- Сіздің әкеңіз қазақтың арда азаматтарының бірегейі - Асқар Сүлейменов. Оның тұлға­сына то­лыққанды баға берілді, ол өз дең­гейінде ашылды деп ойлайсыз ба?
- Мен әкеме баға беруден аулақпын. Әкені бағалау, әкені саралау баланың жұмысы емес. Асқар Сүлейменов - әлі толық өз деңгейінде ашылмаған тұл­ға. Оның айтқандары қазіргі қазақ әдебиетінің сарқылмас байлы­ғы, ерекше құбылысы. Асқар Сүлейменовтің шығар­ма­лары бүгін де, ертең де заманның тынысын дөп баса­ды деген сенімдемін.
- Сүлейменовті іздеген, із­деуге ықылас танытқандардың ісіне көңіліңіз тола ма?
- Әкемнің іздеушісі, Аллаға шүкір, жетеді. Оған ықылас та­нытқандар да бар. Бірақ олар­дың арасында Асқар Сүлей­менов әлемін игеруге әлі еш­­кім­нің тісі батқан жоқ.
- Асқар ағамыз бен Айтотым әжеміздің арасындағы ана мен перзентке тән сыйластықты, еркелікті жұрт аңыз етіп айтады. Тіпті Әбіш Кекілбайдың «1960 жылдары әдебиет әлеміне кел­ген қазақ жазушыларының ана­сы, ел анасы еді» дегенін есті­генмін.
- Еркеліктің түр-түрі бола­ды. Бір еркелік екінші ерке­лікке ұқсамайды. Әкем мен әжемнің арасындағы әдемі сыйластық­тың сырын білу үшін әжемнің тұлғасын тану керек. 24 жасында жесір қалды. Жалған дүниенің қызығын жалғыз ұлының бас амандығы жолында құрбандық­қа шалып, бүкіл ғұмырын ұлы­на, сосын немерелеріне арнады. Немере-шөберелерінің көз ал­дында, ақ төсегінде 94 жасқа жетіп, дү­ниеден өтті. Ұлының доста­ры­на, замандастарына де­ген дас­тар­қаны ашық болды. Біздің шаңырағымыздан дәм татпаған қазақ зиялылары кем­де-кем. Қарындасым Қаракөз екеуміз солардың қолына су құйып өстік. «Ұяда не көрсең, ұшқанда сонда ілерсің» деген.
- Соңғы кездері сіздің көзқарасыңыздың философия­лық астары басымдау түсіп жат­қандай. Сіз «адамдардың өмірі по­лиэтиленмен қапталған қап­шық­та өтіп жатыр. Полиэтилен сырт көзге жұп-жұқа болып көрінгенмен, оны бұзып-жарып шығу екінің бірінің қолынан келе бермейді» дейсіз. Сіз сол қап­шық­тан шыға алдыңыз ба?
- Адамның материалдық өмірі сол қапшықты жарып шы­ғуға бағышталған. Заман­ның соқпағынан, сезімнің отынан рух тазалығына, рух еркіндігіне ұмтыласың. Жалпы, көзі тірі адамның бірегей мақсаты сол сияқты ...
- Бірақ әкеңіз де сол қап­шықты жарып шығуға ұмтылды ғой. Бірақ оны жан-жағын­дағы­лар ұқпады. Сіз де әкеңіз тәрізді жалғыздықпен бетпе-бет қала­мын деп қорықпайсыз ба?
- Қоғам ішінде өмір сүрсең, одан азат бола алмайсың. Жал­ғыздық адамның санасында өмір сүреді. Егер жалғыздық ой-санаңды жаулап алса, сен миллион адамның ортасында да өзіңді жалғыз сезінесің. Жал­ғыздық ұғымына бой алдыра­сың. Егер жан-жағыңда өзіңді түсінер, сені қолдар және сенің ырғағыңда ойлайтын жан болса, онда жалғыздықтың ауылы се­нен алыс қонады.
