Dýisenbi, 13 Mamyr 2024
Óner 6983 29 pikir 13 Sәuir, 2019 saghat 09:47

Basty soqqynyng baghyty

Býginde әlemdik dәrejedegi alghashqy qazaq әnshisi atanyp jýrgen Dimash Qúdaybergenning halyqaralyq dengeyge kóterilgenine eki jyldan artyq uaqyt ótse de, ol turaly aqyn Onaygýl Túrjanovanyng kitapshasynan basqa terennen quzaghan tiyanaqty dýniye, tipti Qazaqstan kóleminde muzykatanushylyq maqala jazyla qoyghan joq. Esseist jazushy Maqsat Tәj-Múrat osy olqylyqtyng ornyn toltyru maqsatynda «Dimash. Kogda jajdut krika» atty kitap jazyp bitirdi. Biz oqyrman nazaryna sol kitaptyng qazaq tiline audarylghan «Jer әlemdi sharlaghan qazaq әni» deytin tarauyn úsynudy jalghastyramyz. 

(Jalghasy. Basy myna siltemelerde: «Baghy barmen talaspa»Teniz týpten tebirenedi,Dimashtyng dauysy jәne әlemning 47 elindegi beytanys tanystar), Dimashtyng dinamikalyq konservatizmi, «Qyr balasy qol sozady aspangha», Dimash jәne qazaq mәdeniyetining integrativtik modeli, Tauday talaptan – barmaqtay baq, Orynsyz sóz qan qyzdyrady, Dimash jәne HHI ghasyrdyng «jyrtqyshtary»...

Dimashtyng ataghy aspanday bastaghan 2017 jyldyng kókteminde Rinat Zayytov bir radiohabargha qatysyp otyryp, jýrgizushining ótinishimen Dimashqa arnap efirden óleng oqyp, kónilinen jyrtys bergendey bolyp edi. «Aman jýr» degen ynghaydaghy bir shumaq tilek. Talantty moyyndau bekzattyqtyng belgisi ghoy, «Janylmaytyn jaq joq, Rinatqa oy týsken eken» dep quanyp qaldy әlgi habardy «vidostan» tyndaghan kópshilik. Alayda aragha birer ay salyp, Rekeng bayaghy «ottaubayyna» qayyra basqanda «Ou, búl jigitting ilgeridegi keshirim rәuishti aq tilegi qayda!?» dep, qayta antaryldy. Antaryldy da, «Búl ózi kóre almaushylyqtyng tuma talanty eken» degen tújyrymgha keldi.

Ádette keybir shygharmashylyq adamdaryna tәn bolyp keletin synshyl, minshil minez ben kórealmaushylyqtan tuatyn synshyldyqtyn, minshildikting arasyndaghy aiyrmashylyq qanday yaky búl ekeuining ortasynda mór basylghan shekara bar ma? Jalpy kórealmaushylyq, daryndy mooyyndamaytyn darynsyzdyng qara qyzghanyshy neden tuady? Gomerding Zoiyli, Mosarttyng Salieriyi, Pushkinning Benkendorfy, Shagaldyng Malevichi... bolghany siyaqty, Rinatty Dimashqa qatysty týrde osy tarihy tandemderding qataryna ne nәrse aparyp qongy mýmkin?

