Mústafa Shoqaydyng qajyrly enbegi men múqalmas qayratynyng nәtiyjesi retinde Berlinde shyqan «Yash Týrkistan» jornaly úly Týrkistangha qatysty kóptegen qúndy múralardy qoynauyna býgip jatyr. Olay deytinimiz, birinshiden, «Yash Týrkistan» jornaly qazirgi qazaq tiline týgeldey audarylyp, ghylymi, әdeby ainalysqa әli tolyq týse qoyghan joq. Ekinshiden, Týrkistannyng tәuelsizdigi men tútastyghyn múrat tútqan búl jornaldyng negizgi baghyty sayasy sipatta bolghanymen, basylym betinde mәdeni, ruhani, tarihi, әdeby tuyndylar men maqalalar jii jaryq kórip túrghan. Mústafa Shoqay bastaghan azattyq erleri kenestik Týrkistanda bolyp jatqan oqighalargha narazylyq bildirumen ghana shektelmegen, olar últtyq túrghydan ózindik ústanymdaryn da aiqyn anghartyp otyrghan.

Mústafa Shoqaydyng qajyrly enbegi men múqalmas qayratynyng nәtiyjesi retinde Berlinde shyqan «Yash Týrkistan» jornaly úly Týrkistangha qatysty kóptegen qúndy múralardy qoynauyna býgip jatyr. Olay deytinimiz, birinshiden, «Yash Týrkistan» jornaly qazirgi qazaq tiline týgeldey audarylyp, ghylymi, әdeby ainalysqa әli tolyq týse qoyghan joq. Ekinshiden, Týrkistannyng tәuelsizdigi men tútastyghyn múrat tútqan búl jornaldyng negizgi baghyty sayasy sipatta bolghanymen, basylym betinde mәdeni, ruhani, tarihi, әdeby tuyndylar men maqalalar jii jaryq kórip túrghan. Mústafa Shoqay bastaghan azattyq erleri kenestik Týrkistanda bolyp jatqan oqighalargha narazylyq bildirumen ghana shektelmegen, olar últtyq túrghydan ózindik ústanymdaryn da aiqyn anghartyp otyrghan.

Mústafa Shoqaydyng enbekterin jinastyryp jýrgen kezimizde, dәlirek aitqanda 1997 jyly «Yash Týrkistan» jornalynda jariyalanghan bir maqala nazarymyzdy airyqsha audardy. Basylym betinde 1934 jyly jaryq kórgen maqala «Týrkistannyng úly aqyny - Abay Qúnanbayúly» dep atalady eken. Shaghatay tilinde jazylghan maqalagha qosymsha retinde Abaydyng mәshhýr sureti basylyp, onyng astyna «Týrkistannyng eng úly aqyny Abay Qúnanbayúly» dep jazylypty. Maqalanyng sonyna «Esen Túrsyn» degen qol qoyylypty. Býrkenshik at qoldanghan avtordyng shyn mәninde kim ekenin anyqtau onaygha soqqan joq. Áuelgide Mústafa Shoqaydyng ózi bolar dep oiladyq. Emigrasiyadaghy ziyalylar arasynda jana qazaq poeziyasynyng kóshbasshysy bolghan úly Abaydy últy qazaq Shoqaydan artyq kim bilmek? Onyng ýstine, maqala avtory Abaydy tútas Týrkistannyng eng úly aqyny retinde ataghan eken. Bizding biluimizshe, Abaydy búlay tútas Týrkistannyng bas aqyny dep baghalaghan jan bolghan emes.

Áriyne, basylymnyng bas redaktory retinde Mústafa Shoqaydyng maqalanyng jazyluy men jaryq kóruine ýlken septigi tiygeni anyq. Degenmen, zertteu barysynda kóz jetkizgenimizdey, Esen Túrsyn - «Yash Týrkistan» jornalynyng jauapty hatshysy Tahir Shaghataydyng laqap aty. Sondyqtan, Abaydyng ómirden ótkenine 30 jyl toluyna oray shet elde, «Yash Týrkistan» jornalynda jaryq kórgen búl maqalanyng avtoryn professor Tahir Shaghatay dep batyl aitugha bolady.

