Sәrsenbi, 15 Mamyr 2024
Din men tin 7063 51 pikir 13 Mamyr, 2019 saghat 10:35

Batystyng ýlken jospary hәm "qazaq janashyry" turaly...

Serikjan Bilәsh qazirgi qazaq qoghamyndaghy kýrdeli mәselege ainalyp bara jatqanyn moyyndaytyn kez keldi. Egerde búl mәsele búdan ary saghyzday sozylyp, jalghasa beretin bolsa, qazaq qoghamyndaghy jiktelushilik odan ary úlghaya týsetini belgili bolyp otyr. Alghashqy kezde Serikjan Bilәsh Qytaydan kelgen qazaqtardy «Qytaydyng shpiony», «patroiot»  dep jiktep, aghayyn arasyna jik týsirse, endi býkil qazaq qoghamy arasyndaghy jiktelushilikting sebebine ainalyp otyr. Qazirgi kýni Ázimbay Ghali, Rinat Zaytov siyaqty  qoghamda belgili túlghalardyng ózi Serikjan Bilәsh uaghyzynyng jeteginde ketip, sonyng soyylyn  soghyp, qazaq qoghamy arasynda da jik týsirip otyrghan jayy bar.

Ótken kýzde Jarqyn jeti turaly «Abai.kz» saytynda jariyalanghan  maqalada Serikjan Bilәshting kim ekenin tolyghymen dәleldep kórsetkenbiz. Áli de ol oiymnan qaytqan joqpyn jәne songhy kezde qolymda jinaqtalghan materialdar Serikjan Bilәshting men oilaghannnan da qauipti, halyqaralyq dengeydegi arandatushy ekenine kózimdi jetkize týsti. Biraq búl mәselelerdi myna maqala shenberinde qayta qozghamaq niyetim joq.

Endigi kezekte "Serikjan Bilәsh qazaqtyng shyn janashyry ma?" degen súraqqa jauap berip kórmekpin. Olay etpesek, "Serikjan Bilәsh bolmasa, Qytay qazaghy mýldem qúryp ketetin edi", "bizding múnymyzdy, qaygha qasiretimizdi  syrtqy dýniyege shygharyp, jar salyp, dýnie jýzining Qytay qazaqtarynyng mәselesine kónil audartyp otyrghan tek Serikjan Bilәsh. Ol bolmasa, bar Qytay qazaghy týrmede shirir edi" degendi aityp eldi shulatyp jýrgen Serijan jaqtastarynyng dauysy kýn sayyn kýsheye týsude. Olar tipti kezinde Sayragýl men Serikjandy qoldap, ara týsip jәrdem qoldaryn sozghan advokat Abzal Qúspan men jurnalist Sәule Ábdildahanqyzyn da, olardyng sózderin qostap, ara týspek aghayyndardyng barlyghyn ayaqqa taptap, joq etuge bar.

Serikjannnyng ózi bolsa, aqyn Múhtar Shahanov bastaghan ziyaly qauym ókilderining aitqan toqtau sózderine qúlaq aspay, olardy tyshqangha, sasyq kýzenge tenedi. Múnday adamdy qazaq dep, qazaq janashyry dep aitu mýmkin be? Qazaq ózining ar-imanyn, ruhaniyatyn malynan da, janynan da artyq baghalaghan halyq. Olay bolmasa, «Malym janymnyng sadaghasy, Janym arymnyng sadaghasy» dep aitpaghan bolar edi. Al, aqyn Múhtar Shahanov bastaghan top qazirgi kýngi qazaqtyng aryna balanghan, qazaqtyng joghalghanyn týgeldep, jyrtyghyn jamap, ruhaniyatyn qalpyna keltirip jýrgen túlghalar bolatyn. Olardy tyshqangha, sasyq kýzenge tenep, «Men tankimin ghoy. Tanki tabanynyng astyndaghy tyshqan, sasyq kýzenderdi qaytip kórsin» dep uәj aitqan Serikjandy qazaqtyng janashyry dep aita almaymyn. Joq. Aytu mýmkin emes. Qazaqtyng ruhaniyatyn ayaqqa taptaghan adamdy qazaqtyng dosy dep aitudyng ózi qylmys. Sebebi, kez-kelgen halyqty halyq etip úiystyratyn ózek – ol halyqtyng ruhaniy-mәdeny bolmysy.

