Seysenbi, 14 Mamyr 2024
Qyrdaghy әngime 29911 3 pikir 23 Aqpan, 2019 saghat 10:55

Jomarttyq pen sarandyq turaly...

Qazaq – auyz әdebiyetine, kórkemsózge, maqal-mәtelge, anyz-әngimelerge bay halyq. Qanday taqyrypty almanyz babalarymyzdan qalghan, úrpaqtan-úrpaqqa berilip kele jatqan, janynyzgha mayday tiyetin, salmaqty, esti әngimelerin mysalgha keltiruge bolady. El arasynda jomarttyq pen sarandyq jayly da әngime-mysal kóp. Alysqa barmay-aq myna bir әngimege zer salalyqshy:

Qazaqtan tegi sóz qalghan ba, shirkin?! Sarandyq jayly sóz qozghasaq, tu sonau bala kezden este qalghan Shyqbermes Shyghaybay, mynghyrghan malyna ie bola almay kóz júmghan Qarabay atty bay eske týsedi. Dýnie qughan, baylyq qughan peyil týbinde adamdy jaqsylyqqa aparmaytyny haq.

Jomarttyq, jauanmәrttilik – adam boyyndaghy izgi qasiyet. Abaydyng 38-qara sózinde jauanmәrttilikting ýsh sipaty aitylady. Olar: shyndyq (sidyq), aq peyildilik (kәrәm), danalyq (ghaqyl). Osy ýsh sipattan taghy ýsh týsinik taraydy: shyndyqtan әdilet, aqpeyildilikten shapaghat, danalyqtan (ghaqyldan) aqiqat maghlúm bolmaq. Boyynda osynday qasiyetteri bar jan jomart atalsa, onyng jasaghan isteri Jomarttyq dep atalady. Abay múnday adamdar qataryna payghambarlardy, әuliyeler men hakimderdi jatqyzady. Adamnyng bәri payghambar, әuliye, hakim bola almaghanymen, Jomarttyq – osy jolgha bastaytyn qasiyet. Jomarttyq әlem halyqtary týsinigindegi mesenattyq úghymymen mәndes. Ejelgi Grekiyada Avgust patsha kezinde ómir sýrip, aqyndargha údayy qamqorlyq jasaghan Mesenat (b.z.b. 74/64 – 8 jyl) esimdi adamnyng qúrmetine әlem mәdeniyeti tarihynda mesenattyq dәstýr qalyptasqan. Býgingi kýngi qazaq úghymynda múnday is demeushilik dep te atalady. Búl týsiniktegi Jomarttyq – qolynda baylyghy bar azamattyng múqtaj jandargha jasaytyn qayyrymdylyq kómegi. Qayyrymdylyq – Jomarttyng negizgi ózegi. “Jomart bergenin aitpas, er aitqanynan qaytpas” degen qazaq maqaly osyny aighaqtaydy. Qayyrymdylyq mәnin ony jasaghan adam emes, sol qayyrymdylyqtyng iygiligin kórgen adam týisinui kerek. Sondyqtan da Jomarttyq jasau ruhsyz adamnyng qolynan kelmeydi. Birinshiden, izgi is biyik ruhty talap etedi. Ekinshiden, jomart jan qolyndaghy baylyqty tek taratyp berushi ghana emes, sol baylyqty jasaushy da bolghany jón. Bardy ýlestirip beru ýshin barlyqtyng mәnin týsinu kerek. Olay bolmaghan is Jomarttyq bolmay, Abay aitqanday, tekten-tekke “mal shashpaq” bolady. Ataq ýshin “mal shashu” – danghazalyq, ailakerlik.