Eng aldymen aitar jayt - kólemi shaghyn maqala qalyng kópshilikke arnalghanymen, ghylymy tәsilden auytqymay, barynsha jýieli jazylghan. Maqalanyng kirispesinde Abaydy qalyptastyrghan orta men halyq әdebiyeti jayynda syr shertip, oy órbitken avtor qazaq әdebiyetin «týrki halyqtary әdebiyeti ishinde eng bay әdebiyet» dep baghalaydy. «Qazaq halyq әdebiyeti sarqylmas, sheksiz qazyna» dep tamsanghan Shaghatay, qazaq әdebiyetining damu ýrdisi men órisine, ereksheligi men basymdylyqtaryna toqtalady. Osy tústa HIH ghasyrgha deyingi dәuirlerge taldau jasap, halyq әdebiyetining tarmaqtaryn tarata aitqan Tahir Shaghataydyng bilgirligine eriksiz tanyrqaysyn.

Maqala avtory Abay turaly terennen tolghap, kósile sóileydi: «...Abay Qúnanbayúly әdebiyetke ýlken ózgeris әkelip, halyq әdebiyetine jana baghyt berdi. Ol zamanauy sipatta, últtyq ruhta ólender jaza bastady. Abay orys әdebiyeti jәne sol arqyly Europa әdebiyetin jetik biletin. Degenmen, búl tanystyq ony qazaq auylynan, keng dalasynan jәne dala tósinde erkin jaylaghan halqynan aiyrghan joq. Ol dәstýrli qazaq әdebiyetindegi halyqshyldyqty zamanauy últshyldyqqa ainaldyrdy».

Rasynda, Abaydy ózge zamandastarynan aiyryp túrghan eng ýlken erekshelikting biri - onyng tereng tamyrdan, dәstýr men dininen, halyqtyq tanym men payymnan qol ýzbey, últtyq, ruhany qúndylyqtardy jyrlap ótuinde jatyr emes pe? Osy orayda Mústafa Shoqaydyng 1935 jyly "Yash Týrkistan" jornalynda jaryq kórgen «Orys missionerligi» degen maqalasy eriksiz eske týsedi. Atalmysh maqalada Mústafa Shoqay Abaydyng әigili zamandasy, qúiryqty júldyzday aghyp týsken Shoqan Uәlihanovty «orys mәdeniyeti men orys biyligining missionerligine» tenegen edi. Búl tústa bir uyzdan jaryghan últshyl ústaz ben shәkirt Shaghataydyng týsinik-payymy ýndesip, qabysyp jatyr demeske sharang joq.

Abaydyng  ormanday júrtqa ýnilu sebebin jete týsine bilgen Shaghatay, úly oishyldy «últshyl, halyqshyl aqyn» dep ataydy. Búl tústa Abaydyng Shyghysy pen Batysyn tap basyp, tany bilgen maqala avtoryna taghy da qúlaq týreyik.  «Orys zertteushi ghalymdary Abaydy orys әdebiyetining alyptary Pushkin men Lermontovty oqyp, olardyng shygharmalarymen jaqyn tanys bolghan dep jazady. Al, bolishevikter ony «dala aristokraty» sanap, «feodalizm men bayshyldyqtyng jyrshysy, últshyl» dep qaralauda. Bizding payymdauymyz boyynsha, Abay qazaq әdebiyetine jana zamangha say últtyq ruh pen sipat bergen últtyq әdebiyetting shynayy reformatory edi» - dep jazypty Tahir Shaghatay.