Halyq odan ajyraytyn bolsa, onda ol halyq – halyq retinde tarih sahnasynan ketedi. Qazaqtyng sol ruhany ózegine, sol ruhany ózekti saqtap otyrghan, qorghap otyrghan túlghalardy tyshqangha, sasyq kýzenge tenegen adam qazaqtyng qaytip janashyry bola alady? «Qazaq» atyn betperde qylyp, sol qazaqty toz-toz etuge baghyttalghan Serikjan Bilәshting búl әreketi qazaqtyng mýddesine emes, kerisinshe, jalpy Ortalyq Aziya elderin halyqaralyq janjaldyng oshaghyna ainaldyru bolyp otyrghan Batys elderining mýddesine say keletinin qazaqtyng kópshiligi әli týsine qoyghan joq. Óitkeni, búl Batys elderining strategiyalyq josparynda arnayy qarastyrylghan kóp qatparly sayasat ekeninen habarymyz joq. Onday sayasaty bolmasa AQSh bastaghan Batys elderining qazirgi Aughanstan memlleketining soltýstik bóliginde Siriya men Iraqtan shygharylghan terroristik toptardy shoghyrlandyru ne ýshin qajet boldy? Serikjan Bilәshting janyn salyp, uahhabiylikti uaghyzdap, qazaqty qazaqqa aidap salyp, odan qalsa, qytaygha qarsy qoydaghy maqsaty qazaqtyng mýddesi ýshin emes, jogharyda aitqan «ýlken jospardy» iske asyrudyng joldary emes pe?» degen zandy súraq tuyndaydy.

Óitkeni, Serikjan Bilәshting úighyrlardyng azattyq kýshterimen birlese әreket etetini belgili bolyp otyr. Al, úighyr azattyq kýshterining AQSh bastaghan Batys elderimen tyghyz baylanysta ekeni әlemge belgili. Úighyr aghayyndardy qazaq qansha bauyrgha tartqanymen qazaqty halyq dep mensinip jýrgen úighyr joq ekenine kózimiz jetken joq pa? Songhy jyldary ghana qazaqstandyq úighyrlar tarapynan jasalghan separatistik әreketter olardyng týpki maqsatynyng neni kókseytinin kórsetken joq pa? Úighyrlardyng Qazaq jeri esebinen Úighyr memlekettigin qalyptastyru oilary barlyghyn da joqqa shygharugha bolmaydy. Olay bolsa, Serikjan Bilәsh sol sayasatty iske asyrushy «oyynshy» emes ekenine kim kuәlik beredi? Egerde osy mәselelerdi tútasynan alyp qaraytyn bolsaq, onda Serikjan bastaghan «oyynnyn» Qazaq memlekettigi ýshin qauipti astary barlyghyn joqqa shygharugha bolmaydy jәne búl mәselede onyng qazaq ýshin kýresip jýrmegenine kózimizdi jetkize týsedi.

AQSh pen ózge Batys elderining Ortalyq Aziya elderinde Qytaygha qarsy býlik shygharugha mýddeli bolyp otyrghany turaly «Fond strategicheskoy kulitury» atty  elektrondy basylymda jariyalanghan Aleksey Paholinning «SShA v Sentralinoy Aziy – kak straviti kitaysev s kazahamy y kirgizami» atty maqalasynda AQSh-tyng Ortalyq Aziya elderi halyqtaryn Qytaygha qarsy qoy sayasaty jýrgizilip jatqanyn jәne ol sayasatty jýrgiziu ýshin kim qarjy bólip otyrghanyn ashyp jazdy. Serikjan Bilәshting myna әreketi sol sayasatpen astasyp jatqanyn joqqa shygharu mýmkin be? Joq! Bizding olay deuimizge taghy bir dәlel – Halyqaralyq qúqyq qorghau úiymdarynyng Serikjan Bilәsh bastaghan toptyng aryz-shaghymdaryna elip ete qaluy da, kýdik tudyrmay qoymaydy. Onyng ýstine búl azamattyng úighyrlardyng azattyq qozghalysy úiymymen de tyghyz baylanysy barlyghy onyng әste Qytaydaghy qazaq ýshin kýresip jýrmegenin ayaghaqtay týsedi.