Kórkemónerding bir ereksheligi — oghan aparatyn esikterdi kýzetip, qashanda bosaghasynda qyzyl tilin salaqtatyp, arystangha eliktep bir palkandar jatady. Búl baylauly tóbetter — jazushy, muzykant, suretshi... bolghysy kep almay qalghandar, sol ózderin esiginen qaratpaghan salada retin tauyp, qanday da bir qyzmetti iyelenip alady da, әlgi salanyng hannan da qatal qaqpashylaryna ainalady, sóitip búryn abyz bolyp jyraudyn, saray súrqyltayy bolyp muzykanttyn, jandarm jendeti bolyp aqynnyn, baspa redaktory bolyp jazushynyn... «janazasyn» shygharyp, ýkim aitqan. Zaman ózgerdi, qazir solar «qarymdy qalamger» retinde Feysbukke iyelik etedi, suret galereyalarynda kórme kuratory bolyp, talanttargha qalay suret saludy ýiretedi, estrada boyynsha muzykalyq produser, muzyka synshysy atanyp, konkurstardyng jury mýshesi retinde qanday әndi qalay aitu kerek ekendigine myilandyrady. Yaghny suretshining naturmortqa tauyqtyng sýbe sanyn, ne bәlish beynesin saludan búryn ózining tәbet-aranyn beyneleytini siyaqty, «shirkin-ay, men daryndy әnshi (variant: jazushy, suretshi,...) bolghanymda bar ghoy, býiter edim, sýiter edim» dep keletin ózining oiyndaghy qoshqar mýiizdi algha tosady, ózi bas súgha almaghan esikke talant-qabiletining arqasynda erkindey enip, óz ornyn iyelengen daryn iyelerin әlgi «qoshqar mýiizine» iyliktirip, kóndirmek bolady, oghan kónbese býkil palkandar bolyp jabylyp talay bastaydy, sóitip «tolmaghan tolstoylar, shala shekspirler» baghy men baby qatar shapqan talanttardan ózderining joly bolmaghan, oryndalmaghan armandarynyng óshin alady. Rinat ta dәl osylay, bir kezde ózine arman bolghan, biraq iyghyna qonbay, basqa jaqqa úshyp ketken shyn óner qúsynyng esesin — jas kezinde әnshi, odan song reper bola almay qalyp, endi mәdeniyetting ótip ketken satylaryn qalpyna keltiru jolyndaghy arhaik aitysty, toy-әnshilerge ortanqol mәtin jazudy qanaghat etuge mәjbýr qazirgi kýiining yzasyn Dimash siyaqty talanttardan almaqshy. «Nege jýrek bir sәt tynbaydy?! / Nege mazalaydy búl qayghy?! / Nege, nege kýlkimdi úrlaydy?! /Nege adamdy ýmit aldaydy?!. Qol jetpes arman - / aq qúsymsyn, alysta qalghan...» (Avtory — Rinat Zayytov).

Osylaysha Rinat uaqyt óte kele bir kezde «Saz әleminde» aitqan sózderinen qaytuyn qaytqanymen, janyn sary masaday talap ketpey jatqan ózine kónil tolmaushylyq, ómirden ýlesti oryn ala almay qalghan ókinish sebebimen jýrektegi qynyrlyghyn tolyq joya almaghan. Búl ambisiya kisining júdyryqtay búrqanyn ýnemi qaraytyp túratyndyqtan adam әlgi quyp jýrgen salasy ýshin ózining ortanqol bireu ekendigi turaly oimen әste bitiskisi kelmeydi. Ónerde talantsyzdyq qiyn emes, ónerde shyn talanttan ózine ontologiyalyq jau jasaytyn qarabayyr orta qoldyq qiyn. Saliery óz kezeni ýshin tәp-tәuir muzykant bolghan, biraq ol Mosart siyaqty ghajayyp talanttyng dengeyine ólse de jete almaytynyn sezip, ishtey jaman qorlanghan, sebebi Salieriyding býkil armany mosarttyq talant dengeyi edi. Mosarttyng qarymdy biograftarynyng biri, avstriyalyq Alifred Eynshteyn osy orayda Mosart — Saliery mysalynda adamdargha sýrsana dengeyinde tәn bolyp keletin qyzghanysh — ortasha daryndy óner iyesining ýlken talantty kóre almauy adamdy eng auyr azapqa salatyn qyzghanysh ekendigin dәleldep berdi. Árberdesin Saliery Mosartqa u bermegeni keyin eksgumasiya arqyly dәleldendi ghoy, sóitse-daghy úly kompozitordy kórge uaqytynan búryn salghan bir uytsyz u bar edi, ol udyng aty — degenine jete almaghan jannyng degenine jetken jandy kórealmaushylyghy.

Býgingi zamannyng sonday Zoildary men Salieriylerining ghalamtordaghy aty — heyter.

