( Ádeby syn ornyna)

«..Bir kýni ol boyynda tek jany ghana bar, óni azaptan adam tanymastay ózgerip, kreslo janynda edende qúlap jatqan jerinen tabylady.

- Sizge ne bolghan ?- deydi , dostary ýreylenip.

- Nemene sizder eshtene bilmeysizder me ? -deydi, Balizak

- Qúday aqy, joq tezirek aitynyzshy!

- Býgin tanerteng Gorio әkey qaytys boldy ghoy!

(B.Gorbachevskiy. «Ariadnanyng arqauy», 96 bet, «Jalyn» 1977 j)

( Ádeby syn ornyna)

«..Bir kýni ol boyynda tek jany ghana bar, óni azaptan adam tanymastay ózgerip, kreslo janynda edende qúlap jatqan jerinen tabylady.

- Sizge ne bolghan ?- deydi , dostary ýreylenip.

- Nemene sizder eshtene bilmeysizder me ? -deydi, Balizak

- Qúday aqy, joq tezirek aitynyzshy!

- Býgin tanerteng Gorio әkey qaytys boldy ghoy!

(B.Gorbachevskiy. «Ariadnanyng arqauy», 96 bet, «Jalyn» 1977 j)

Qyryq kýn jan teri búrshaqtay tógilip, songhy nýktesin qoya salysymen, «Gorio әkesin» o dýniyege «attandyryp», «ishten shyqqan shúbar jylanyna» bola 35  jastaghy  Onore de Balizak enirep- esengirep,  delqúly,  beyapar kýige týsipti. Al «Lala jazyghynyn»  mәresine tang qúlaniyektengende  jetti de, «terezening aldyna baryp , kómeyine tas tyghylghanday ókisip, kózinen jasy parlay jóneldi» .(F. Lott). Bibliograf B. Gorbachevskiy  «Mine, asyl tuyndylar dýniyege osylay kelgen edi..» deydi. Shynayy talant dramasyn jan  - jýreginizben sezingende, shynynda da tandanbasqa amalynyz qalmas edi! Biraq, ekinshi bir ishki dauys: oghan tanghalatyn nesi bar? Balizakqa úqsas múnday hal  ghalamshar әdebiyetindegi jampozdardyng kóbine tәn dýnie emes pe?!. Onyng ýstine kenes zamanynda kapitalizmdi qarghap - silep, ósip - erjetken  úrpaqqa burjuaziyanyng it terisin basyna qaptaghan jahan jazushylary tansyq emes. Kommunistik sayasat ýshin Balizak tuyndylary izdegenge - súraghan, kóktegisi jerden tabylghan. Óitkeni ol kapitalizmdi kók esekke teris mingizip berdi. Soghan qatty yrza bolghan  kommunizm ilimining ataymany Marksten bastap marksshil - leninshil dәuirmenderi Balizakty alaqangha salyp әldiyledi. Kenester odaghynyng barlyq on bes odaqtas respublikalarynyn, ýiirles sosialistik memleketterding últtary men úlystary japa-tarmaghay óz tilderine tәrjimәlady. Bolsa da sol sayasatta orystardan basqagha  aldyna qara saldyrmaytyn  bizding qazaq  HH ghasyrda -  osydan 56 jyl búryn Balizaktyn  «Shegiren bylghary» ( H. Ózdenbaev), «Gorio atay» (Á. Ahmetov),  1949 jyly 4 perdeli piesasy «Pamela Jirony»   Qazaqtyq birikken  memlekettik baspasy  (J. Esbatyrov) jeke kitapsha ghyp basyp shygharghan. Búrnaghy jyly «Álem әdebiyeti» seriyasymen «Jergilikti dәriger»  (J. Ysmaghúlov) jәne «Shegiren bylgharysy» ( H. Ózdenbaev),  jaryq kórdi.(Búl bizge mәlimi ghana, eskerte keteyik, osy materialdaghy ýzindiler  Á. Ahmetovtyng 1954 jyly shyqqan  «Gorio atay»  audarmasynan alyndy)