Avtor, shaghyn maqalada Abay turaly jalpylama aitpay, onyng shygharmalaryna da bayypty bagha beripti. T.Shaghataydyng aituynsha, «Abay óz ólenderin halyqty tanugha hәm tanytugha arnady. Halyqtyng kemshilikterin kórsetip, odan tiylugha shaqyrdy. Ol halyqty, elin jәne onyng tabighatyn surettedi, ótken kýnderding jarqyn betterin saghyndy, óz dәuirindegi halyqtyng jaghdayyna jany auyryp, qayghyrdy. Halyqty keleshek ýshin dayyndyq jasaugha, oqu-bilim men mәdeniyetke shaqyrdy. Abay qazaq jastaryn, jalpy qazaq júrtshylyghyn elin tanyp, biluge, ony sýyge jәne oghan qyzmet etuge ýndedi».

Tahir Shaghatay, shygharmalaryn qalyng qazaqtyng arasynda, tughan auylynda otyryp jazghan Abaydyng kózi tirisinde ózine layyqty qúrmetke ie bola almaghanyna ókinish bildiredi. Degenmen, avtordyng pikirinshe, Abaydyng eng ýlken múrasy - onyng qalyptastyryp ketken mektebi. Artyna mol múra, myqty negiz qaldyrghan Abaydyng qazaq әdebiyetine әseri az uaqyttyng ishinde aitarlyqtay aiqyn bayqaldy. Avtordyng sózine qúlaq týrsek «Abaydyng jolyn qughan keyingi buyn әdebiyet ókilderi onyng әserimen hәm salghan dara jolymen jýrdi. Qazaq әdebiyetinde birden janashyldyq ruhy basym bolyp shygha keldi. Ahmet Baytúrsynúly, Mirjaqyp Dulatúly, Súltanmahmút, Ghúmar Qarashúly jәne taghy basqalary Abay qalyptastyrghan әdeby mektepting ókilderi boldy».

Osy arada kenestik ashy shyndyqty aityp, Alashtyng arystaryn joqtaghan T.Shaghatay, Ahmet Baytúrsynúly men Mirjaqyp Dulatty tek qazaq әdebiyetining ghana emes, tútas Týrkistannyng qúrylyp, qalyptasuyna ólsheusiz ýles qosqan qayratkerler retinde eske alady. Tútas Týrkistan ýshin ter tógip, jan qighan Ahmet, Mirjaqyp, Mústafalargha ruhany ústaz bolghan Abay, rasynda úly Týrkistannyng aqyny emes pe? Abay shygharmalarynda Týrkistan turaly bir sóz de jazbauy mýmkin, alayda, onyng izimen jetilgen shәkirtteri Týrkistannyng tәuelsizdigi men tútastyghy jolynda bastaryn bәigege tikti.

Týrkistannyng azattyghy jolynda bar ghúmyryn sarp etken kýresker azamattyng baghalauynsha «Abay tek qazaqtyng ghana emes, sonymen qatar býkil Týrkistannyng da bas aqyny!» Búl - óresi biyik ózbek jigitining jýrekjardy lebizi, shynayy pikiri bolsa kerek. Óitkeni, maqaladaghy oilaryn osymen dogharmay, odan әri órbitken avtor 1954 jyly Týrkiyanyng Stambul qalasynda basylyp shyqqan «Týrkistanda týrikshildik jәne halyqshyldyq» atty enbeginde Abaydy «Týrkistandaghy janaru kezenining basy» dep atap kórsetken.

Týrkistanda tәuelsiz memleketter ornap, qazaq eli azattyq alghan tústa búl maqala qaysibir jandar ýshin tansyq bolyp kórinbeui de mýmkin. Degenmen, shet elde jәne stalindik zobalannyng әserimen Abay shygharmalary «túrpayy sosializm» túrghysynan taldanyp, taptyq úghymmen baghalanyp jatqan kezende jazylghanyn eskerer bolsaq, maqalanyng qúny da arta týspek. Tipti, Abaydyng qazaq әdebiyetindegi ornyn tap basyp aitqan avtor osy tústa zanghar jazushymyz Múhtar Áuezovpen ýndesip ketedi.