Búl niufag aghylshyn tilinde hater, yaghny «jekkórushi, jau, kýnshil, jala jabushy, qyzghanshaq» úghymdaryn bildiredi. Heyterding sipatty basty erekshelikti — syndarsyz bireudi «japtym jala, jaqtym kýiemen» negizsiz, emosiyamen únatpau. Oghan ýsh nәrse sebep boluy mýmkin: ýnemi júrt nazarynda jýru tilegi, - heyter qabilet-qarymy shekteuli adam bolghandyqtan ol ýshin atyn shygharudyng basqa amaly joq; ekinshiden, heyterlikke shygharmashylyghynyng ne sheberligining zәruligi tómendep aty júrttyng esinen shygha bastaghandar barady, psihologiyada múnday adamdar «úshaghy qúlaghan úshqyshtar» dep atalady; kelesi sanat — ómirde ózderining algha qoyghan maqsattaryna jete almay, ómirlik josparlaryn jýzege asyra almay qalghandar, -múndaylar siz jetken biyik mening shyghar biyigim boluy kerek edi dep sanaydy jәne osy orayda boylaryndaghy agressiya arqyly óz sәtsizdikterining ornyn toltyrugha tyrysady, sóitip óz baghasyn ózi kóteredi. Rinattyng is-әreketining týp tereninen osy aitylghandardyng ýsheuin de kóruge bolady, bir ereksheligi, ol kóptegen heyterler siyaqty nim astyna jasyrynbaydy, aitaryn ashyq aitady, búl qalpymen ony anonimdi emes heyter deuge bolady nemese jýre-bara heyterlik sipat alyp ketken antagonist, yaghny ne nәrseni de teristemese, joqqa shygharmasa túra almaytyn, ómirge tek qara kózildirikpen qaraytyn adamdardyng sanatynan. Degeninen qaytpaytyn múnday tip «heyters gonna heyt» dep atalady, yaghny Dimash әndi Freddy Merkiury siyaqty, nemese Medet Shotabaev, Erlan Rysqaly siyaqty aitsa da heyter óz sózinen bәribir qaytpaydy, qalay synady, solay synay bermek. Onyng ýstine Rinat ortasynda jýrgen qazirgi aityskerler, mening auzy dualy kurstasym, belgili jurnalist Nәzira Jәrimbetova aitatynday, sózge toqtau degendi bilmeydi. Sóitip heyterlerding búl týri Dimash siyaqty býginning trendine ainalyp túrghan talanttardyng atyna internet arqyly syn aitudy, ýnemi mýiizdep otyrudy, «әshkereleudi» óz aldyna bir trendke, yaghny haypqa ainaldyrady. Hayp jasau — ýnemi úrys-keris, janjaldyng ortasynan tabylyp, oqys әreketterge baryp, ózine júrttyng nazaryn audaru, osynday qúityrqy «monstruozdyq» joldarmen, yaghny arsyzdyqpen óz reytingin kóteruge tyrysu. Bizding qoghamymyzda sonday las әdistermen tanymaldylyqqa jetu, onymen birge aqsha jasaugha úmtylu qazir búryn bolmaghan syny shamagha jetip túr. Býginde bizdegi «júldyz» qataryndaghylardyng beynearnalaryna jazylushylardyng sany olardyng ónerine tәnti bolushylardyng sanynan әldeqayda kóp. Al YouTube-te monetizasiya qaralymdar boyynsha jýredi, yaghny qaralym mólsheri TOP dengeyge -milliongha jetkende, soghan sәikes kommentariyler molayghanda onday kanalgha jarnama berushiler nazar audara bastaydy, onyng syrtynda Gugli kompaniyasynyng ózi tóleytin syiaqy jәne bar. Sarapshylyq taldaugha qaraghanda, bizde hayp arqyly jazylushy jinaytyndardyng qataryn «ngfreym» vaynerler komandasy bastap túr (2017 jylghy mәlimet boyynsha jazylushylar sany 3,1 mln-gha jetken), odan keyingi oryndy Bayan Alagózova iyelengen (2,9), búdan song Qayrat Núrtas pen Asha Matay (búl ekeuining akkauntyna 2,7 mln adam jazylghan). Endi Rinat Zayytovty shashbaulau arqyly hayp jasap otyrghan beynearnalardyng qany jerge tambay túrghan «Dimash» taqyryby arqyly kórermen jinau dinamikasyna kóz salayyq: 2018 jyly 27 jeltoqsan — 2019 jylghy 11 qantar aralyghynda, yaghny jarty aidyng ishinde Rinattyng Aman Tasyghanmen súhbatyn Talk Like arnasy arqyly 713 myng 258 adam qaraghan jәne sonyng 7090-y kommentariy jazghan, dәl sol interviudi Rinat Zayytovtyng jeke yutub arnasynan 555 myng 371 adam qaraghan jәne sonyng 3977-si óz oilaryn aitqan jәne «JA» kanaly boyynsha tiyisinshe 5300×704 sifry tirkelgen. Osylaysha on bes kýnde barlyghy 1 mln 300 mynday adam Dimash arqyly Zayytovqa jәne onyng jandayshap arnalaryna nazar salghan. Ári ataq, әri aqsha — tamasha emes pe?!.

