Qazan handyghynyng qúlauy

Qazaq dalasy jәne Orta Aziyanyng týrki túqymdas halyqtar mekendegen endigine orystardyng kóz tigui Altyn Orda handyghy әlsiregennen keyin bastaldy. Ásirese 1357 jyly Altyn Orda hany әz Jәnibek ólgen son, elding sayasy jaghdayy qiyndap, taqqa talas bastaldy. Aynalasy jiyrma (1357-1377) jyldyng ishinde 14 han birin-biri óltirdi. Osy berekesizdikting beleng aluynan keyin, naqtyraq aitqanda, HV ghasyrdyng basynda-aq qúdiretti Altyn Orda ydyrap, kishigirim alty-jeti handyqqa bólinip ketti. Olar - Qazan handyghy, Qyrym handyghy, Hajy-Tarhan handyghy, Noghay úlysy, Kók Orda, Qazaq úlysy, Sibir handyghy, - dep ataldy.

Qazan handyghynyng qúlauy

Qazaq dalasy jәne Orta Aziyanyng týrki túqymdas halyqtar mekendegen endigine orystardyng kóz tigui Altyn Orda handyghy әlsiregennen keyin bastaldy. Ásirese 1357 jyly Altyn Orda hany әz Jәnibek ólgen son, elding sayasy jaghdayy qiyndap, taqqa talas bastaldy. Aynalasy jiyrma (1357-1377) jyldyng ishinde 14 han birin-biri óltirdi. Osy berekesizdikting beleng aluynan keyin, naqtyraq aitqanda, HV ghasyrdyng basynda-aq qúdiretti Altyn Orda ydyrap, kishigirim alty-jeti handyqqa bólinip ketti. Olar - Qazan handyghy, Qyrym handyghy, Hajy-Tarhan handyghy, Noghay úlysy, Kók Orda, Qazaq úlysy, Sibir handyghy, - dep ataldy.

Altyn Orda qúlaghan song tәuelsizdikke qol jetkizgen bir-aq uys Mәskeu knyazdigi ózderin búdan bylay «Rusiya» dep atap, san ghasyr tizesi batqan týrki túqymdastardy bir-birlep talqandaudyng josparyn týzdi. Ol ýshin ne isteu kerek? Dәl irgede túrghan Qazan handyghyn talqandap, baytaq shyghysqa jol ashyp alghan dúrys. Qúday sәtin salsa, auzynan jalyn shashqan otty qarudyng arqasynda, qútyrghan týzemdikterdi bir-birlep tabangha salyp, ómir baqy qúldyqta ústaghan jón...
Sóitip 1552 jyldyng qara kýzinde orys patshasy Ivan Groznyy 150 zenbiregi bar, temir sauyt qúrsanghan 150 myng әskerin bastap, Qazan qalasynyng qamalyna kelip, túmsyq tirep toqtady. Sol kezde Qazan qamalynda nebәri 30 myng ghana sarbaz bar edi. Jaudyng әsker sany bes ese, al qaru-jaraq jaghy joydasyz 20-30 ese kýshti edi. Qazan hany Jәdiger bas bolyp, Qúlshәrip molda, noghay IYzenesh bi, týmendik Kebek batyr, Derbish batyr, Sýiinshәli batyr, ataqty Shora batyrdyng inileri - Shapqyn, Atalyq, Islam, Álikeyler jasanghan jaugha qarsy túrdy. Shayqas qyryq kýnge sozyldy. Qala alynghannan keyin IV Ivan: «Áyelder men jas balalardy ghana qaldyryp, qalghanyn týgeldey qyryndar», - dep jarlyq qaldy.
Soghysta 500 myng qazandyq týrki-tatarlar qaza tapty. Orystar shayqasta qyrylghan týrki-tatarlardyng basy joq, parshalanghan denelerin biriktirip, jýzdegen sal buyp Edilge tastady. Ólikterdi dariyanyng qos qaptalyn jaylaghan qalyng noghaydy ýreylenu ýshin tómen qaray aghyzdy. Atalmysh qyrghyn jayly sol kezding tarihnamalarynda: «Dariyanyng arghy betinde jayylyp jýrgen jetim laq, óli denelerding ýstin basyp ótip, bergi betke shyghatyn edi», - dep jazypty (A.Kәken, «Júldyz» jurnaly, №9 qyrkýiek, 2010 jyl. 142-bet).
