ALTYNBEK SÁRSENBAYÚLYNYNG 31-TELEARNADAGhY "TEMIRQAZYQ" BAGhDARLAMASYNDA ÚLTTYQ MÝDDE, ÚLTTYQ IYDEYa TAQYRYBYNDA AYTQANDARY.

ALTYNBEK SÁRSENBAYÚLYNYNG 31-TELEARNADAGhY "TEMIRQAZYQ" BAGhDARLAMASYNDA ÚLTTYQ MÝDDE, ÚLTTYQ IYDEYa TAQYRYBYNDA AYTQANDARY.

2004 jyl. - Mening úghymymda últtyq iydeya, ol - naqtyly úghym. Ol últty jetildiruding joly. Últtyq iydeyany últtyq mýd­deden izdeu kerek. Al últtyq iydeya jónindegi oy tal­qysy әsirese qatarynan, damu prosesinen, dýnie jýzindegi jәne ózimen kór­shiles elderdegi, óz ishinde­gi últtardyng damuynan sәl kesheuildep bara jatqan últ adamdarynyng basyn kóbi­rek qatyrady. Sol últtyq iydeyany tabu arqyly bә­seke­lestigin kýsheytip, ózin-ózi aldygha shygharyp, óz mýddesin basqagha taptatpaudyng jolyn izdeydi. Al eger osy izdenis túsynda últtyq iydeyany - últty jetildiretin, últty algha alyp shyghatyn iydeyany dәl tapqan últ sol últtyq iydeyanyng arqasynda ýlken je­tistikke jetedi. Sóitip, odan ary qaray ýzdiksiz toqtalmaytyn damu prosesinde óz jolyn izdeytin bolady. Mening oiymsha, últtyq iydeya degenimiz osydan shyghady. Kenestik kezendegi, kenes zamanyndaghy memle­ket­tik iydeologiya - kommunizmge jetemiz deu ol qazaqtyng tәuelsizdigi ýshin asa qajetti últtyq iydeyasyn janshyp, tas-talqanyn shygharghan reaksiyashyl iydeologiya, iydeya boldy. Sol iydeyany jýzege asyru ýshin 37-den 53-ke deyingi jyldary qazaqtyng últtyq iydeya turaly, últtyng tәuelsizdigi turaly, últtyng tili, bolmysy turaly oilanuy mýmkin adamdarynyng barlyghyn atty, abaqtygha japty, jer be­tinen joq qyldy. Sondyqtan da memleketting qolyna últtyq iydeyany qalyptastyrushy tetik tiygen kezde ol reaksiyashyl sipat aluy mýmkin. Búl - óte qauipti. Ásirese, ol memlekettik saya­sat belgili bir rejimnin, jýiening ghana qolyna týsken kezde jәne ony qolynan shygharu mýmkin emes kezde jýzege asatyn jaghday. Nege bizde, ziyaly qauymda, 91-inshi jylgha deyin, tipti Sovet Odaghy ózinen ózi qúlap qalghangha deyin tәuel­sizdik iydeyasy aitylmady. Tәuelsizdik iydeyasy nege bir shygharmada joq, nege bir ghylymy júmysta joq. Mәselen, óziniz oilap qaranyz: 86-jyldan keyin az da bolsa jariyalylyq boldy. 89-90-jyldary erki­nirek sói­leuge mýmkindik tudy. Biraq sol kezde tәuelsizdik iydeyasyn aitqan qazaqta jazushy da, jazushyny men qoghamdyq kýshting ókili retinde aityp otyrmyn, ghalym da, shyndyghyn aitqanda, sayasatshy da bolmady. Memleket, eger últtyng damuyna mýmkindik bereyin deytin oiy bolsa, sol últtyng ózi qalyptastyrghan últtyq iydeyalargha jәne sony qalyptas­tyrushy kýsh­terge mýmkindik berer edi. Halyq - ol ýlken úghym. Al halyqtyng iydeyasyn, últtyng iydeyasyn qalyptastyratyn anyqtaushy kýsh boluy kerek. Jәne sol anyqtaushy kýshting shygharghan júmysynyng nәtiyjesin alyp jýretin jetekteushi kýsh qajet. Ol, yaghny jetekteushi kýsh sayasy mәsele. Anyqtaushy kýsh - últtyng potensiyaly, ziyaly qauym. Osy ekeuining arasyndaghy baylanys qoghamda qanday dәrejede úshtastyrylghan. Birin­shiden, ol qoghamnyng sipatyn bildirse, ekin­shi­den ol últ­tyng damu nemese kesheuil­deu prosesine jauap be­redi. Bizding