Altyn taudyng ózderine shyghu nәsip etilmegen shynyn kózdep nayza laqtyrushylar qashanda bolghan — jetse jetkeni, jetpese sol qúlaghan jerine dókir úshymen syzat salyp ýlgeredi. Rinat kezekti, jeltoqsan súhbatynda Dimashtyng Qytaygha ketuine jol berip, qytay sayasatynyng qúrbanyna ainaldyrghany ýshin «basy istemeytin ministrlikti» aiyptay kelip, «Ony ózimizde ústap, operanyng pasporty retinde kerisinshe qong kerek edi» dep qaldy. Osyndaghy orys tilinen interferensiyamen barymtalanghanday bolyp túrghan «kerisinshe qoy» tirkesin qazaqsha qisyndap kórsek, mәselening qoyylysy Dimashty qazirgi jýrgen estrada salasyna jibermey, opera teatrynyng әnshisi retinde paydalanu tónireginde bolyp otyrghan siyaqty. Tórkini týsinikti — olay etse, yaghny Dimashty taza klassikalyq vokalmen baylap qoysa, múnyng ózi aldymen «fanerashyl» toy әnshilerine mayday jaghar edi, bir ghana әnshining bedeli búlardy basyp túrmas-ty, Dimash siyaqty fonogrammasyz aitatyn jәne әndi ózderinen asyryp salatyn keyingi buyn әnshiler ósip shyghyp, júrt nazary solargha qaray auyp ketpes edi. Osyny, Dimash kórsetip otyrghan «nashar ýlgini» toqtatudyng jayyn toy әnshileri jinalyp kelip Rinattyng qúlaghyna sybyrlady demeymiz, sebebi, búl ózi kópten әueze bolyp kele jatqan әngime, tipti Dimash ýlken sahnagha ilki qadam basqanda ony «Astana Operagha» qaray iykemdeushiler bolghan, biraq әnshi ózining óner jolyn kóz aldyna estradada, sonyng ishinde klassikalyq vokal men estradalyq vokaldyng qosyndysy týrinde, yaghny popera retinde elestetetinin aityp, «opera pasporty» bolu úsynysynan bas tartqan-dy. Sonyra Dimashtyng ataghy әueley bastaghanda bizding estrada «júldyzdarymyzdyn» birqatary oghan shette jýre beru úsynysyn da tastaghan, biraq óitse әlemdik megajúldyzgha ainalyp ketu qaupi bar ekeni anyqqa shyqqannan keyin myna «operanyng pasporty» degendi qyltitty. Ózi de osy toy-biznesting kórnekti ókili jәne onyng gýldenuine toy әnderding sózin jazu, toylarda tamada bolu arqyly kesek ýles qosyp kele jatqan Rinat Dimashty kómeyge kese-kóldeneng túrghan sýiektey kóretin óz ortalaryndaghy osy ynghaydy iyini kelgende tamyzdyq qyp tastap otyr. Endeshe Zayytov jay heyter emes, sonyng ishinde birbetkey «heyters gonna heyt» qana emes, belgili bir toptyng iydeologiyasyn jýrgizetin jәne osy jolda jemtigine qarsy shabatyn alaman anderdog heyter.