Qazaq halqynda: «Qas sarang óz tamaghyn ózinen tyghady» degen naqyl bar. Ómirde qansha bay bolsa da, baylyghyn óz bala-shaghasyna, ózine qimaytyn beyshara pendeler bar. Amerikalyq qarjyger Genriyetta Houlend Grin óz artynan 100 million dollar qaldyrghan. Ol kýlli ómirinde Chikagonyng býkil pәterine iyelik etip túrsa da, arzan pәterding birinde ótkizgen. Bir kýni onyng balasy ayaghyn syndyryp alady. Ýsh kýn boyy tegin auruhana izdep alasúryp jýrgende, úlynyng zaqymdanghan ayaghy asqynyp ketip, ony dәrigerler tizeden kesip tastaugha mәjbýr bolady.

Sarandyq adamnyng jýregin imandylyqqa emes, dýniyeqonyzdylyqqa toltyrady, sondyqtan ol ózin, otbasyn oilaudy qoyyp, jatsa-túrsa oilaytyny baylyghy bolady. «Ózi toymastyng kózi toymas» degen mәtelge say, ózining baylyghy ózgenikinen az kórinip, qaytsem bәlenshening baylyghynan asyp týsemin dep, neshetýrli qylmystyq әreketterge baryp, kólenkeli biznespen ainalysu, qylmystyq toptar qúru siyaqty әreketterge baryp jatady. Yaghny «Sarandyqtyng sony – aramdyq» degen mәtelge say bolady. Óitkeni, jýrekte imandylyq, sýiispenshilik, adamgershilik siyaqty qasiyetter qalmay, onyng ornyna baylyqqa degen sýiispenshilik, mahabbat ornyghady. Sóitip sarandyq adamdy Alla taghalagha qúl emes, dýniyege qúl etedi. Dýniyege qúl bolyp, býkil ómirin tek qana baiygha arnaghan pendeni baqytty dep aita alamyz ba? Ol kimge kerek?

«Səuleng bolsa keudende,

Myna sózge kónil ból.

Eger səuleng bolmasa,

Meyling tiril, meyling ól», –

dep Abay atamyz aitqanday, qazaq halqynyng sanasynda ata-baba salghan daghdy-dəstýrden səule qalsa, qanday ghaniybet.

Men baymyn dep, maqtanshylyqqa salynyp, aqshasyn ondy-soldy shasha beruge de bolmaytyny belgili. Baylyqty oryndy júmsap, tym ysyrapshylyqqa jol bermeu kerek. Ýnemdilik sarandyqqa jatpaydy. Ol ysyrapshyldyqqa tyiym salady. Alla taghala: «Sarang bolma, ysyrap ta etpe!» – dep búiyrghan («Isra» sýresi, 29-ayat).

«Sarandyq – emdegenmen jazylmaytyn auru; bireuge kelgende sarannyng qoly tastay berik; sarang – naghyz úyatsyz; sarang jiyady, ishpeydi, jemeydi, tistep ústaydy» deydi halyq danalyghy. Al Mayqy by «Sarang ýige kising týspesin, paraqor biyge ising týspesin» degen eken. Sondyqtan baymyn dep maqtanbay, astamshylyqqa salynyp, ysyrapshyldyqqa jol bermey, jýregimizdegi sarandyq siyaqty jaman qasiyetterding tamyryn týbirimen júlyp, onyng ornyna iman núrymen núrlanghan jomarttyq dәnin sepkenimiz abzal bolady.

«Bay da óter, by de óter, batyr da óter,

Basynda panasy joq paqyr da óter.

Búl dýniye, qarap túrsaq, túraghy joq,

Jel soqsa, bir-aq sәtte úshyp keter…»

Shirkin, bizding sózge ústa, oiy teren, sanasy tolyq, dualy auyzdy babalarymyzdan artyq ne aitamyz?! Endeshe, әmanda elimizde tynyshtyq bolyp, denimiz sau, peyilimiz ken, kónilimiz kóterinki, mereyimiz biyik, tabysymyz bayandy bolghay!

Shynar Tóleuhan

Abai.kz

3 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1981
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2370
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1944
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1571