Osy qyrghyn shayqas turaly jazushy Múhtar Maghauiyn: «Bizding tuystas týrik halyqtarynyng búryn-songhy tarihynda - eng qandy, eng qayghyly, sonymen qatar keyingi úrpaqqa ýlgi, danqty shayqastardyng biri boldy. Qazan qúlaghan song orys kýsheydi, úly dalany mekendegen barlyq halyqty qyryp-joygha, bodandyqqa alugha, birazyn jer betinen mýlde óshirip jiberuge jol ashyldy», - dep jazady («Qazaq tarihynyng әlippesi», Almaty, 1995 j. 139-b).
Arada tórt jyl ótkende, әbden qútyrghan orys әskerleri Hajy-Tarhandy (Astrahani) jaulap aldy. Qazandyqtardy qalay qyrghanyn estigen bashqúrt, shubash, sheremiys, udmurttar orystyng bodandyghyna ózderi baryp kirip ketti. Altyn Ordanyng júrnaghy Noghayly handyghy da keshikpey bas iyip, tize býkti. Bodandyqqa bas iygisi kelmegen bir toby janadan shanyraq kóterip, ensesin tiktep kele jatqan Qazaq handyghyna baryp qosyldy.
Sóitip, az ghana jyldyng ishinde Altyn Ordadan bólinip shyqqan birneshe handyq ólendi jerde semirgen ógizdey ókirgen Rusiyanyng (Reseydin) bodany boldy da qaldy. Keshikpey múnday qauip Sibir handyghynyng da basyna ýiirildi.
Cibir handyghy
Tarihshy ghalym, akademik Manash Qozybaev marqúm 1992 jyly túnghysh ret ótken Dýniyejýzi qazaqtarynyng Qúryltay jiynynda sóz sóilep: «Orys eli Qazaqiyany 1731 jyldan emes, 1580 jyldan bastap shapty. Óitkeni Jarmaq jaulap alghan Ibir-Sibir júrtynyng halqy, negizinen, qypshaq, arghyn, nayman, kerey, jalayyr, t.b. taypalardan qúralghan. Osy kezde etnos bolyp qalyptasqan bashqúrt, búlghar, ózbek, qaraqalpaq, qazaq halyqtarynyng qúramyna ghalym R.Kýzekovanyng derekteri boyynsha, 100-den asa birtekti ru-taypalar engen. Búlardyng bir sheti sol Ibir-Sibir júrtynan bastalatyn. Endeshe, Qazaq elining reseylik otarlyq Sibir handyghynyng astanasy - Esker búghauyna ilige bastaghanyna 400 jyldan asty», - dese, tarihshy ghalym Kereyhan Amanjolov: «Orystardyng Qazaq elin bodandyqqa aluy 1731 jyldan emes, 1580 jyldary Sibirdi jaulau kezinen bastaldy. Óitkeni Ibir-Sibir júrtynyng halqy, negizinen, qypshaq, arghyn, kerey, nayman, jalayyrdan qúralghanyn edi», - deydi («Týrki halyqtarynyng tarihy», Almaty, 1999 j. 10-b).
Sol siyaqty orystyng geografiyalyq qoghamynyng negizin qalaushylardyng biri, belgili ghalym A.Lepshin 1832 jyly jaryq kórgen «Tarihy habarlar» atty enbeginde: «Sibir handyghynyng negizin qalaghan orta jýzding qypshaq jәne arghyn rulary edi», - dep jazady.
Sibir handyghy 1420 jylgha deyin «Týmen handyghy» dep atalghan. Handyqtyng territoriyasy ýlken bolghanymen, túrghyndar sany HVI ghasyrdyng ortasynda 30 500 adam shamasynda bolghan. Qazan qúlaghannan keyin, 1555 jyly Sibir hany Ediger (Taybúghy taypasynan) Mәskeu knyazdigining bodandyghyn qabyldady. Biraq 1563 jyly Kóshim han biylikti qolgha alghan kezden bastap, bodandytan bas tartyp, oryspen qarym-qatynasyn birden ýzip tastady.
Kóshim han 1569 jyly orys patshasy Ivan Groznyigha: «Sening biyliging bizge jýrmeydi, tatu túrghyng kelmese, túrysatyn jerindi ait...», - dep hat joldaghany jayly derek orys zertteushisi P.Nebolisinning enbeginde aitylady.