Osy jerde keyipkerimizding biz sóz etip otyrghan sipaty últshyldyqpen qatty shalaptalghanyn aitu jón. Áleumettik jelilerde aitysmenning arghy tegi úighyr ekendigi, oghan tatar qany aralasqandyghy, t.b. neshe týrli qaueset jazylyp jýr. Bizding búl shetin mәselede tipti de shataghymyz joq. Rinattyng ózi aitqanday, basqa últtan shyqsa da qazaqtyng ortasynda ósip-ónip, «jeti atasynan bermen qazaqtyng tәrbiyesimen, qazaq bolyp ósken adam» bizding tarihymyzda az emes. Basqa halyqtarda da onday mysal kóp. Al solardyng qay-qaysysyn da alabóten airyqshalap túrar bir qasiyet sol ózderi tuyp-ósken bóten orta, basqa últtyng soyylyn soghugha kelgende shekten tys belsendi bolyp ketetindigi. Mәselen, arghy tegi falash Pushkin orys әdeby tilin jasady, pomor Lomonosov orys ghylymynyng negizin saldy, týrki tektilerden Karamzin orys tarihyn jazdy, Aksakov panslavyanshyldyqtyn, Trubeskoy slavyanshyl euraziyashyldyqtyng kórnekti ókilderine ainaldy, gruzin Stalin orys nasional-bolishevizmi negizinde Reseydi quatty derjavagha ainaldyrdy. Gruzin Sergo Ordjonikidze Kavkazgha barghan kezinde orys shovinizmin shekten shygharyp jibergeni sonsha, Lenin múny «úlyderjavalyq derjimorda» atap qatty ashulanghany mәlim. Yaghni, basqa últtan shyqqandar elding negizin qúrap otyrghan halyqqa sinisu oiymen sol halyqtyng qamyn jeudi olardyng ózinen de asyryp, qamshyny qattyraq silteytinine tarih turashy. Aytalyq Dimash jayynda әngime bola qalsa Rinattyng óz jerlesteri Erlan Rysqaly men Medet Shotabaevty baghasyn ala almay jýrgen halyqaralyq talanttar retinde әngimesine túzdyq ete beretinin sonday shekten shyqqan últshyldyqpen baylanystyrmasqa laj joq. Ózining qazaqqa kirme emes ekendigin, tәrbiyesi boyynsha «jeti atasynan bermen qazaq» ekendigin dәleldeu ýshin de Rinatqa búl әnshilerdi aitu kerek bolghan shyghar, biraq Dimashtyng talantyn baghalau ýshin bizdegi basqa әnshilerdi kemsitu yaky synap-mineu qanshalyqty qajet bolmasa, basqa әnshilerdi úlyqtau ýshin de Dimashty kemsitip, synap-mineu de sonshalyqty qajetsiz. Óz basym Arqa әnshilik dәstýrin abyroymen jalghastyryp kele jatqan tamasha әnshi, izdengish mulitiinstrumentalshy Erlan Rysqaly da, bay obertondy operalyq tenor dauystyng iyesi Medet Shotabaev ta Rinat Zayytovtyng advokattyghyna múqtaj emes dep oilaymyn. Bәrin ait ta birin ait, Rinattyng Dimashqa qaray baghyttap jýrgen soqqylarynyng ishindegi basty soqqynyng baghyty da osy — ózining sýiegi bógde bolghanymen, eti qazaq ekendigin ólip-tirilip dәleldeuden tuatyn jershildik. Jiyirkenishti jershildik. «Búl iske kim vinovat / Ya Semeyding qalasy? / Ya qazaqtyng alasy?» (súraqtyng avtory Abay).

(Jalghasy bar)

Maqsat Tәj-Múrat

Abai.kz

29 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1958
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2259
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1857
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1550