Desek te sol Balizaktyng tuyndylaryn  taghy bir oqyp, ol turaly jazylghan qyruar dýniyemen tanysqanda, oiyng san-saqqa bólinip,   ózinmen ózing ishtey eregisip әldebir  mazasyz kýige týsedi ekensin. Býgingining kózimen qayta ýnilsek, Balizakty tanytyp ta, tabyntyp ta ketken kenes imperiyasyna  endi raqmet aitqyng keledi. Sebebi, qayta oqyp, qayta salystyryp, qayta ýnilgen sayyn, tól әdebiyetimizdi kózge elestetip zaman, adam, qogham turaly san- sapalaq oilar  masanyng yzynday tynyshtyghynyzdy tәrk etkende, janygha, birde kýiinip, birde sýiinip, Balizakqa bergen qúdaydyng qúdiretine shynymen-aq tang qalasyz. Bylay qarasanyz, týk qúpiyasy joq belgili- aq nәrse siyaqty, endi bir sәt terenine boylap kýmp berip týsip ketseniz, rasynda  Balizak bayghúsyn  enirep qoya beretin jóni bar eken-au  deysiz. Sonda Balizak nege jylaghan?

Bir jarym ghasyrdan beri myndaghan balizaktanushylar da, jazympazdar men jylnamashylar da  Onorening jazghan-syzghany, qalamynyng úshy tiyip ketken dýniyesinin  búlym -búlym, qatpar- qyrtysyna deyin dymyn qaldyrmay sýzip shyqqandar da,  maqtaghany, dattaghany bar   kópshiligi aqyry ainalyp kelip eriksiz Balizakty moyyndap  dinkelep tynady. Búl búl ma,  tuyndylary óz aldyna, әmbebap jazushynyng ghúmyr keshuining týp-túqiyanynan baqigha attanghan aqyret kýnine deyin: ne ishti, ne jedi, ne kiydi, qalay jýrdi, qalay túrdy, ne aitty, ne qoydy, shashty -tókti,  nesin aitasyz, oihoy, bezbenge salghandardyng Balizaktan basy ainalghany sonday, óz shimaylaryna ózderi senbey, tipti qaysysy aqiqat, qaysysy anyz ekenin bilmey dal bolatyny bar..

«..Bir kýni Balizak advokatpen iskerlik әngimesin kilt ýzip tastap:    «Qymbattym menin, múnyng bәri tamasha, al endi aqiqatqa kóshelik,  Evgeniya Grandie turaly aitayyq,- dese kerek». Sondaghy Evgeniya Grandesi - kitabynyng keyipkeri. Kýnderding kýni dostarynyng biri qaljyndap, taghy bir obrazy turaly «Qazir Marneff hanym keledi» dese, Balizak shynymen-aq  baysaldy keyippen galstugyn týzetip, «Kirsin dep aitynyz», -depti.(A.Morua) Al Onere ghúmyrnamashylarynyng biri Stefan Sveyg:  «Anyq-tanyghyn kim bilsin, Balizak dýniyeden ozar aldynda sandyraqtap jatyp «Adam komediyasy» epopeyasynyng keyipkeri, dәriger Opac Biyanshonnyng atyn dauystap shaqyryp,    «Biyanshon osynda bolghanda, meni aman alyp qalar edi!»- depti», -  deydi. Osynday deydilerding ózi  qanatty sózderge ainalyp, tom -tom hikayatqa úlasty. Sonda deysiz- au.. Ghasyrlar boyy әlemdik әdebiyette qara ýzbey, kýni býginge deyin kórkem prozadaghy realizm dese, Balizak eriksiz auyzgha týse ketetini nesi?! Tipti ótken HH ghasyrdyng jәne jana túrpattaghy qazirgi tehnogendik  zamannyng tanymal jazushylary da, jampoz realisting eldesteri Alen Rob Griye, Frederik Begbeder, Fransuaza Shandernagor, Paskali Brukner,  Miysheli Uelibekterding ózderi kónil birlep, oraghytyp  óte almaytyny nelikten? Odan bizding keshegi - býgingi qazaq aqyn-  jazushylary, әdebiyetshilerining ýlkendi - kishilileri de qalysar týri joq. Ádebiyet tónireginde, keyde әielder turaly sóz bola qalsa, Balizakqa әiteuir biri sýiene, biri sýikene ótetinine merzimdik baspasózder kuә.