Orys jazbalarynda Kóshim handyghyn «Ertis handyghy» dep te ataghan. Astanasy Esker (Eski jer) qalasy Ertis ózenining ong jaghalauynda Tobyl qalasynan 16 shaqyrym jerde HIII ghasyrda boy kótergen. Búl ólke qazir Reseyding Týmen oblysyna qaraydy.
Kóshim nemese Sibir handyghynyng qúramyna qazirgi Batys Sibir men Soltýstik Qazaqstan ólkesi engen. Handyq Qazaq jәne Noghay ordalarymen qarym-qatynasta bolghan. Qyz berip, qyz alysqan. Kóshimning ýlken úly Ály noghay noyany Din-Ahmetting qyzyn alsa, óz qyzyn taghy bir noghay hanzadasy Aqmyrzagha bergen.
Kóshimning handyghy jayly Protauz jәne Efron qúrastyrghan ensiklopediyalyq sózdikte: «Kóshim Sibirde 1563 jyly handyghyn ornatty. Ertis, Tobyldyng býkil aumaghyn biyledi», - delinse, orys tarihshysy A.Oksenov: «Esker qalasynyng bas meshitinde Kóshimdi aq kiyizge kóterip han saylady. Handyghynyng belgisi retinde altyn, kýmis monetalar qúidy. Ol Týmen men Sibir hany bolyp jariyalandy», - deydi (A.Oksenov, «Ermakqa deyingi Sibir patshalghy», 26-bet).
Jarmaq joryghy
Altyn Ordanyng qúramynan shyqqan úsaq handyqtardy baghyndyrghannan keyin orys patshasy kýsheygenning ýstine kýsheye týsti. Patsha aghzamnyng qolshoqparlary (orys alpauyttary) «endi Sibirdi baghyndyryp alsaq» dep týn úiqydan aiyryldy. Óitkeni Ibir-Sibirding en baylyghy Resey saudagerlerining týsine kiretin boldy. Ári Sibir alynsa kýlli Aziyagha qaqpa ashylmaq.
Biraq Sibirdi jaulau ýshin әsker kerek. Búnday tapsyrmany ýkimetting soldattaryna tapsyryp, patsha jaman atty bolghansha, Edil men Donnyng boyynda qaraqshylyq jasap jýrgen kazaktargha tapsyrsa sózsiz tiyimdi bolmaq. Bir oqpen eki qoyan atu degen - osy. Birinshiden, memleketke maza bermey jýrgen qaraqshylargha júmys tabylyp, elding ishi tynyshtalady, ekinshiden, qaraqshylardyng kýshimen Sibir júrty talqandalady.
Osynday súrqiya sayasatty iske asyru ýshin kýlli Reseyge aty mәlim alpauyt Stroganovtar әuleti men Jarmaq (Ermak) deytin qaraq­shylardyng atamany til tabysady. Shash al, dese, bas alyp ýirengen Jarmaqtyng qandyqol jasaghy 1581 jyldyng jazynda Jayyqtyng jaghasynda oryn tepken Sarayshyqty shabady. Orys jylnamashylarynyng jazuy boyynsha, qalanyng eki myngha tarta halqyn qyryp, súlu kelinshekterin apta boyy azaptap, týgeldey zorlap óltiredi.
Búnymen toqtap qalmay qala manyndaghy auyl-qystaq, eldi mekenderdi jer betinen sypyryp, tipti kóne zirattardyng ózin týgin qoymay qiratyp, qu sýiekke ainalghan mýrdelerdi kórden suyryp alyp, tau-tóbe etip órtep jibergen. Bir sózben aitqanda, kóshpendiler «mynau bizding ata-babamyzdan qalghan jer» dep aitatynday birde-bir derek qaldyrmaghan.
Kózine qan tolghan Jarmaq kelesi 1582 jyldyng jazynda jasaghyn bastap Sibir júrtynyng astanasy - Eskerdi (Qashlyq) basyp alugha attanady. Birneshe aigha sozylghan qandy qyrghynnan keyin 26 qazan kýni Jarmaq sibirlikterdi quyp shyghyp, qalany basyp aldy. Jazushy Múhtar Maghauin osy kýndi (26 qazan) últ tarihyndaghy eng azaly kýn retinde tariyhqa tanbalauymyz kerek, - deydi («Qazaq tarihynyng әlippesi», Almaty, 1995 j. 147-b). Al osy joryq jayly «Ýlken Sovet ensiklopediyasynyn» alghashqy basylymynda: «1581-1584 jyldary Jarmaq otryady jýrgen jerin qangha boyap, Sibirge jol tartty. Kóshim handy qúlatty», - dep, ony Sibirdi baghyndyrushy retinde maqtap, erligin atap ótipti.