Kezinde Alash qozghalysyna belsene qatysyp, Týrkistannyng tәuelsizdigi ýshin Búharadaghy astyrtyn jiyndargha qatysqan Múhtar Áuezovti professor Tahir Shaghatay jaqsy bilip, onymen ishtey týsinisken. Sondyqtan, ol atalmysh maqalada Abaytanudyng basynda túrghan Múhtar Áuezovti úly aqynnyng shәkirti retinde Ahmet jәne Mirjaqyppen qatar atamaydy. Búl - keleshek zanghar jazushyny qúptap, ony qandy qyrghynnan qorghaudyng bir tәsili edi dep týsingen abzal. Olay deytinimiz, Múhang qaytys bolghannan keyin jaryq kórgen bir enbeginde T.Shaghatay jazushy turaly jyly pikir bildirgen edi. Onyng ýstine, «Yash Týrkistan» jornalynyng bas redaktory, Týrkistan últtyq maydanynyng jetekshisi Mústafa Shoqaydyng da múrattas dostaryn qorghau maqsatynda osynday әdis amal-ayla qoldanghany mәlim.

Maqala «Búl kýnderi orystyng kez-kelgen últshyl aqyn-jazushysynyng enbegin tabugha bolatyn Týrkistanda Abaydyng shygharmalaryn kezdestire almaysyz. Múnyng sebebi de belgili: orys últshyldyghy!» dep kýiingen T.Shaghatay, Abay shygharmalarynyng halyq jadynda mәngi saqtalaryna senim bildiripti. Onyng pikirinshe, «qanshama shekteu qoyylghanymen, halyq ruhynyng tuyndysy bolghan shygharmalar, onyng jýreginen berik oryn alyp, jasampazdyghy arta bermek!» Sәuegeylik tanytqan avtordyng pikiri aina-qatesiz keldi.

Osy orayda, maqala avtory turaly da qysqasha maghlúmat bere ketkendi jón kórip otyrmyz. Mústafa Shoqaydyng emigrasiyadaghy senimdi serigi әri shynayy shәkirti bola bilgen Tahir Shaghataydyng últy ózbek. 1902 jyly Tashkent qalasynda tughan Tahir Shaghatay әueli Tashkenttegi jәdit mektebinde bilim alyp, sodan keyin Ufadaghy әigili Ghaliya medresesinde oqyp, bilimin odan әri terendete týsedi. Qos tónkeris túsyndaghy alasapyran uaqytta Ázirbayjan halqynyng azattyq kýresine qatysqan Shaghatay, Týrkistanda Kenes ókimeti ornaghannan keyin Almaniyagha attanady.

Týrkistannyng tәuelsizdigi ýshin kýresting órisi tarylyp bara jatqanyn sezgen Túrar Rysqúlov pen Fayzolla Qojaev 1922 jyly Almaniya men Týrkiyagha daryndy, qabiletti hәm últshyl jastardy oqugha jibergen bolatyn. Tahir Shaghatay osy toptyng qúramynda Berlin qalasyna kelip, filosofiya, sosiologiya jәne ekonomika negizderinen dәris alady. Sosiologiya salasynda 1931 jyly doktorlyq qorghaghan Shaghatay, soghystan keyingi jyldarda Týrkiya Respublikasynyng astanasy Ankara qalasyndaghy uniyversiytette professor bolyp qyzmet atqardy. Mústafa Shoqaydyng múrasyna barynsha adaldyq tanytqan ghalym «Yash Týrkistan» seriyasy boyynsha Týrkistan jәne Mústafa Shoqay turaly birneshe kitap shyghardy.

Biz, úly Abay múrasy jayynda Alash arystarynan keyin lebiz bildirip, ghylymy pikir aitqan, shet elde jýrip abyz aqynnyng shygharmashylyghyna әdil bagha bergen professor Tahir Shaghataydyng esimi Abaytanu tarihyna alghashqylardyng biri retinde enip, layyqty ornyn alady dep senemiz.