Nebәri 51 jyl ómir sýrip, 20 jyldyng ishinde  romandardan bastap, әr aluan  hikayattar men novellalar, pesalar, úzyn sany 98 kitap jazyp,  2000 keyipker (keybireuleri   3000 deydi) somdaghan Balizaktyng qúdireti men qúpiyasy әli kýnge deyin әdebiyettanushylardy qyzyqtyrumen keledi. «Gorio atayyna» (Qazaqshalaghan Á. Ahmetov osylay dep ataghan) deyin ol «Shuandar» (1829),    «Júmbaq shedevr» (1831), «Shegiren bylghary» (1830-31), «Evgeniya Grande» (1833) tuyndylarymen býtkil Europany  dýr etkizgen de, osy bәkeltek Balizak!

Babasal jasynda Shekspir men Geteni  týsine almay qoyghan súnghyla Lev Tolstoydyng Balizakqa bas iygeni nesi?! Al F. Dostoevskiyding aqyl azuy shyqqan shaghynda  qolyna qalam ústaghanda eng aldymen «Evgeniya Grandeni»  oqysymen, aghasy Mihaiylgha hat  jazyp «Chudo,chudo!» -  dep airan asyrgha qalyp, tamsana tәrjimalapty. M.Gorikiy búlardan da asyp týsip , Balizaktyng «Adam komediyasy» haqynda «...ómirde ol maghan anamday boldy, adamgha degen mahabbaty asa qymbat», -  dep jazghan. Oskar Uaylid  H1H ghasyrdy oilap tapqan  Balizak dese, Prust Balizaktyng romandarynan jatqa soqqan. Amerikandyqtar F.Norriys, T. Drayzer ústaz sanaghan. Qandastary A. Morua  Prometeyge tenese, J. Sand onyng әbjildigin, Prust әienkestigin, Siprio  әlpeyimdiligin bajaylap syr suyrtpaqtaydy, oy oimaqtaydy. Tize bersek, múnday mysaldar shash etekten.

Sonymen, әlqissamyzdaghy, pәtshaghar  Balizak  nege dynghyday  halge týsti, nege egildi? Pan, ór, tәkappar da qiyanpúrys, «ústara tildi» Onorening múnday  kýige úshyrauynyng sebebi ne ?