- Алғашқы туындыңыз «Ай­на­лайын» көпшіліктің көңілінде жып-жылы және жұп-жұмыр дүние ре­тін­де есте қалды.
- «Айналайын» алғашқы туын­дым емес. Кино әлеміне 7 жасымнан бастап араластым. 1972 жылы экранға жол тартқан «Құла­гердегі» Ақан серінің тұл­парының жалына жармасып жүр­ген мылқау баланың бейне­сін сомдаған мен­мін. Одан кейін 3-4-сыныпта жүр­­генде бірлі-жарым кинода қосал­қы рөлде ойнадым.
1990 жылы «Императорға ар­нал­ған құрбандықта» жапонның барлаушысы мен қытайдың ас­паз­шысы рөлін сомдадым.
- Тырнақалды туындыла­рың­ыз­ға әкеңіздің берген бағасы есі­ңізде ме? Жалпы, әкеңіз сіздің ше­шіміңізді қалай қабылдады?
- Қарсы болған жоқ.
- Ықпалы да тимеді ме? Өз еркіңізді өзіңізге қалдырды ма?
- Өнер - инемен құдық қаз­ғандай еңбек. Сол еңбектің соқ­пағынан сақтандырғысы келді. 7-сыныпта оқып жүргенде шағын әңгімелер жаздым. Әкем сол кезде ойын ашып айтпаса да соны ұқтырғысы келді.
- Өміріңізді екі кезеңге бөліп қарайтын сияқтысыз. 33 жасқа дейін және одан кейін. Сонда Әлішер Сүлейменовтің 33 жасқа дейінгі туындысы өзін-өзі іздеу­ден, тіпті өзін-өзі қамшылаудан туған ізденістердің жемісі ме? Сондай қорытындыға келуіңізге не себеп болды?
- Мұны ары қарай терең­детуге болар еді. Меніңше, таби­ғи, пәк өмірдің ғұмыры жеті жыл ғана. Содан кейін өзін-өзі тану, қоғам­дық өмір басталады. Алла­ның бар екенін тану, ақиқатты сезіну түйсігін жүрекпен қабыл­дап алған соң ғана саналы өмір­дің баспал­дағын аттайсың. Мүм­кін бұл кей­біреулер үшін 23 жас шығар, ал кейбіреулерге 63 жас шығар. Оны мен білмеймін. Осы сәтке дейін саналы өмірге бет бұрдым деп айту киын.
- Сол ақиқатты сезінгенде, түйсінгенде әкеңіздің қасыңызда болмағанына өкінген жоқсыз ба?
- Жоқ. Өкінген жоқпын. Себебі соның алдында әкем, әжем, тіпті ата-бабаларым түсіме еніп, аян берді. Жол сілтеді.
- Жаңа үзіліп қалған ойымыз­ды қайта жалғастырсақ па деймін. Сіз журналиссіз, режиссерсіз, кә­сіпкерсіз. Телевидениеде «Май­дан», «Асар», «Атамұра» ток-шоуы арқылы үлкен жобалардың беташарын бастадыңыз. Сіз про­дюсер - менеджерсіз. Мемлекет­тік қызметте, саясатта да біраз ат шалдырдыңыз. Осынша күш-қуатты қайдан аласыз?
- Күш, дарын, дауыс, қайсар, қуатты Алла береді.
- Сіздің кредоңыз «Алла адам баласына дарын-қабілеттің бәрін бұл фәниге келмей тұрып пеше­не­сіне жазып қойған» дегенге саяды.
- Алланың шапағатымен бойымызға сіңген дарынды ақтау керек. Бұдан шығатын қорытын­ды дарыннан ешкім кенде емес, бірақ имансыздық дарынның көзін көлегейлейді.
- Бұл жерде біз тағы да ұлы Абайға жүгінеміз.