Sibir handyghynyng kýireui
Kóshim jenilgenimen handyq qúryghan joq. Arada eki jyl ótken song 1584 jyly tamyzdyng 5-nen 6-na qaraghan týni Eskerde esirip jatqan Jarmaqtyng jasaghyn kóshimdikter bir týnde tarpa bas salyp, kósemin óltirip, jasaghyn Ertiske tiridey toghytyp jiberdi. Qalghan qaraqshylar qashyp-pysyp aq patshanyng aldyna barady.
Osy jenisten keyin búrynghy Kóshim handyghy qaytadan es jiya bastady. IV Ivan qaytys bolyp, janadan patshalyqty qolyna alghan Fedor I Ioannovich Sibir handyghynyng kýshenginen qorqyp, qaraqshy Jarmaq salghan izding sýrleui óshpey túrghanda, qaytadan shabuyldy jalghastyrudy qolay kórdi. Kóp keshikpey Boris Godunovtyng úigharymy boyynsha Ivan Mansurov pen Danil Chulkov basqarghan qalyng qoldy Sibirge qaray attandyrdy. Búlargha jolay Vasiliy Sukin basqarghan qaruly mergender toby qosyldy. Qosyndar zenbirekpen qarulandy.
Qysqasy, Sibir jasaqtary orys әskerlerimen 17 jyl soghysty. 1591 jyly orys voevodasy Vladimir Masalskiy-Kolisovtyng kýsheytilgen jasaghy Kóshimge sheshushi soqqy berdi. Álsiregen kóshimdikterdi 1595 jyly voevoda Domojirovtyng jasaghy da qirata jendi. 1597 jyly Kóshim han qalghan-qútqan sarbazdarynyng basyn qosyp Tara bekinisine shabuyl jasady. Biraq shabuyly nәtiyjesiz ayaqtaldy. 1598 jyldyng 20 tamyzynda voevoda Andrey Voeykov Obi ózeni boyyndaghy shayqasta Kóshim әskerin tolyq talqandap, otbasy mýshelerining keybirin qolgha týsirdi.
Orystar 1591-1595 jyldar aralyghynda Sibir handyghyn tolyq baghyndyrdy. Qysqa merzim ishinde Resey patshasy basyp alghan ólkelerge 22 jerge qala (bekinis) salyp ýlgerdi. Atap aitqanda, 1586 jyly Shym-Túra qalasynyng ornyna Týmen bekinisi, 1587 jyly Tobyl, 1594 jyly Tara, 1604 jyly Tomsk boy kóterdi.
Professor N.Firsov 1915 jyly Peterborda jaryq kórgen «Sibir tarihynyng mәlimetteri» atty enbeginde: «Orystardyng negizgi maqsaty - Sibirdi otarlau boldy. Búl joryq aqyrynda, qandybalaq kósemning (Jarmaqty aitady) basyn jútsa, sibirlikterding qanyn suday aghyzdy. Aytalyq, Sibir patshasy Edigerding túsynda (1555 jyly) salyq tóleushiler sany 30 700 adam bolsa, HVII ghasyrda Batys Sibir ólkesindegi jeti uezde salyq tóleytin qauqary bar 3000 adam qaldy», - dep jazady.
Sibirlikter 1616 jyly otarlaushylargha qarsy songhy ret bas kóterdi. Kóterilisshilerdi patsha әskeri qoyday bauyzdap, qatyn-qalash, bala-shaghasyna deyin tútqyngha aldy. Osylay Kóshim jenilgennen keyin Resey imperiyasy Qazaq Ordasymen betpe-bet qaldy.
Qorytyndylap aitqanda, Altyn Orda memleketi ydyraghanda Qazaq handyghymen qatar qúrylghan, Sibirdegi Kóshim patshalyghy 20-dan astam jyl ómir sýrip, tarihta izin qaldyrdy. Búl - patshalyq Resey otarshylyghyna qarsy túrghan eng alghashqy kýsh retinde tarihtan oryn aldy.

jasqazaq.kz