandyq ata-anasy ony Bauyrsaq dep atapty.  Ghalym degen esimning janyna Kolin degen at qosarlandy. Qazaqtan tuylghan balghynnyng últy da ózgerdi. Qazaqstanda berilgen tólqújatta onyng últy amerikandyq dep anyq jazylghan. Qazaq degenning kim, qanday últ ekenin jete bilmese de, Amerikagha qanday sebeptermen kelgenin týsinbese de Ghalym ózining qazaq ekenin biledi. Al, qaryndasy әli esh nәrseni sezinbeydi. Ózine emirengen adamdargha erkelep ósip jatyr.  

 

Niu-York. Sabina Bakly

Jalghyzbasty әiel Karolina Bakly Sabinany segiz ailyghynda Astanadaghy balalar ýiinen asyrap alypty. Qazaq qyzyn bauyryna basqannan keyin ghana shanyraghyna qút ornap, segiz jyl nekesiz túrghan adam oghan ýilenuge úsynys jasapty. Karolina: «Sabinany alghaly beri ghana týsindim, ol mening ómirimning joghalyp qalghan bólshegi eken, ol kelisimen sol sanylau bekidi, bәri ornyna týsti, janym jay tapty. Ol mening tughan balam, tek ekeumiz bir-birimizden bólinip, ajyrap qalghanbyz. Ekeumiz birge bolu ýshin jaratylghanbyz. Men sheksiz baqyttymyn, balaly bolghannan keyin ómirim týbegeyli ózgerdi»,-deydi. Qazaqstan Ýkimetine úshan-teniz riza kónilin bildirip, alghysyn jaudyrdy. Jomart qazaqtyng bala syilaghany ýshin.

 

Niu-Djersy shtaty. Azamat - Liyem Djozev Izzo.

Osydan tórt ay búryn ghana Oraldaghy balalar ýiinde tәrbiyelenip jatqan Azamat taghdyrdyng jazuymen Amerikadan bir-aq shyqty. Áli birge de tolghan joq. Qúrsaghyn jaryp shyqqan sharanasynyng Atlant múhitynyng ar jaghyna ótip ketkenin bezbýirek anasy sezdi me eken?! Endi ony eshkim de Azamat dep atamaydy, tuyla salyp tas jetim atanghan sәbiyge esimdi perzenthanadaghy dәrigerler qoyypty. Kit pen Jaklinning onyng atyn ózgertuge osy jaghday týrtki bolghan kórinedi. Olar balagha tek ata-anasy at berui kerek dep biledi. Erli-zayyptylar balamyz er jetkende onyng qazaq ekenin aitamyz, qazaqtardyng salt-dәstýri men dini jayynda aitamyz dep qúlshynyp-aq otyr. Biraq ana qúrsaghynan músylman bolyp tuylghan Azamat endi katolik bolady. Amerikandyqtar músylman dinin saqtay almaymyz dep kesip aitty.

 