- Оған қосарым, ішіп-жеуді ғана емес, рухани деңгейіміздің «температурасын» да өлшеп отыруды ұмытпасақ екен деймін. Адам бойындағы тума дарын­ның көзін ашатын бірден-бір күш - оның иманы. Егер иман адам бойына қонса, дарын көзін ешкім көлегейлей алмайды.
- «Екі жұлдыз» тележобасы сізге не үшін қажет болды? Әлде жоба авторлары сіз тәрізді тұл­ғалар арқылы танымалдылығын арт­ты­рып, рейтингісін көтергісі келді ме?
- Сұрағыңыздың бірінші бөлігін сол жобаның жетек­шіле­ріне қойғаныңыз абзал. Ал «жоба­ға неге келдіңіз? деген сауалдың құпиясы жоқ. Телеарна тарапынан ұсыныс түсті. Мен қабылдадым. Ән арқылы іште бұлқынып жат­қан сезімді елге жеткізу - мен үшін қуаныш.
- Елдің көзінде және көптің сөзінде жүрген азаматсыз. Ал кез келген азаматтың екі қанаты болады. Алғашқысы - қоғамдағы орны, тіпті мансабы. Ал екіншісі - отбасы. Сіздің екі қанатыңыз тең бе? Зайыбыңыздың парасаты сізді қанағаттандыра ма?
- Ер адамға әйелден не ке­рек? Ыстық жүрегі және бала-шаға­сының амандығы қажет. Әселдің парасаты ертегілердегі Қарашаш­қа көбірек ұқсайды. Әңгіменің түйінін сабыр­лылық­пен, мейірім­ділікпен түйіндейді. Ертеде Сок­рат: «Үйлен. Әйелің жақсы болса, бақытты боларсың. Нашар болса, философқа айна­ла­сың» деген ек­ен. Соған қа­рағанда мен бақытты филосо­ф­тардың қатарында сияқ­тымын. Әйелдің қоғамдағы орны деген өлшемдер екінші кезекте. Әркім Алла тағала жүктеген міндетін дұрыс атқарып, өз жолымен жүрсе екен деймін.
- Сіздіңше, әйелдің қоғамдағы қызметі немесе белсенділігі мате­риал­дық жағдайына тәуелді ме?
- Мен оған біржақты жауап бере алмаймын. Бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тер­бету екінің бірінің маңдайына жазыл­ған бақыт емес.
- Әйелдің қоғамдағы емес, отбасылық рөліне ғана мән бергіңіз келе ме? Мысалы, сіздің әке-ше­шеңіздің қоғамдағы орны бір-бі­рі­мен тең түсіп жатты. Бірін-бірі то­лықтырып тұратын жұптың жемісі - сізсіз. Әселдің Айтотым ана­мызға ұқсағанын қалайсыз ба, әлде анаңыздай болса екен дейсіз бе?
- Егер менің жарым Әсел әжемдей болса, менің әжемдей ел анасына айналса, менің арманым болмас еді. Әжеміз немере келі­ніне - Әселге, бір емес, үш рет батасын берді. Айтотымның дү­ние­ден өткен күні Әселдің туған күнімен сәйкес келеді. Кейде маған ол әжемнің орнына дүниеге келген жан тәрізді көрінеді.
- Жаңа жобаларыңыз жөнінде айта кетсеңіз...
- Басты жаңалық - жаңа әндеріммен толықтырылған екі музыкалық альбомым жарыққа шығады. Алғашқысы «Love you» «ALA - Musiс» студиясында жа­зыл­ды. Ондағы әндердің тынысы 1990 жылдардың әуеніне көбірек келеді, айтылу үлгісі - қазіргі талғаммен өңделген.
- Осыдан біраз бұрын «Белое киноны» түсірдіңіз, «Ақ аль­бом­ды» жаздыңыз. Және «АҚ кітап» деген кітабыңыз жарық көрді.
- Мұның бәрі - ән, әдебиет әлеміндегі алғашқы қадамдарым.