Áp degennen - aq, kәnigi oqyrmannyng bir parasy batys әdebiyetin mansúqtaudan tós tabanymyz jerge tiygen joq pa, әmbege ayan túlgha turaly fransuzdar men orystardan son  endi birdene deudin   ne qisyny bar der. Biraq, bir sәt batys dese bezgegimiz ústaytyn  barrikadalyq oilaudan arylyp, kórkem әdebiyetke shynayy óner túrghysynan qarasaq, adamzattyng ortaq ruhaniyat qazynasynan ózimizdi tanyp bilu ýshin aldymen ózgening ónegesine, ónegesining ózegine ýnilsek, búl arlanatynday is emes.  Búl orayda Oljas Sýleymenovtyn: «Álemdi "bizder" jәne "bógdeler" dep qarastyra¬tyn jazushylar ómirge okoptan kóz sa¬lady. Al okoptan, ambrazuradan adamdar¬dy emes, tek dúshpandardy ghana kóre alasyn. Qazaqtar bәrine dalalyq perspektivadan, alystan, keninen qaray alady, sondyqtan da kóbirek, kenirek kóre alady. Qazaqtar ýshin jek kóretin halyq boluy mýmkin emes, qazaqtar ýshin jat últ boluy mýmkin emes. Óitkeni, tútas halyqtyn, tútas últtyng jaman bo¬luy, jat boluy atymen mýmkin emestigin biz jaqsy bilemiz. Abaydyng "Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep" degen sózin halqymyzdyng әr perzenti údayy jadynda ústaugha tiyis» ( «Egemen Qazaqstan».12.03.10) degeni osy jerde  qisyndy- aq. Sonday aq, Shәkәrim babamyz: «Adamnyng bәri - óz halqyn»  dedi. Mústafa Shoqay: "Jalpy adamgershilik jәne filosofiyalyq túrghydan alghanda jaqsy halyq, jaman halyq degen úghym joq. Halyqtyng bәri birdey." - deydi. Ras, biz әli jahandyq әdeby qúndylyqtargha tereng boylay almay kelemiz. Kýni býginge deyin bildik, tanydyq degen ghalamdyq óner, ilim- bilim qazynasynyng basym kópshiligine  tek  orys tilining kózimen ghana jettik. Áli bolsa da solay jalghasuda.  Búl shyndyq.  Qazir XXI shi -  tanu- janghyru ghasyry. Bizge dóngelengen dýniyege san qyrynan qaray alugha, ótken - ketkendi aqyl -oy eleginen janasha ótkizuge, bolashaqty barlaugha zor mýmkindikter tudy. Qazaqtar arasynan kýshyghys pen kýnbatys elderining tól tilinen tikeley tәrjimalaytyndar da shygha bastady. Sondyqtan endigi jerde batysty bәtqordalap, shyghystan shyryndayyq deu - ayasy tar kózqaras. Kerisinshe, qazaqtyn  últtyq  kórkem sanasyn tórtkil dýniyening qay týkpirining bolsa da jauhar ruhaniyatymen  bayytudyng ontayly sәtterin meylinshe qarpyp qalu kerek. Bizge fransuz jazushysy tek osy túrghydan ghana tilge tiyek bolmaq.

Frans eli әlemdik ónerdegi  klassisizm, romantizm, synshyl realizm, simvolizm, impressionizm, kubizm t.s.s. «izm» atauly qúbylystar men aghymdardyng besik - pantiony bolghany  aqiqat. Biraq shartaraptaghy dualy auyzdy, moysapyt ruhaniyat ókilderi «Balizaktyng bir ózi- bir Fransiya» dep kesip - pishkender de, fransuzdardy ghasyrlar boyy mansúqtaghan orys dvoryandary, aqsýiekter qauymy, ruhaniyat ókilderi de, V Belinskiyding Balizak dese shanshuy ústap, eshkikózdenip qalatyny da,  kindik qany  reseyde  tamghan jebireyil, F.Dostoevskiyge tabynyp ótken, fransuz әdebiyetinde «jana romannyn» maniyfesi dep atalghan «Kýdiktenu zamanynyn» avtory jýz jasaghan N Sarrot jәne basqa da Balizakqa qarsy qúlashtay jýzgen tolqyn da jadymyzda. Klassikti dal-dalyn shygharyp kýresinge tastaghysy kelgender de  zerdemizde, bilemiz.

Biraq, býgingi ghalamshar әdebiyetinin, onyng qataryndaghy últymyzdyng úlaghatty әdebiyetining de taghdyr - talayy, dau - damayy bara- bara  qoghamdaghy ruhany sananyng ózekti nysanasyna  ainalghan tústa,  biz ýshin osy saual  bәrinen de manyzdy, bәrinen de ótkir kórindi. Nege ekenin az- kem tarazylasaq.