Rod-Aylend. Sara Remler-Sakson

Rod-Aylend nemese múhit shtaty. AQSh-taghy jer kólemi jaghynan eng kishkentay shtat. Múnda da qazaqstandyq balalar ómir sýredi. Solardyng biri -Sara. Amerikadaghy qazaq balalaryn izdep, qazaqtar kele jatyr degendi estigen ol bizdi asygha kýtipti. Jәudiregen qara kózderi jýregindi shymyrlatyp-aq jiberedi. Biz ýshin әdeyilep úzyn kóilep kiyipti. Búryndary qazaqtyng qyzdary tek-jenin kórsetpey, úzyn býrmeli kóilek kiygen degendi de biledi eken. Suzan Sakson ony toghyz ailyghynda Almatydaghy balalar ýiinen asyrap alghan. Sarany ómirge әkelgen anasynyng ony  balalar ýiining tabaldyryghyna tastap ketkenin de biledi. Oghan nalymaydy da, bar mahabbatyn tógip, ayalap ósirip jatqan amerikandyq anasyn janynday jaqsy kóredi. Suzan Saksonnyng últy evrey. Amerika sansyz últtar sapyrylysqan ýlken qazandyq bolsa da әrkim ózining qaydan, kim ekenin este shygharmaydy. Sol siyaqty Saranyng evrey emes, qazaq qyzy ekeni eshkimge jasyryn emes. Sarany asyrap alghan erli-zayyptylar qazir ajyrasyp ketken, Sara anasynyng qolynda qalypty. Biraq eshteneden tarshylyq kórip otyrghan joq. Rod-aylend shtatyndaghy eng iri qalalardyng birindegi tandauly mektepke barady. Beyneleu ónerimen, sportpen ainalysady, suret salady, әn aityp, myng búralyp biyleydi. Tal shybyqtay nәzik qyzdyng boyynan barlyq asyl qasiyetterdi, qazaqqa tәn ibalyqty tabasyn. Dombyrasy da bar. Qazaqstannan Amerikagha jarty әlemdi basyp úshyp kelgenin, qazaqtardyng búryn kóshpendi halyq bolghanyn, tipti jazda jaylaugha, qysta qystaugha kóship otyrghanyna deyin biledi. Eseygende anasymen birge qazaq topyraghyna barudy armandaydy. Suzan Sakson Sarany tastap ketken anasyna bizden «sәlem» aityp jiberdi. «Qyzyn tastaghany ýshin opyq jep ókinbesin, ol senimdi qolda, men Sarany eshuaqytta jylatpaymyn», deydi amerikandyq әiel. Qazaq әielining jýregin jibitpegen qarshaday qyz osylaysha amerikandyq әieldi baqytty adamgha ainaldyryp otyr. Saranyng rahmet degen qazaqsha sózdi ghana tilin búrap әzer aitatyny ókinishti. Biraq búghan ol jazyqty emes. Kinәli bizder.

Dәlosy Saranyng anasy Suzan Saksonnyng bastamasymen Amerikada Qazaq auyly qúrylghan.

 

Rod Aylend. Krenston qalasy. Sәken-Kolin Moroviys.

Sәken Amerikagha ýsh jasynda kelgen. Ony da asyrap alghan otbasy qazir bólek túrady. Sәken kóbinese әkesining janynda bolady. Mamandyghy advokat Devid Morovisting Sәkenge deyin tughan eki balasy bar. Biraq olar er jetken song óz jónderimen ketipti. Qazir amerikandyq azamattyng jalghyz júbanyshy da, qolghanaty da qazaq balasy. Sәken qazir on jasqa keldi. Han sarayynday ýide túrady, sportpen ainalysady, óz qatarlastarynyng aldy. Devid Morovis ony Amerikadaghy bedeldi degen jogharghy oqu oryndarynyng birinde oqytamyn, onyng bolashaghy keremet bolady deydi. «Eger eseygende  Qazaqstangha ketem dese, tughan ata-anamdy izdeymin dese qarsy túrmaymyn, kómektesem. Biraq bәribir mening jýregim auyrady, búl jayynda oilaghym kelmeydi. Úlymnan aiyrylghym kelmeydi. Ony asyrap alarda balalar ýiining basshysyna Sәken-Kolin eseygen son, Qazaqstangha aparamyn dep sóz bergenmin. Sol uәdemde túramyn»,- deydi Devid Moroviys.

 