- Ал «Белый альбом» туралы нақты айтыңызшы.
- Алғашқы әндер жинағымды достарыма арнадым. Ол кезде әндер топтамасының басын қо­сып, жариялауға деген ықыла­сым да болмады. Ал альбомым да, кітабым да оқырмандар тара­пы­нан қызу қолдауға ие болды. Ме­нің ән, әдебиет әлеміндегі ал­ғаш­қы талпынысым осылай басталды. Ал күні ертең көрер­мендерімнің қолына тигелі отырған «I Love you» - менің шығармашылық ізденісімнің жемісі. Бұл туындым ән әле­міндегілерге қанат бітіретін­дігіне, жанамын деген жүрек­терге от беретініне сенім ар­та­мын. Ал «I Love you»-ден кейінгі екінші альбом «REMAKE» деп аталады.
- Әндеріңізді қай елде жаз­дыңыз?
- «REMAKE» Батырхан Шү­кеновтың студиясында жазы­лып жатыр. Алғашқысы Лондон­ның «Metropolis» студиясында жа­зыл­ды.
- Альбомыңыз орыс тіліндегі әндерден тұрады екен. Бірақ атау­ын ағылшын тілінде айшықтапсыз. Неге?
- Себебі түсінікті. Ағылшын тілді әлем қазақ әлемінің табал­дырығынан аттап қана қоймай, жерсіне бастады.
- Сіздің жазған әндеріңіз қай жанрға жатады?
- Екі дискі де 20 компо­зиция­дан тұрады. Алғашқы альбомым лирикалық әндер болса, екіншісі мүлдем бөлек әуендер. RnB және hip-hor-дың элементтері бар.
Екі альбомымды алдағы уа­қыт­­та жазылатын әндерім мен өлең­деріме бастайтын өтпелі форма деуге де болар.
- Алғашқы әндер жина­ғыңызға «сатылымға түспейді» деп белгі қойып, тек достарыңызға арнаға­ныңызды, оған өкінеті­ніңізді айт­тың­ыз. Сонда сіздіңше өнер туын­дысы коммерциялық сипат немесе шедевр болып бөліне ме? Екеуінің аражігінде айқын­дылық бар ма?
- Мен сізді түсініп отырмын. Бірақ екеуін бір-бірінен бөлу шарт емес.
- Бірақ сіз бөліп тұрсыз ғой. Және «сатылуға түспейді» деп үкілеуді де ұмытпадыңыз.
- Оған жауабым дайын. Біреулер ахалтекені таңдап, енді берулер жабыны таңдап, алысқа шапқысы келеді. Меніңше, ком­мерциялық және шынайы өнер туындысының аражігін айқын­дайтын - ой. Автордың сол ойға деген көзқарасы. Коммерциялық дүниелерде терең ой жатыр деп айта алмаймыз. Ал нағыз терең ой шынайы өнер туындысында жатыр.
- Сіз ағылшын тілді әлем қазақ әлеміне сіңіп бара жатыр дейсіз. Ал қазақ әлемін Батысқа, сол ағылшын тілді ортаға таныс­тыратын кез келді ғой. Мысалы, «Ұлытауды» алыңыз. Қобыз бен скрипканы қалай синтездей алды. Олжас ақынның тілімен айтқанда, «қобызды аласартып, скрипканы асқақтатқан жоқ». Дәл осы үрдісті жалғастырып алып кетуге сіздің қабілетіңіз жетер еді.
