Dýisenbi, 13 Mamyr 2024
Aqmyltyq 6172 7 pikir 17 Mamyr, 2021 saghat 13:26

Jer satqannyng jazasy: Palestina otqa orandy

Kýlli әlem halqy Tayau Shyghysqa telmire qarap otyr. Anyghy arab-evrey qaqtyghysynyng kezekti ushyqqan kýiine nazar audaruda. 10-mamyrdan bastap qos tarap arasyndaghy janjal qaruly sipatqa auysty. Qaqtyghystyng tarihyna kóz jýgirtsek.

Arab-evrey qaqtyghysy 1948 jyldan bastap qaruly kýreske úlasty. Palestina aumaghynda soghystan keyin әlemdik qauymdastyqtyng qoldauymen Izraili qúryldy. Áriyne jergilikti halyq oghan qarsylyq bildirip, soghys bastaldy. Arabtar búl taytalasta jenilis tauyp, túrghylyqty jerinen quyldy. Ony óz tarihynda «Nәkba» yaghny «Úly bosu» dep ataydy. Jýz myndaghan arab bosyp ketti. Ýisiz hәm kýisiz qaldy.

Evrey halqynyng Palestinagha aghyluy 1882 jyldan bastap jana qarqyngha kóshedi. Palestinada jeri bar, biraq ózderi ol aimaqta túrmaytyn arab baylary jerdi sata bastady. Jerdi satyp alushylardyng ishinde arabtar da, evreyler de, týrikter da bar bolatyn. Europada evreylerge qysym arta bastaghandyqtan, evreyler jer satyp aludy arttyrdy. Palestina aimaghynan jer satyp alyp, qonys audarghandardyng basym bóligi Germaniyadan kelgen evreyler bolatyn. Germaniya biyligine nasizmdy tu etken túlghalar kelip, evreylerge qysym artqandyqtan, olar bas saughalap ketuge mәjbýr boldy. Jer satyp alyp, qonys audarghan evreylerding kóbeygeni sonshalyq, 30-jyldary olardyng sany Palestina jerinde 4%-dan dan 30%-gha deyin artty. Búl sózsiz qos halyq arasyndaghy qaqtyghystyng tuyndauyna әkeldi. Sebebi arabtar kóbine egin jәne bau-baqsha sharuashylyghymen ainalysty, al jerdi satyp alghan evreyler arabtardy shygharyp, ornyna evreylerdi ala bastady. Búl myndaghan arab otbasynyng júmyssyz qaluyna әkeldi. Qaqtyghysqa taghy bir sebepker bolghan jayt diny kózqarastardyng aluandyghy bolatyn. Arabtar men evreyler arasynda diny mereke kýnderi janjaldar tuyp, sony jappay búzaqylyqqa úlasqan sәtter de az emes. 1935 jyly 25-qarashada 5 arab partiyasy Palestina komissaryna birikken talaptaryn joldaydy. Onda evreylerding immigrasiyasyn toqtatu, jerdi satugha tyiym salu jәne demokratiyalyq biylik qúrudy talap etedi. Talaptar oryndalmay, narazylyq kýsheye týsedi. Qarama-qayshylyqtar aqyry 1936-1939 jyldary bolghan arab kóterilisine әkeldi. Arabtar men evreyler arasynda keskilesken úrystar jýrip, aqyry kóterilis aghylshyn jasaqtary tarapynan ayausyz janshyldy.

Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin BÚÚ qúrylyp, әlemde jana formasiyany úsyna bastady. Olar Germaniya tarapynan genosidke úshyraghan evreylerge qatysty da sheshim qabyldady. Arnayy sheshim negizinde Palestina aimaghyn ekige bólip, birin arabtargha, ekinshisin evreylerge berip, memleket qúru boyynsha arnayy úsynys jasady. Búl 1947 jyl bolatyn. Alayda úsynys qoldau tappay, 1947-1949 jyly arab-evrey arasyndaghy alghashqy soghys bolyp, birikken arab kýshteri jenilis tapty. Izraili BÚÚ úsynghan jerdi jәne soghys barysynda basyp alghan aimaqty iyemdenip, óz memleketin qúrady. Artynsha búl qaqtyghys ushyghyp, birneshe mәrte iri soghystargha úlasty. 1967, 1973, 1982 jyldary arab-evreyler arasynda iri soghystar bolyp, barlyghynda derlik Izraili jenip shyqty. Al eki tarap arasyndaghy qaqtyghys barlyq aimaqtyq qaqtyghystarda kórinis tauyp otyrdy.

