Jeksenbi, 12 Mamyr 2024
Anyq-qanyghy 13365 17 pikir 17 Qyrkýiek, 2018 saghat 09:25

Biz qazir qazaqsha emes, ózbekshe sóilep jýrmiz

Bizdegi shalaqazaqtardyng qazaqsha sózderdi ózbek tilining dybys ýndestigimen aitatynyn anghara bermeytin boldyq. Múny angharu ýshin ózbek tilining әlippesine nazar audaru kerek. Ózbek halqy da, qazaq halqy  siyaqty týrki tildes halyq bolghanymen, eki últtyng tilderinde ýlken aiyrmashylyqtar bar. Ózbek tilinde 35 dybys (әrip) bar. Árip degenimiz – sol  dybystardyng tanbalanuy. Qazaq tilinde 42 dybys bar. Ózbek әlippesinde i, n, y, ú, ý, ó, sh siyaqty әripter (dybystar) joq. Shala qazaqtardyn  qazaq tilin úmytularyna baylanysty, osynday dybystar búlardyng tilderinen joyylyp ketken. Sóz ishinde kezdesetin osy dybystardy dúrys aita almaydy. Búlardyng tilderinde ózbek tilining dybys ýndestigi qalyptasqan deuimizding sebebi osy.

Oghan búlardyng kez kelgen sózdi ózbek tilining dybys ýndestigimen aityp búzatyndyghynan kóp mysaldar keltiruge bolady. Mysaly myna sózderdi (men, sen, ol, olar, biz, men be?, siz be?, bireui, balalar) shala qazaqtardyng tilderinde qalay aitylatynyn jәne ózbek tilinde qalay aitylatynyn salystyrayyq:

Shala qazaqsha                                                                  Ózbekshe:

Menshi, senshi, olshy, olarshy                                      menchi, senchi, uchi, ularchiy

Bireusi, ekeusi                                                                    bittәsi, ekkalosi, ekoviy

Kelesin, qalaysyn                                                            qalәisәn, kelәsәn

Ne deysin                                                                            nema deysәn

Bolad                                                                                  bulәdiy

Bizder                                                                                  bizlәr

Baldar, baladar                                                             bolalәr

 

Múny búghan deyin de aityp ótkenbiz. Shala qazaqtar habarly sóilemderding ayaghyna «da» degen sózdi qosyp  aitatyn bolghan. (Kitapsha «Qazaq tilining qadirin ketirmeyik» 2-bólim)  Nege qosyp aitady? Mysaly myna sóilem: «Aytqan edi, ә». Ózbek tilinde qalay aitylady? Olarda «i» dybysy joq qoy. Ózbek tilinde «Aytgan edi, da». Mine shala qazaqtardyng «aytyp ed, da», «kep qap ed, da», «otyp atqan ed, da» dep qazaqsha sózderdi dúrys aita almay jýrgenderi osy ózbek tilining әseri. Ózbek tilining dybys ýndestigining әserinen qazaqsha sózderdi búzyp aitady.

Endi súrauly sóilemderding sonynda qosaqtalyp aitylatyn «ne» sózine keleyik. Múnsyz birde bir súrauly sóilem aitylmaydy. «Kelesyn ba, ne?» Ózbek tilinde búl sóilem qalay dybystalyp aitylady. Ózbekshe «kelesәnmiy?» Ózbek tilinde «n, i» әripteri joq ekenin aittyq. Shala qazaqtardyng «Kelesin ba, ne?» dep aityp jýrgenderi de, búlardyng tilderindegi ózbek tilining dybys ýndestigining әserinen búrmalanghan sóz. Ózbekshe sózding ayaghyndaghy «mi» buyny, «ne» degen sózge ainalghan. Osylaysha ne ózbekshe emes, ne qazaqsha emes, eki últtyng tiline de kelmeytin sózderden, shala búzylghan til qalyptastyryp alghan.  Al «ba» - sy qazaq tilindegi  súrauly demeulik shylau «be». Ózbek tilining dybys ýndestiginin  әserinen «ba» - gha ainalyp túr. Qazaqsha sózderding ayaghynda keletin "me", "be", "pe", "te" siyaqty «e» dybysyna ayaqtalatyn qosymshalardyng barlyghy, shala qazaqtardyng tilderinde "ma", "ba", "pa", "ta" bolyp aitylady. Keshe ma, ne? (Dúrysy: Keshe me?), syz ba, ne? (Siz be?), baruyn kereksyn ba, ne? (barasyng ba?), jigitshe ma, ne? (jigitsing be?), erkekshe ma, ne? (erkeksing be?), kettik pa, ne? (kettik pe?), kóbinshe ma, ne?(kóbi me?), bizder ma, ne? (biz be?) t.b.

