Senbi, 18 Mamyr 2024
Ruhany janghyru 3394 11 pikir 22 Qarasha, 2018 saghat 14:48

Darhan Kәletaev: Úly dalanyng úlaghaty

Belgili ghalym, ornitolog, Pulitser syilyghynyng iyegeri Djared Daymond ózining «Qaru-jaraqtar, mikrobtar men sharbolat» atty kitabynda bir taghylymdy tújyrym jasaydy. «Órkeniyet Batys Euraziyadan bastalyp, Batys Euraziyamen bitpeydi. Bizding dәuirimizge deyingi ýshinshi mynjyldyqta-aq Euraziyanyng óne boyynda, ózge qúrlyqtarda jazba mәdeniyetimen qatar ortalyqtandyrylghan sayasy biylik, qalalar men óndiris, qolgha ýiretilgen ýy januarlary,  metall qaru-jaraq pen enbek qúraldary bolghan». Dýnie jýzi ghalymdary osy aqiqatty bir auyzdan maqúldap otyr.

Elbasymyz Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng «Úly Dalanyng jeti qyry» maqalasy býgingi kýni әlem tarihnamasynda qalyptasqan osy mazmúndas tújyrymdardy jan jaqty tolyqtyryp, naqtylay týsedi.

«Úly Dalanyng jeti qyry» HHI ghasyrdaghy tarih ghylymyna, órkeniyetter jylnamasyna, otandyq tariyhqa qatysty jana tanymnyn, jana qúndylyqtardyng kókjiyegin ashyp berip otyr.

Eng bastysy, Memleket basshysynyng elimizding ótkeni men býgini turaly keleli pikiri adamzat damuy ýderisin ýstirt әri bir jaqty qarastyratyn eurosentristik jәne basqa da ústanymdardan әldeqayda biyik túr.

Jasyratyny joq, biz Tәuelsiz Qazaqstan tarihynyng ústynyn әuel basta eurosentristik, kenestik mazmúnda sipattaugha mәjbýr boldyq. Onyng da obiektivti sebepteri bar ekeni týsinikti. Ghasyrlargha úlasqan otarshyldyq, bodandyq saldarynan Euraziyanyng kindigindegi kóshpendilerding órkeniyet jylnamasy joghalugha ainaldy,  tútas bir últ tarihynyng jarqyn betteri kómeski tartty. Sonyng kesirinen qanshama úrpaqtyng buyny óz ata-tegin primitivti qogham men varvarlar qauymynan ósip-óngen júrt esebinde qabyldaytyn dengeyge jetti. Búl naghyz tragediya edi.

Tariyhqa qiyanat jýrmeui tiyis. Sonyng ishinde qazaq tarih ghylymyndaghy olqylyqtardyng ornyn toltyratyn uaqyt jetti. Preziydent óz maqalasyna osy shetin mәseleni ózek etip otyr: «Býginde tól tarihymyzgha ong kózqaras kerek. Biraq qanday da bir tarihy oqighany tandamaly jәne koniunkturalyq túrghydan ghana sipattaumen shekteluge bolmaydy. Aq pen qara – bir-birinen ajyramaytyn úghymdar. Búlar ózara birleskende jeke adamdardyng da, tútas halyqtardyng da ómirine qaytalanbas renk beredi».

Mine, sol arqyly tәuelsiz elimizding shynayy, boyamasyz makrotarihy jasalady. Ol makrotarih osydan 550 jyl búryn qúrylghan Qazaq handyghynan bastalmaydy, onyng myng jyldyq, bes myng jyldyq jýrip ótken soqpaq joly, taghdyr-talayy bar. Yaghni, Elbasy jazghanday, tariyhqa degen dúrys ústanym últ shejiresindegi osynday kýrmeui qiyn mәselelerdi sheshuge mýmkindik tughyzady.

Memleket basshysy aityp otyrghan kóshpendilerding «Jeti jetistigi» – Qazaqstannyn, qazaq jerinde myndaghan jyldar boyy ómir sýrgen halyqtardyng  adamzattyng damuyna qosqan erekshe, bagha jetpes ýlesi. Al biz osy uaqytqa deyin búl turaly ashyp aitugha da iymenip keldik. Memleket basshysy maqalasynda tarih ghylymynyng basymdyqtarymen qosa, onyng әdistemesin, alty baghyttaghy keshendi praktikalyq is-sharalardy úsynyp otyr. «Ruhany janghyru» baghdarlamasy shenberinde jýzege asyrylatyn búl is-sharalar halyqtyn, jas úrpaqtyng dýniyetanymynyng negizin, irgetasyn qalaytyn bolady.

Elbasy maqalasyn: «Tól tarihyn biletin, baghalaytyn jәne maqtan etetin halyqtyng bolashaghy zor bolady dep senemin. Ótkenin maqtan tútyp, býginin naqty baghalay bilu jәne bolashaqqa ong kózqaras tanytu – elimizding tabysty boluynyng kepili degenimiz osy» dep tújyrymdaydy.

Preziydent bastamalary, shyn mәninde, elimizdegi tarih ghylymy men ruhaniyat damuynyng jana belesine jol ashady. Osy arqyly qoghamdyq oy men sana jetiledi, memleketshildik pen otanshyldyq iydeyasy janghyrady, últtyq sәikestik pen bereke-birlik ornyghady.

Búl, әsirese, bizding ghalymdarymyz ben tarihshylarymyz ýshin, oqytushylarymyz ýshin zor mýmkindik dep oilaymyn. Olar alys-jaqyn sheteldegi múraghattarmen, ghylymiy-zertteu instituttarymen, tarihshylarmen tyghyz baylanys ornatyp, qazaq tarihyna qatysy bar kez kelgen derek, qújattardy elge әkeluge, últ jylnamasyndaghy «aqtandaqtardyn» júmbaghyn ashugha, Qazaqstan tarihyn obiektivti, tolyqqandy jasap, oqytugha bar kýsh-jigerin saluy tiyis.

Bizding mindetimiz maqalada kóterilgen bastamalar men mindetterdi oidaghyday oryndap, halyqty, qoghamdy osy maqsatqa bir kisidey júmyldyru bolmaq.

Darhan Kәletaev,
Qazaqstan Respublikasynyn
Qoghamdyq damu ministri

Derekkóz: «Egemen Qazaqstan»

Abai.kz

11 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2142
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2547
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2340
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1653