óz tarihymyzdan qarasaq Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynov, Maghjan Júmabaevtardyng túsynda últtyq iydeyany anyqtaushy da, jetekteushi de kýsh sol kisilerding qolynda boldy. Ol últtyng tәuelsizdigi, últ­tyng bolmysy, kóshpen­diler dәuirinde artta qalyp qoy­ghan últty qalayda aman-esen, ýlken qaqtyghystargha soqtyrmay, aman alyp shyghyp jeke tәuelsiz memleket qúru iydeyasy boldy. Jәne qasymyzdaghy bizding sol kezdegi potensialymyz ben jeke memleket boluymyzdyng mýmkinshiligining shekteu­li ekenin bile otyryp, týrki tildes halyqtardyng basyn qosu arqyly últty saqtap qalu - últtyq iydeyagha ainaldy. Jәne sol ýshin ol kisiler júmys istedi de, әri últtyq iydeyany anyqtaushy jәne jetekteushi kýsh boldy. Sonysymen ol atalarymyz sovet memleketine óte qauipti sayasy kýsh edi. Al býgin neni bayqaymyz? Qa­zirgi gazet­terdi, shyghyp jatqan kitap­tardy oqysanyz Sovet zamanynda búghanasy qisayghan, omyrtqasy opyrylghan, sol qoghamda әbden jaraqat alyp, mýgedek bolghan adamdardyng oi- pikirlerin anyq kóremiz. Býgingi zamangha say býgingi últtyq iydeyany izdeytin maqalany, mәselen "Egemen Qazaqstan" gazeti­nen izdep tabu qiyn. Sol sovettik zamandaghy "Sosia­listik Qa­zaqstannyn", aq­saq-toqsaq kezimizdegi kóshirmeleri qalqyp jýredi. Mening aitayyn degenim, býgingi kýni sol últtyq iydeya­lardy, últtyng mýddesin, yaghny qazaq mýddesin dәl anyqtap, anyqtaushy kýsh retinde jәne sony memle­kettik sayasat retinde qa­lyp­tastyrugha әser etetin ziyaly qauym dedik. Al býgin sol qúrylymdardyng jaghdayy qanday? Bet-beynesi qanday? Ghylym akademiyasy óz qyzmetin atqara almay, әldebir sebeptermen tas-talqan bolyp ketti. Jazushylar odaghynyng týri mynau. Últtyng negizgi úpayy ketetin Jer turaly zanda shettep qaldy. Til jóninde qúrghaq baybalamnan basqa eshnәrsege bara almady. Al osy kezde qoghamdyq pikirdi qalyptastyratyn tetikter­ding barlyghy jermen-jeksen etilip jatqan jaghdayda últtyq iydeyany da, últtyq birlikti de, últtyq mәsele­lerding bәrin de memleket nemese biylik -sayasy biylik óz úpayynyng enshisine ainaldyrady da jәne óz mýdde­si­ne paydalana bastaydy. Búl - óte qauipti prosess. Qarapayym ziyaly qauym boluy, meninshe, mýmkin emes. Sebebi últtyng atynan últtyng mýddesi ýshin kýresuge mýmkindik alghan adam jәne sol ýshin parasat tanytuy tiyis joghary bilim alghan adam, demek últtyng baylyghynyng arqasynda belgili bir mýmkindikke jetken adam. Onyng jauapkershiligi erekshe boluy kerek. Búl jerde qarapayym adam joq. Ziyaly qauymnyng kóp mý­shelerining kóniline kelmesin. Bizding ziyaly qauym ózin auylda jatqan qazaq hal­qynyng atynan kelgen ókil dep esepteydi. Mening oqyrmanym sonda, tyndarmanym sonda. Men solardyng atynan sóileuge barlyq moralidyq ta, basqa da qúqym bar deydi. Al ekinshi jaghynan alyp qaraytyn bolsaq, últtyq iydeyamyzdy, últtyq mýddemizdi jýzege asyrghymyz kelse, onyng negizgi alghy shartyn aldyq, ol - tәuel­sizdik. Tәuelsizdik jaghda­yynda ghana últtyq iydeyalar men mýddelerimizdi jýzege asyrugha tolyq mýmkindik aldyq. Al endi ekinshi mәsele retinde aitatyn bolsaq, ol