Jalpy, Qytaydaghy qazaqtyng basyna qara búlttyng ýiirluine Serikjan Bilәshting tikeley qatysy barlyghyn, uahhabiylik-salafiylik iydeologiyany Qytay qazaqtary arasynda taratushy bolghanyn búghan deyin jazghan maqalamyzda tolyq bayadaghan bolatynbyz. Qajet bolsa, ony ary qaray asha týsuge bolady. Jalpy Qytay qazaqtary arasyna uahhabiylikting taraluyna baylanysty, ondaghy qazaq arasyndaghy ruhany auytqushylyqqa baylanysty Zanghar Altaydyng jariyalaghan «Jarqyn 7 lany jәne kelesi qauip ...» maqalasynan ýzindi keltirsek, sol kezendegi Qytay qazaqtary arasynda Serikjan Bilәshting qazaq ruhaniyatyna qarsy qalay kýreskenin kóruimizge bolady. Ol maqalada bylay delinedi: «Qazaqstanda sol jyldary qanshama diny aghymdar bolsa, arghy bette tura sonday aghymdar ashyq ýgittelip jatty. Ol iydeya ýgitteushiler eshqashan shynayy at qoldanghan emes. Solardyng ishinde jarqyn7 degen atpen jýretin belgisiz adam Qytay qazaqtary sayttarynda arnauly týrde, túraqty ózin dәriptep, diniy-sayasy baghytyn ýgitteumen ainalysty. «Kýltegin» atty saytty sonynda tolyq baqylauda alyp, әrtýrli ózge últty, ózge dindi teris qyrynan kórsetetin, jek kórsetuge baghyttalghan jazbalaryn jәne de Qazaqtyng salt-dәstýr merekelerin (Nauryz merekesi jayly, bi, muzykalyq aspaptar) jek kórushilikti dәriptep din ýgitteuge kóshti (onyng million ret oqylghan «Myng bir sapar» shygharmasy sizderge dәlel retinde jiberiledi). Áriyne ol eldi ózine baurau ýshin әrtýrli últtyq qúndylyqtardyng janashyry keypine enetin kezi de boldy. Ol sonymen qatar Qytay joghary oqu oryndaryndaghy belsendi jastarmen kezdesip, olardy óz qataryna tartty. Ózine qarsy kelgen jastardy qorqytu, ýrkitu arqyly da ózine tartty. Jәne qarsy kelgen adamdargha jala jabu, ayausyz boqtyq sózder aitu arqyly ýnemi basyp-janshyp otyrdy. Osynday jýieli júmystar arqasynda Shynjang qazaqtary arasynda dәstýrli dinnen alystaghan, әri dәstýrli islamdy dәriptegen adamdargha jau kózben qaraytyn, olardy jau sanaytyn toptar payda boldy. Aqyry búl Qytay qoghamy qauipsizdik mekemesi jaghynan bayqalyp, Qazaq sayttary baqylaugha alyndy, jabyldy. Búl óz kezeginde qytay aqparat salasynda Qazaqstanmen aqparattyq kópir bolyp, qytay qazaqtarynyng ruhany azyghy bolyp otyrghan qazaq aqparat kenistigi ýshin orny tolmas joghaltu boldy.

Búl maqalany jazyp otyrghan sol Qytaydan kelgen qandasymyz. Serikjan Bilәshting Qytayda jýrip qazaqqa, qazaq ruhaniyatyna  «qanday qamqorlyq» jasaghanyn osy ýzindining ózi-aq tanyp-biluge mýmkindik beredi. Ózining qyzmetining basty baghyty qazaqtyng ruhaniy-mәdeny bolmysyn talqandaudy maqsat etip alghan adamdy «qazaq janashyry» dep aitugha keledi me? Serikjan Bilәshting uahhabiylikpen tikeley baylanysy barlyghy jaqynda ony qorghamaq bolghan oralman qaryndasymyzdyng viydeosynda taghy da dәleldendi. Ol viydeoda Serikjan Bilәshting diny baghyty A.Smanovpen birdey ekenin dәleldep, Serikjan hanafy mazhabynyng ókili dep pәtuә beredi. Búl Serikjan Bilәshting uahhabiyler ókili ekenine tolyq dәlel bola alady. Óitkeni, Smanovtar әuleti qazaq jerine uahhabiylik әkelushi negizgi arnanyng biri bolghany barshagha ayan. Ózderin hanafy mazhaby ókilimiz dep aitqanymen, olar hanafy mazhabynyng ókili bola almaydy. Eng bastysy olar  әruaqty, әuliyeni moyyndamaydy. Áulie men әruaq joq jerde hanafy mazhaby da joq.

Tәuelsizdikten keyin kelip elimizge engen uahhabiylik aghymnyng saldaryn qazirgi kýni bar qazaq qoghamy kórip otyr desek artyq aitqandyq emes. Osy aghymnyng saldarynan elimizde qanshama teraktiler oryn aldy, qanashama jastar adasyp, Sheshenstan, Siriya, Iraq elderine baryp ajal qúshty. Qazirgi kýni qazaq qoghamy osy iydeologiyanyng saldarynan jik-jikke bólinip otyrghany moyyndalmay otyrghan ashy shyndyqtyng biri. Osy iydeolgiyanyng Qytay qazaqtary arasyna taraluyna, ondaghy qazaqtardyng diny tanymynyng ózgeruine yqpal etken, qazaq ruhaniyatynan ajyratqan adamdy, qazaq tilinde sheshen sóileydi eken dep qoldau kórsetu qazaq halqyna qarsy jasalghan qastandyq bolar edi. Onymen shektelmey Qazaqstannyng ishine kelip, halyqty ishtey ózara dýrdaraz qylyp, jikteluine yqpal etip otyrghany da belgili.