Jana bir menzep óttik, Europada  Balizaktay pәnii men baqiynda taghdyr-  talayyn san- saqqa jýgirtip, qyryq oram qyzyl tilmen qoyasy aqtarylyp, jiligi shaghylghan túlgha neken- sayaq. Beu, Balizaktyng alapat jankeshtiligi óz ortasynda qyzghanshaqtardy zyr-zybyl kýige týsirip, ósek-ayang guletti, jora-joldastarynyng arasyna shy jýgirtti. Sondaghysy -Balizaktyng deni sau emes, arqasy bar, qoyanshyq, bezgegi ústaydy taghy-taghylary. Osy tónirektegi topan dýniyege kóz jýgirtkenimizde bizding bir týigenimiz - nәn de pang Balizakty  әr tuyndysy sayyn dinkeletip alyp, esinen tandyratyn jәdigóiine búl  basty sebep emes. Bәlkim  qazirgi qazaqtyng qarager prozashysy Quandyq Týmenbaydyng «Qoyanshyghyndaghy» Doghalaqtyng «Búl kesel emes, ózindi ózin, qala berdi ainalandaghylardy adaldyqpen emdeu bolar» dep týidi» deytinining qisyny bar ma deysin. («Jigitting kóktóbesi») Áytpese, baspasózderde jazylyp jýrgendey tórtkýl dýniyede  qyryq million qoyanshyq adam bar eken. Biraq bәri de shetinen danyshpan emes qoy! Balizakqa teliytin «Qúdaydyng tanbasy» degen osy ma? Psihikasy sau emes  dep Balizaktyng tәnine iyne súghyp, kóz qarashyghyn tekserip kóruden tayynbaghanghandargha Onoreniz  mәu demegen, mynq etpegen desedi.(M.Buteron)

Endeshe, «Gorio atay» Balizakty nege azapqa saldy? Balizak «Adam komediyasy» dәuirnamasynyng tini  әri týptamyry etip osy «Gorio ataygha»  nege jýgindi? Gorio kim edi, ózi?

Oqyghandargha beseneden ayan, әitse de sózimizge túzdyq retinde qysqasha bayan  eteyik: romanda Gorio - eki qyzynyng jolynda bar ómirin sarp etip, aqyry ayaghy it ólimge úshyraghan 69 jastaghy sorly shal. Sonau bir zingittey shaghynda Gorio makaron satyp bayyghan pysyqay  edi. Sýiikti әielinen erte aiyrylady.  Otbasynda qalghany - Anastazi  men Delifina atty eki qyzy. Gorio  qos kóbelegin mәpelep  erkeletip ósiredi. Bar armany - sol ekeuin qatarynan kem qylmay, qayghy- múnsyz boyjetkizip,  ýlde - býlde jasauymen úzatyp, qoghamda óz orny bar, bedeldi de dәuletti adamdarmen túrmys qúrsa, sóitip bay-baquatty ómir sýrse. Jighan-tergen bar dýniye-mýkkәmal solardyng jolynda. Óz basy ash-jalanash jýruge bar. Ákesi armandaghanday- aq qyzdarynyng ýlkeni  - grafqa, kishisi  - barongha kýieuge shyghady. Ómiri jip sabaqtap kórmegen qos qyzy baquatty qosaqtaryn tapsa da әkesining dәuletinen qol ýzgen joq, kersinshe ayamay shashty; aqsýiek atpaldardyng ortasynda  duly dәuren, sauyq - sayran  saldy. Dәrejeli kýy bitken  qyz- kýieuleri endi әkelerining ún saudageri bolghanyna namystanatyndy shyghardy. Kýieu balalary qayynatasynyng poshymynan qoy ýrikkendey shoshityn boldy. Gorio múny sezdi de, qinala- qinala kәsibin tastap, jarly - jaqybaylar mekendeytin pansiongha kóshedi. Búdan song qyzdary  әkesin qomsynyp júrt kózinshe jolyghudan qysylyp, oqta - tekte ghana jasyryn, ýilerining artqy esiginen kirip-shyghyp kezdesetin halge jetti. Bayghús qartqa qyzdaryn kóru bir mún, talay ret kóshede túryp, alystan bolsa da bir kórip qalghysy kep saryla kýtken kýnderi qanshama. Al olargha әkesinen búryn onyng aqshasy qymbat. Sebebi kýieuleri keyde aqshadan qaqqanda әkesine túra jýgeretin edi. Ákesining aqshasyna qyzy Anastazy ózining kónildesin asyraugha mәjbýr, Nusingen әkki baron, bay ,biraq, saran. Ekeui de Goriony aqyry   «... jemis shyrynyn soryp bolghan song kóshege laqtyra saldy». Qart qyzdarynan  әkelik  sheksiz mahabbaty ýshin mysqalday bolsa da qayrymdylyq, meyirim kýtti.  Biraq olar tasjýrek bolyp shyqty. Gorio zar iylep kóz júmdy.  Aqyr ayaghynda,  qyzdary bir uys topyraq salugha da jaramady. Sóitip Abaysha aitqanda: «Ózi sýiip, ózgeden sýi izdep, tappaghan sorly adamnan sóner shyraq». Oqyp shyqqan sәttegi әsermen «Mine úly әke mahabbaty!» dep tanyrqaysyn, janyng da ashidy, yzang da keledi. «Shalgha  obal joq, ózine - ózi tilep alghan taghdyr» dep te keyiysin. Biraq birte- birte baysaldy qalypqa týsken song әlgindegi : Balizak ózi  «óltirip», ózi jylaytynday beyshara qarttyng nendey  qadir- qasiyeti bar edi?» - degen súraqqa  taghy jauap izdeging keledi.