bizding últtyq mýddemizding bireui - ishimizde otyrghan basqa últ ókilderimen deni dúrys bәsekeles bola aluy­myz, olardan keyin qalmauymyz. Ol ýshin ne isteui­miz kerek? Ol ýshin býgingi qazaq halqynyng aldynda túrghan últtyq iydeyanyn, últtyq mýddening bireui - ol qazaq halqyn qalalargha shoghyrlandyru. Halqymyzdyng 60 payyzdan astamy auylda otyrghanda biz ishimizdegi halyqpen, syrtymyzdaghy halyqpen, dýnie jýzimen bәsekeles bola alamyz, aldygha qaray jýre alamyz, býgingi myna ghalamdastyqtyng qoyyp otyrghan súraqtaryna jauap berip, jana tehnologiyagha últymyzdy jaqyndastyra alamyz degenge men sen­beymin. Ókinishke qaray, býgin men aityp otyrghan ziyaly qauymnyng atynan «halqymyz jaghdayy qiyn bolsa da, auylda túra bersin. Auyl degenimiz - biz ýshin qazaqtyng qaymaghy búzylmaghan qalyng ortasy" deytin­der bar. Mine, osy jaghynan alyp qaraghanda qoyylghan súraqtyng jauaby shyghady. Últ ózining ziyaly qauymyna, ishinde bәsekelestik jaghdayyn qalyptastyrmay otyr­ghan kezde, ne talap qoysyn. Auyldaghy aghayynnyng talabyn qaladaghy ziyalynyng iske asyrugha qabileti jete me! Áriyne, ziyaly qauym elitnyy boluy da, biylikke jaqyn, nemese bólek-salaq ta boluy, jauapkershiliksiz de boluy mýmkin. Basqalay da boluy mýmkin. Al endi tilin de saqtay almauy mýmkin. Men jeke óz basym oilaymyn, bәrimiz býgin aighaylap-baybaylap jýrgen qazaq tili qalagha kelmey, qala hal­qynyn tiline ainalmay ol deni dúrys jәne myq­ty til bolyp, jana tehnologiyalar­gha aralasatyn til retinde qalyptasa almaydy.  Últtyng bolmysyn saqtau mәselesi, ol kez kelgen últ ýshin ómirboylyq problema. Ómirboyy, әr kezende, әr prosesting әleumettik damuy barysynda әr últ óz bolmysyn saqtap qalugha min­det­ti týrde úmtylady. Búl - aksioma. Al mening aityp otyrghanym bizding últtyq iydeya býgingi kýngi, bizding últtyng bәsekelestik qaby­letining kýshti boluy, bizding últtyq iydeyamyzgha ainaluy kerek. Onyng negizin býgingi últtyq ziyaly qauym, últtyq sayasy partiyalar, qoghamdyq oi-pikir mýsheleri jasauymyz kerek. Bizding kesheuil­dep artta qaluymyzdyng sebebi nede? Bizding halyqtyng negizi auylda, sol se­bep­ti de ýlken prosesterge aralasa almady. Tipti sayasy prosesterge de, tanymdyq prosesterge de, ghalamdyq prosesterge de aralasu mýmkinshiliginen tys qaldy. Sondyqtan da biz "auyl degen qazaq halqynyng qaymaghy" degen jalghan oidan arylayyq. Memleketke, býgingi ýkimetke kýsh sala otyryp, әrtýrli mýmkin­shilik­terimizdi paydalanyp, bizding últty qala túrghyny jasap, sol arqyly ony býgingi jana tehnologiyalar­gha ilindirip, sol arqyly ony aldymen Qazaqstan ishindegi basqa, bizden óner­kәsiptik sheberligi damyghan últtyng aldyna ozdyryp, kórshi aimaqtaghy elderding aldyna shygharyp, sol arqyly erteng ghalamdyq nemisten, gollandyqtan, amerikandyqtan, shvedten kem týs­peytin kәsipker jasayyq. Auyldaghy enjar, búiyghy últtan isker, ilkimdi, talaptanghysh qalalyq últ jasayyq. Mine, bizding últtyq iydeyanyn negizgi maqsatynyng bireui osy - últty jetildiru, últ­tyng bәseke­les­tigin damytu boluy tiyis.

http://www.zhasalash.kz/sayasat/5690.html