- Біз елімізді танытқымыз келсе, алдымен сол Батыстың ті­лінде сөйлесейік олармен. Батыс­тың Шығыс әлеміне деген ықы­ла­сы енді-енді ғана оянып келе жатыр. Маған «Magic of Nomads» өнері «Ұлытаудан» жа­қынырақ. Шетелде жүрген Ма­рат Бисен­ғалиев, Жанар Бай­даралин­дар­дың шы­ғар­­машылығы жақын. Олар Батысқа қазақты батыстың тілімен табыстырып жүр. Мен сізге бір сырымды ашқым келіп тұр. Жоғарыда айтып өткенім­дей, менің ән жинақтарымның атауы ағылшынша да, іші орыс­ша. Бірақ алдағы бірер жылда тек қазақ тіліндегі әндерден тұратын альбом жазсам ба деймін. Оның ішінде қазақтың халық әндері бар. Одан бөлек қазақ тыңдар­манына арналған күйтабақ шығару да жоспарда бар. Қазір қай түрде, қай ырғақта және қай әдіспен беру керектігі талқыла­нып жатыр.
- Жоғары билікте отыр­ғандар­мен байланысыңыз қалай? Сөзіңіз­ді өткізе аласыз ба?
- Шыңда тұрғандар тау бөк­терінде жүргендерді жиі кезік­тірмейді.
- Өйтіп наз айтуға құқыңыз жоқ қой. Сол биікте сіз де болдыңыз. Сол биліктің дәмін сіз де таттыңыз.
- Билікте жүрдім деп айта алмаймын. Берілген тапсыр­маны жауапкершілікпен атқар­дым. Жә­не тиянақты орын­даушы бол­дым деп айта аламын. Билік жүйесінде жүргендермен қарым-қатынасым бейбіт қатар өмір сүріп жатқан көршілер тәрізді. Соған тәубе деймін.
- Тағы да айтамын. Филосо­фияға көбірек ден қоясыз. Жур­налистерге берген сұхбатыңызда «ең зәмзам ішімдік - жұтым таза су, ең тәтті тамақ - ақ дастар­қан­дағы бір үзім нан және ғаламшар­дың Гүриясы мен Дүриясы - жа­ның қалап қосылған жан-жа­рың. Адам баласына одан өзгенің қажеті жоқ» депсіз. Қолдағы барына қа­на­ғаттанбай, көкейде­гісін көктен іздеп жүрген заман­дастарыңыз жайлы не айтасыз?
- Әркім өз ойын өзі тұ­жырымдайды. Менің әзірге жет­кен ойым осы болды. Осы түсі­нікпен өмірім ырғақты және тү­сінікті өтіп жатыр.
- Қазақ режиссерлері арасын­да кімнің аяқ алысы сізді қуан­тады?
- Ұмтылыстар, талпыныстар бар. Маған өзімнің қырғыз до­сым Ахтан Арынқұбаттың туын­дысы ұнады. Қалғаны туралы пікір айту қиын.
- «Көшпенділер» ше?
- «Көшпенділер» көңілімнен шықпады. Ол екі жанрдың қақ ортасында, үзеңгіге аяғы ілініп қалған туынды сияқты. Әупірім­деп шауып келе жатқан кино­туын­ды. Бұған да шүкір. Бұл жанрдың ашылғанына, қазақ деген сөздің ғаламдық деңгейде айтылғанына шүкір.
- 2010 жылдан күткен үмітіңіз ақталды ма?
- Қазақтың мәдени бағдарла­ма­сының Жаңа Тұжырымдамасы дайындалса деген үлкен үмітім бар. Сол жобаның бел ортасынан табылуға, білек сыбана қатысуға дайынмын. Бүгінге дейін дайын­далғаны және аяғынан тік тұр­ғызып жатқанымыз - БАЗИС. Тү­сініп отырсыз ба? Егер базисті «экономика» деп есептесек, қондырмамыз - Мәдениет. Ал мәдениеттің күре тамырына қан жүгіртетін - экономика және кері­сінше, экономиканың шы­рай­ын әрлендіретін - мәдениет. Мәде­ниет пен экономика - бізді алысқа бастайтын құстың қос қанаты.

Сұхбаттасқан
Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙ

«Айқын» газеті

Түпнұсқадағы тақырып: «Ең тәтті тамақ - дастарқандағы бір үзім нан»