Amerikadaghy QAZAQ auyly

Rod-Aylend shtatyndaghy QAZAQ auyly qazaq qyzy Sarany asyrap alghan Suzan Saksonnyng bastamasymen jәne osynda túratyn qazaq Janat Baydaralinning qoldauymen 2005-shi jyly ashylghan. Jazghy lageri. Shilde aiynan bastap júmys isteydi. Jaylauda bir apta boyy Amerikadaghy qazaqstandyq balalar qazaqtyng salt-dәstýrine qanyghady. Jyl sayyn múnda AQSh-tyng 35 shtatynan otbasylar jinalady. Qazaq auylynyng basty maqsaty qarakózderding qanyndaghy qazaqylyqty saqtap qalu. Qazaqstannyng AQSh-taghy Elshiligi biyldan bastap Qazaq auylyna múghalimder jiberudi kózdep otyr. Búl amerikandyq azamattar asyrap alghan qazaq balalarynyng tili, dini, dilinen, mәdeniyetinen ajyrap qalmauy ýshin úiymdastyrylyp otyrghan bastama. Elshilik qazaq tilin ýiretu arqyly balalardyng sanasyna  últtyq qúndylyqtardy siniremiz degen niyette. Qazaq auylynyng art-diyrektory Daniyar Baydaralin iygi sharanyng ýzilip qalmauyna Qazaqstan Ýkimeti tarapynan qoldau qajettigin aitady. Elden últtyq ónerdi nasihattaytyn óner adamdaryn әkelip, susap otyrghan qazaq balalarynyng shólin bir qandyrsaq deydi. Alayda búghan qarjy tapshylyghy des bermey otyr.

 

Qansha qazaqstandyq bala múhit asty?

Qazaqstannyng sheteldegi mekemelerinde konsuldyq esepte 7247 bala tirkelgen. Olardyng basym bóligi, yaghni, 5925 bala AQSh-ta ómir sýredi. Búl resmy aqparat. Shyn mәnisinde Amerikadaghy qazaqstandyq balalardyng sany jeti myngha jetip qalypty. Bolashaqta olardan úlanghayyr jerimizge iyelik etetin qanshama qazaq auyly órbiytin edi. Osydan baryp, shetke bala beru mәselesi eng birinshi memlekettik qauipsizdikting әlsireuine yqpal etip otyr degen oy týiesin. Milliardttaghan halqy bar Qytaydyng ózi shetke bala beru mәselesine asa saqtyqpen qaraydy. Aspan asty elinen bala alghysy kelgen sheteldik azamattar ýsh jyldan bes jylgha deyin kezek kýtedi. Amerikandyqtardyng qazaq balaryn asyrap alugha qúmartuy da zanymyzdyng osaldyghyn bayqatsa kerek. Qazaqstannyng AQSh-taghy Elshiligining konsuly Almat Aydarbekovting aituynsha, Amerikada bala asyrap alugha bir otbasy shamamen 25-35 myng dollargha deyin qarajat júmsaydy. Onyng 7 myng dollary bala asyrap alu jónindegi halyqaralyq agenttikterding qaltasyna qúiylady. «Eger Qazaqstan Balalardyng qúqyghy jónindegi Gaaga konvensiyasyna qosylsa elden shetke bala beru azayady, amerikandyq otbasylar men nanyn qazaqstandyq jetim balalar arqyly tauyp jýrgen agenttikterding júmysyna baqylau kýsheyedi». Búl pikirdi AQSh Memlekettik Departamenti, Halyqaralyq bala asyrap alu jónindegi basqarma bastyghy Gery Fullerding ózi aityp otyr. Tek ótken jyly ghana Balalardy qorghau jәne memleketaralyq bala asyrap alugha qatysty  GAAGA konvensiyasyna qosylghan alpauyt memleket eldegi agenttikterding qyzmetin jiti tekserip, tek 250 mekemege ghana liysenziya bergen. Gery Fullerding aituynsha, Qazaqstannan asyrap alynghan balalar AQSh-tyng territoriyasyna ótken song birden Amerika azamattyghyn alady jәne әrbir amerikandyq siyaqty tolyqqandy  qúqyqtardy iyelenedi. Áleumettik qyzmetkerler olardyng túrmys jaghdayyn, densaulyghyn ýnemi tekserip otyrady. Osyghan deyin Amerikadaghy orys balalarynyng jәbirlenip jatqandaryn jariyalap, úlarday shulaghan Resey bala asyrap alugha baylanysty zandyq talaptaryn kýsheytkeni belgili. Kórshi qyrghyz elining ózi sheteldikterding bala asyrauyna uaqytsha moratoriy jariyalap tastaghan. Al, múhit asyp jatqan órimdey qazaq balalarynyng sany jyl sayyn úlghayyp keledi. Tek byltyr bir ghana qazaq elinen tórt jýzden astam bala amerikandyq otbasylargha berilgen. Jalpy, býgingi kýni Amerikada  shet elderden asyrap alynghan 200 mynnan astam jetim bala ómir sýredi. Byltyrdyng jyldyng ózinde AQSh azamattary 17 mynnan astam balany asyrap alghan. Búl býkil әlem boyynsha eng jogharghy kórsetkish. Alghashqy kezekte Gvatemala, Qytay. Ýshinshi oryngha Resey jayghasqan. Al, Qazaqstan onynshy oryndy iyelenedi. Nege amerikandyqtar ózge últtyng úrpaghyn alugha qúshtar? Múnyng birneshe sebebi bar. Mәlimetter boyynsha AQSh halqynyng elu payyzy bedeulikten zardap shegedi, kesh otau qúrady. Keybiri bala kóteru qabileti bola túrsa da, ata-ana qamqorlyghynsyz qalghan býldirshinderdi asyrap aludy jón kóredi. Múny diny túrghydan qayyrly is dep tanidy. Sonday-aq amerikandyqtar Qazaqstandaghy balalar ýiinde basqa memlekettermen salystyrghanda jaqsy jaghday jasalghan, tәrbiyeshiler bala kýtimine erekshe mәn beredi degen ústanymda. Biz súhbattasqan amerikandyq otbasylardyng basym bóligi Reseyden bala alghysy kelmeytinderin aityp qaldy. Olardyng payymdauynsha, orys balalarynyng basym bóligi ishimdikting zardabynan tuylghandar. Osy jaghynan alyp qaraghanda da amerikandyqtar qazaq úrpaghynyng tazalyghyna qatty mәn beredi eken.