Serikjan Bilәshting elimizding ishki tútastyghyn búzugha baghyttalghan múnday әreketteri jogharyda atap ótilgen halyqaralyq iri sayasy oiynshylardyng Ortalyq Aziya elderinde býlik shygharu josparymen say keletinin eskerer bolsaq, onda  Serikjan Bilәshti qazaq mýddesin qorghaushy retinde qarau mýmkin emes. Eng bastysy sol uahhabiylik iydeologiyanyng qazirgi Batys iydeologtary qolyndaghy músylman elderin ishtey býldiruge baghyttalghan basty iydeologiyalyq qaru bolyp otyrghany jalpygha ayan. Jәne búl jerde taghy eskerte ketetin bir jәit, Serikjan Bilәshting elimizding ishki tútastyghyn búzugha baghyttalghan әreketterinde jalghyz emestigin, ony qoldaytyn toptyng barlyghy da aiqyndalyp otyr. Ol elimizde tanymal «Tәuelsiz jurnalister kluby» ókilderi «Atajúrt eriktilerimen» birge «Qytaydyng qazaqtan shyqqan shpiondaryn» әshkereleumen ainalysyp keledi. «Tәnirlik dindi qalpyna keltiremin» dep el ishinde jik shygharyp jýrgen  Toqtar Jaqash pen uahhabiylik iydeologiyanyng uaghyzshysyna ainalghan Oraz Álimbekov  syndy jurnalister búl mәselede biraz jetistikterge jetip, qazaq arasyna jik saluda ayanbay enbek etip jýrgenderin aitugha tiyispiz.

Serikjan Bilәshting búlardan basqa da qoldaushylary az emestigine songhy kezde kózimiz jete bastady. Óitkeni, Qytay ókimetining Shyghys Týrkistandaghy qazaqtargha jasap jatqan qysymy qany bar qazaqtyng kez-kelgenining qanyn qyzdyratyny jasyryn emes. Alayda, búl mәsele búlay, Serikjan Bilәshting metodymen sheshilmeytinin úghynugha tiyispiz. Qazirgi kýni myna jerde ishtey jik-jik bolyp, aitysyp, tartysyp, bet jyrtysqanmen mәsele sheshilmeydi. Osy tartys ary qaray jalghasa beretin bolsa, onda mәsele odan ary ushyghyp ketetini anyq. Onyng ornyna búl mәseleni sheshuding basqa joldaryn qarastyryp, Qytaydaghy qandastarymyzdy mýmkindigi bolghanynsha kóptep qaytarudyng jolyn qarastyruymyz kerek. Ekinshi mәsele, Qytaydyng ekspansiyalyq sayasatyna qarsy túra alatyn sayasy jiger men sauatty ekonomikalyq sayasat qajet. Ókinishke oray, qazir bizde ol joq ekeni bәrimizge belgili.

Qazirgi kýni elimiz sayasy túrghydan da, ekonomikalyq túrghydan da Qytaygha tәueldi. Qazaqstannyng barlyq bazary Qytay tauaryna tәueldi jәne Qytay ekonomikasynyng quatyn arttyrugha júmys istep jatyr. Múnday jaghdayda Qytaygha sózing ótedi me? Joq! Sondyqtan da qazaq-qytay araqatynasy memlekettik dengeyde aiqyndaluy tiyis. Dәl qazirgi jaghdayda Serikjan Bilәsh siyaqty arandatushylardyng әreketi  qazaqqa zәredey de paydasyn tiygize almaydy. Kerisinshe, alpauyt memleketterding geosayasy josparlaryn iske asyru jolyndaghy әreketterining qúrbandyghyna ainalyp ketu yqtimaldyghy bar. Alpauyt memleketter ózderining mýddelerin iske asyru jolynda eshnәrseni kózge ilmeytinine, eshkimning kóz jasyna qaramaytynyna songhy on jyl kóleminde әlem halyqtarynyng kózi san mәrte jetti. 2009 jyly bastalghan «Arab kókteminin» jalghasy ayaqtalmaghanyna, jýzdegen myng adam qúrban bolyp, millondaghan adamdardyng bosyp ketkenine bәrimiz kuәmiz. Sol jaghday qazaq halqynyng basyna da kelmesin desek, onda jalghan úrandy jeleuletip, halyqty orgha jyqpaq bolghan kez-kelgen arandatushynyng joly kesilui tiyis. Basqa jol joq!

Zikiriya Jandarbek

Abai.kz

51 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2029
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2458
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2040
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1590