Kýni keshe bolghan qaqtyghysqa sol 1948 jylgha deyingi oqigha әser etti. IYerusalim soty nauryz aiynda 8 arab otbasyn ýiinen shygharyp, ony evrey otbasyna beruge búiyrghan. Oghan sebepker bolghan jayt 1948 jylgha deyin әlgi ýide evreylerding túrghany jayly qújattyng tabyluy-mys. Búl aqparat Izrailide ýlken talqygha týsip, әleumettik jelide arabtar men evreylerding arasyndaghy sóz talasty arttyrdy. Al Ramazan aiyndaghy Izraili qorghanys kýshterining músylmandar ýshin qasiyetti sanalatyn Ál-Aqsa meshitinde operasiya ótkizui otqa may qúighanday әser qaldyrdy. Izraili qorghanys kýshteri «meshit ishine qaru jasyruy mýmkin» degen jeleumen operasiya ótkizse, músylmandar ony «qasiyetti aida qasaqana jasalghan qastyq» dep baghalady. Qaqtyghys sony tas atugha, tas atu sony zymyran soqqylarymen almasugha әkep soqty.

Jeti kýndik shiyelenisten keyin taraptar arasyndaghy soqqy almasu azayar emes. Resmy statistika boyynsha Gaza aimaghynda 197 adam qaza tauyp, 900-den astam adam jaraqat alghan. Qaza tapqandardyng 58-i balalar. Al Izraili tarapy 10 adamyn joghaltqan. Ázirge qaqtyghysqa Palestinanyng negizgi aimaghy, batys túsy qatysqan joq. Soghys Gaza aimaghy men Izraili arasynda ótude. Mamandar batys aimaghy qosylsa, soghys aumaghy da, súmdyghy da artady dep otyr. Býgingi kýnning ózinde búl qaqtyghystyng sipaty 2014 jylghy qaqtyghyspen salystyrghanda әldeqayda auqymdy. 2014 jyly bolghan qaqtyghysta 2 mynnan astam palestindik qaza tapqan edi. 50 kýnning ishinde Palestina Izraili aimaghyna 4500 zymyran jiberip ýlgerse, býginde 6 kýnning ishinde Izraili qalalaryna 3700 zymyran jiberildi. Osynyng ózi taraptar arasyndaghy qaqtyghystyng kólemin kórsetip túr.

Mamandar búl qaqtyghys Izrailiding ishinde azamat soghysynyng bastalyp ketuine sebepker boluy mýmkin deydi. Sebebi Izraili halqy 9.3 mln bolsa, sonyng 21% arabtar, yaghny 1.9 mln arab Izrailiding óz ishinde ómir sýrude. Búl faktor kez kelgen uaqytta azamat soghysyna úlasyp ketui ghajap emes.

Apta ótti. Alasapyran toqtar emes. Palestinany Týrkiya men Iran ashyq qoldaugha shaqyrdy. Arab elderinde myndaghan adam qatysqan aksiyalar ótip jatyr. Europa kósheleri evreyler men arabtardy jaqtaushy bolyp ekige jarylghan mitingterge toldy. AQSh shayqasty toqtatu ýshin arnayy ókilin atalmysh aimaqqa jiberdi. Degenmen soghys toqtar emes. Barlyghy da sonau HIH ghasyrda Palestinada jer satu sayasatyna jol ashylghan sәtte bastalyp edi.

Ka myrza

Abai.kz

7 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1966
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2304
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1891
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1557