 

Shetelge aghylghan qazaq balalary qazaqty ata dinnen taydyra ma?

Osy tústa jat elge bala beru mәselesinde qazaq últyna qauip tóndiretin taghy bir qasiretting bar ekeni shyndyq. Ol ózimizding qarakózderding keyin óz últynyng arasynda shetelding tynshysyna ainaluy nemese onsyz da jat aghymdarmen iry bastaghan qazaqty shoqyndyru sayasaty. Missionerlerding әsirese myna sózi shoshyndyrady. «Bala asyrau - ýlken qadam, biraq ol ózin-ózi aqtauy tiyis. Sebebi osy arqyly asyrandy balalargha Hristosty tanytugha әbden bolady». Sózimiz dәiekti boluy ýshin dintanushy Qayrat Joldybayúlynyng pikirin keltireyik. «Býginde әr týrli batys elderine,  Amerikana ketip jatqan balalar erteng ózimizding últqa qas adam bop kelui әbden mýmkin. Ózderining dinin ýiretip, sening últyng mynanday, osynday jerden shyqqansyn, sen sol últyndy qútqar olar adasyp jýr dep bir keremettey missioner jasap jiberui ghajap emes.  Sondyqtan Ýkimet basyndaghy adamdar, halyqqa janashyr adamdar osy mәselege kóbirek kónil bólip, syrtqa bala beru jaghyn toqtatuy kerek».