Oqushy habardar, búl roman jazylghaly ne zaman, jýz jetpis bes jyldan asyp ketipti. Sodan beri  Gorio obrazyn  jiliktey shaghyp,  kókparday  tartyp, dyrday etken. Keshegi ghasyrdaghy fransuz, nemis, orys әdebiyettanushylar, balizakiada belsendileri de әldeqashan-aq  berer baghasyn berip qoyghan. Bagha da , kesim de, payym- týiin de әr qily. Áriyne,  kenes zamanyndaghylardiki aitpasa da týsinikti. Gorionyng týbine jetken - burjuaziyalyq qogham, kapital, egoizm. Endi qazir sol ótken dýnie jylnamasyn audaryp -tónkerip qayta qarap, qayta payymdap kórseniz, múnda   sol bayaghy  shyryldaghan shyndyq , әli de shyrqyrap jatyr! Osy tústa oy órbitsek.

Romandy jiliktegenderding birsypyrasy Goriogha ózimshil, egoist dep ýkim shyghardy. Al endi, oilanyp kórinizshi, o basta Alla- taghalanyng adam balasyna darytqan túmsa týisikteri, túmar sezimderining úyabasar jeri  - otbasy bolsa, sol otbasynyng ózi de egoizmning izashary. Jaryq dýniyege shyryldap kelgen sharananyn  túnghysh tirligi -  ana emshegin qúshyrlana emuden bastalady. Tili shyqpay-aq ózi ýshin tirshilikke úmtylady. Soqyr sezimning boyyna birte - birte  «ózim» úghym- úryghy payda bolady. Ana - balasyn, bala- anasyn «ózimdiki» deydi. Búl instinkt  damy kele sana  -  týisikti oyatyp, otbasy zýriyatynan ata men әje, әke men sheshe, agha men ini, әkpe men sinli  t.s.s arasyndaghy basqalardan bólek ózimshil qarym -qatynas týziledi. Osy týzilisting ózegindegi  bastapqy ózimshildik -  tabighi, beykýnә sezim. Demek, egoizm adamnyng tabighy qasiyeti. Ol ilgeri damudyn, órkendeuding týrtkisi, kýshi - quaty. Gәp, әriyne adamnyng osy ózimshildik dialektikasynda. Shәkәrimning mynanday bir tәmsili bar: « Bir baydyng qyzyna sheshek shyghyp, betin tyrtyq qylghandyqtan eshkim almay, ayaghynda eki kózine aq týsken bir soqyrgha beripti. Sol kezde Ýndistan jaghynan kózding aghyn sylyp jazatyn bir dәriger kelgenin esitip, әlgi baydyng bir dosy baygha kelip: «Sonday dәriger kelipti, kýieuinizding kózin nege qaratpaysyz?»- dese, bay aitypty: « Kýieuimning kózi ashylghan son, qyzymnyng betindegi tyrtyghyn kórip shygharyp jiberedi ghoy. Qyzym baydan shyqqannan da, kýieuim soqyr qalpynda qalghany artyq.»- depti. Sonda dosy: « Kýieuining kózin ayamaghan kisi dosynyng kónilin ayay ma? Endi dostyqtan aiyrlayyq» -depti.

Jalghasy bar

«Abay-aqparat»