Basqa dinning adamy músylman balasyn baghyp aluy haram. Biraq bizding zandylyq búny mise tútpaydy. Birqatar elder músylman balalaryn sheteldikterding asyrauyna mýldem tyiym salady. Mәselen Armeniyada balalardy shetelde túratyn armyan últtaryna ghana beredi. Al, Úlybritaniyada ata-anasyz qalghandardyng 65 payyzy otbasylarda tәrbiyelenedi. Búl kórsetkish Niyderlandyda 40 payyz. Búdan ózge  100 memlekette osy jýie damyghan. Bizding elde bir jetim balagha budjetten jylyna 600 myng tenge bólinedi, osy qarjyny bir shanyraqqa berse býldirshinge peyish ornatyp tastar edi-au. AQSh-tyng ózi jetim qalghan balalaryn ózgege telmirtpeydi, dereu jayly dep tapqan otbasylaryna bólip tastaydy. Búrynghy zamandarda europalyq missionerlerding Amerikagha óz dinderin nasihattau ýshin kelip, tastandy balalardy qamqorlyqqa alu arqyly dindi uaghyzdaghany belgili. Olar katolikter, baptister taghy basqalary. Qazirgi zamanghy halyqaralyq bala asyrauda osynday faktorlar jii kezdesetini de jasyryn emes. AQSh-tyng Kaliforniya shtatynda qazaqstandyq balghyndardy tek diny aghymgha jeteleu ýshin asyrap alghan adamdar óte kóp. Búl jayynda Amerikada túryp jatqan qazaq әieli sarapshy-zanger, halyqaralyq bala asyraudyng problemalary turaly kandidattyq dissertasiya jazyp jatqan Aynúr Kóketaevadan estip, bildik.

Jalpy, jer betinde túnghysh ret bala asyrau mәselesi ejelgi Rimde payda bolghan. Úrpaq sýie almaghan adamdar tegin, dәuletin, lauazymyn múragha qaldyru ýshin óz tuystarynan tek úl balany bauyryna basqan. Músylman әleminde bala asyrap alu týsinigi mýldem bolmaghan, tek balany óz tәrbiyesine alu úghymy bolghan. Búl Allanyng rizashylyghy ýshin jasalghan. Reseyde birinshi ret bala asyrau jaghdaylary ejelgi orys shirkeulerindegi jazbalarynda kezdesedi, keyinnen búl imperatordyn  ýkimimen zang boyynsha bekitilgen. Múnyng erekshe túsyn aita ketken abzal. Reseyding aumaghynda túratyn sheteldikter orys balalaryn asyrap alghan jaghdayda onyng dinin saqtaugha mindettelgen. Yaghny sheteldikting qamqorlyghyna berilgen әr orys balasyn hristiandyqtan ajyratpaugha shart qoyylghan. Al, qazirgi zamanda aiyryqsha oryndy Iran iyelenedi, búl elding zany boyynsha jetim balalar tek Iranda tuylyp, basqa memleketke qonys audarghan azamattargha ghana beriledi.

 

Amerika azamattary qazaqstandyq balalargha ozbyrlyk kórsete me?

Ózgege jetimin tentiretpeytin AQSh azamattary asyrap alghan reseylik jetim balalargha qatysty qayghyly oqighalar tizbegining jiyilep ketui de kónilge kýdik úyalatpay qoymaydy. Búl mәselege qatysty AQSh-tyng Memlekettik departamenti tis jarmady, Amerikanyng zanyna sәikes jetim balalargha qatysty zorlyq-zombylyq faktilerin ashyq týrde jariyalau adamnyng jeke ómirine qol súghushylyq bolyp tabylady eken. Tek 2006-shy jyly Origon shtatyndaghy qazaqstandyq qyzgha qatysty jaysyz oqighadan keyin bizding balalargha qiyanat jasalmaghanyn halyqaralyq bala asyrau jónindegi agenttik diyrektory Djim Harding aityp berdi. Qazaqstanda zorlandy degen aqparat taralghan qyz osy Djim Harding basqaratyn mekeme arqyly asyrap alynghan. Osy isting basy-qasynda jýrgen agenttik basshysynyng aituynsha, asyrap alghan  azamat jeti jasar qyz balany sheshindirip, sugha týsirgen, sol arqyly jynystyq qúmarlyghyn qandyrghan oghan balanyng denesinde tabylghan  er adamnyng shәuketi dәlel bolady. Alayda ol qyzdy zorlamaghan. Kýmәndi jayttar kóp bolghandyqtan búl iske qatysty sot әli jalghasyp jatyr. Osy oqighadan keyin qazaqstandyq balalardy asyrap alugha moratoriy jariyalau kerek dep dabyl qaqqan deputattardyng úsynysyn Ýkimet qaytaryp tastaghan edi. Jetim balalardyng taghdyry ýshin shyrqyraghan deputattardyng da qazir ýni óshti, biylik te selt etpeydi. 

 

Amerikandyqtargha da deni sau bala kerek!

AQSh-qa is-saparymyz barysynda Qazaqstanda qalyptasqan amerikandyqtardyng basym bóligi tek auru býldirshinderi asyrap alady degenning jansaq pikir ekenine kózimiz jetti. Yaghni, AQSh azamattarynyn  barlyghy birdey kemtar býldirshinderdi asyrap alugha qúshtar emes. Olargha da deni sau úrpaq kerek. Aldymen shetel azamattary osy mәseleni jan-jaqty anyqtap alady. Amerikandyq otbasylar tarapynan alghashynda balany asyrap alyp, auru ekenin bilgen song qaytaryp bergen jaghdaylar da kezdesken. Zang boyynsha múnday jaghdayda shetel azamatary baladan tolyq bas tartugha qúqyly. Amerikandyqtar asyrap alghan 15 balanyng ishinde tek ýsh-tórteui ghana kemtar bolady eken. Halyqaralyq agenttikter mýgedek balalargha ata-anany ózderi tauyp, aldyn ala suretin kórsetedi. Kemistigi bar balghyndardy qamqorlyqqa alatyndardyng kóbisi diny ústanymdaghy adamdar. Olar múny Qúdaydyng rizashylyghyna bólenu dep esepteydi. Solardyng biri  Nazira Moldaghaliyeva. Ayaghy joq bop tuylghan nәrseteni asyrap alghan otbasy oghan protez salyp bergen, qazir Nazira alty jasqa keldi, qatarlastarynan qalmay shauyp jýr. Tehasta túrady. Al,  QR SIM Konsuldyq qyzmet departamentining diyrektory Baghdat Seyitbattalovtyng aituynsha Moldova shetelge tek auru balalardy ghana beredi.

AQSh-taghy Qazaqstan elshiligi amerikandyqtargha berilgen balalardyng jaghdayyn tolyq baqylauda ústap otyr. Elshi  Erlan Ydyrysov jaqynda Gavay araldaryna barghan saparynda Qazaqstannan asyrap alynghan elu balany tauypty. Solardyng biri japon әieli bauyryna basqan Maks esimdi qazaq balasy, jaqynda ol tughan jerge kelip qalar. Qazaq býldirshinderin asyrap alghan amerikandyq otbasylardyn  barlyghy qazaq eline ómir-baqy boryshtarmyz deydi. Bar jaqsysyn qonaghynyng auzyna tosyp, tórden oryn beretin qazaqtyng darhandyghy bala berude de kende qalmapty.

Amerikandyq azamattardyng asyrauyna berilgen jetim balalar kәmeletke tolmayynsha Qazaqstan azamaty qúqyghynan aiyrylmaydy. On segizge kelgen song ghana qay elding azamattyghyn tandaudy ózderi sheshedi. Alayda jastayynan jat elde tәrbiyelenip, amerikandyq mentaliytetti boyyna sinirgen qarakózder eseygen song tughan jerine oralmaytyny aqiqat. Olar bizdi keshirmeydi. Biz olardy mәngilikke joghalttyq.

 

P.S.

Amerikadaghy qazaq balalarynyng bayandy ómirine qanyp, elge qaytyp kele jatyrmyz... Olar búdan bylay jetimdikting tauqymetin tartpaydy. Bezbýirek analary men tasbauyr әkeleri, Otany  búiyrtpaghan baqytty jat elden, jat qúshaqtan tapty. Búghan da shýkir.

Ermekting «Men Qazaqpyn» degen jalghyz sózi de  múhittan alystaghan sayyn estilmey barady...

«Abai.kz»

 

0 pikir