Baldar, baladar, odar, búdar, sodar, mynadar, bardyqtary, kisider, ýider degen sózderden de, búlardyng tilderinde qazaqsha -lar, -ler kóptik jalghaularynyng búrmalanyp -dar, -der, - ge ainalyp ketkenin kóremiz. Búl da ózbek tilining әseri.

Al qazaq tilining ýndestik zany boyynsha: Balalar, olar, solar, búlar, analar, mynalar, barlyghy, kisiler, ýiler, - dep aitylady. Zang degenimiz ne? Ol búljytpay, ózgertpey oryndalatyn qatang talaptar. Shala qazaqtargha, osy qazaq tilining ýndestik zanyn búljytpay oryndau jóninde qatang talaptar qoyylmaghan. Jiyrma jyl boyy qazaq mektepterinde sabaq berip jýrgen shala qazaq múghalimder, әli kýnge deyin «balalar» degen sózdi, dúrys aitudy ýirenbegen. «Baldar» dep jýr.

Bizding dialekti sózder dep aityp jýrgenimiz, osynday tilin joghaltyp alghan adamdardyng tilderindegi búzylghan sózder. Jәy ghana jekelegen sózder emes, sol búzylghan sózderden qalyptasqan ýlken til. Búl qazaq tilin, qazaq tilining dybys ýndestigin tolyq úmytqan, ózbek tilining dybys ýndestigin qalyptastyrghan, biraq ózbek tiline kóship ýlgermegen adamdardyng shala tili. O yaqta, bý yaqta, my aqta, o yerde, bý yerde, kәy yerde-si qazaqsha emes, ózbekshe sózder. Búlardyng tilderining sózdik qory negizgi alty toptan:

1. Búrmalanghan ózbekshe sózderden (ózbekshege kóship ýlgermegendikten)

2. Búrmalanghan qazaqsha sózderden (qazaqshasyn úmytqandyqtan)

3. Ózderi oidan shygharyp qalyptastyryp alghan sózderden

4. Shatastyryp qoldanyp jýrgen qazaqsha sózderden

5. Audarmay (qazaqsha bilmegendikten) ayaghyna qazaqsha jalghaulardy jalghap aityp (jazyp) jýrgen oryssha, ózbekshe sózderden

6. Qazaq tiline dúrys audarylmaghan (búl da tildi úmytqandyqtan) qate sózderden túrady.

Qazaqsha sózderdi audardyq, til bóliminde bekittirip, qazaq tiline engizdik degen keybir sózderine qaray otyryp, búlardyng tilderinde qazaq tilining dybys ýndestigi joq ekenin seze qoyasyz. (olimpiadalyq-olimpiyalyq t.b.)

1. Búrmalanghan ózbekshe sózder:

1. Synyp (ózbekshe «siniyf»)                                                           Kylas

Qazaq tilinde tuyndy sóz. Týbiri: synu

Maghynasy: Syndy, shaghyldy, qirady nemese synyp qaldy.

2. Tapchan (ózbekshe tapchon)                                                         Qazaqsha: Sәki

3. Túqym (ózb tuhum)                                                                       Júmyrtqa

4. Piste (ózb pistә)                                                                          Kýnbaghys

5. Bәdiren (Bodring)                                                                       Qiyar

6. Ziat (Ziyyod)                                                                                    ayryqsha, erekshe

7. Baqyr (Pahiyr)                                                                              Shelek

8. Tandyr (Tondiyr)                                                                          Pesh

9. Kәuap (Kavob)                                                              Shashlyq (otqa qaqtalghan et)

10. Samsa (Somsa)                                                         Orama nan

11. Qúqyq (Huhuq)                                                              Qaqy

12. Mash (Mosh)                                                                 Dәn

13. Menshi, senshi (menchi, senchi)                                 Men, sen

14. Bizder (Bizlәr)                                                         Biz

15. Halal (Halol)                                                            Adal

16. Telim (Tiliym)                                                              Bólim, bólik, tilik, tilim

Ziatker                                                                                Qamqorshy

Áskery (Askari) tәrtip                                                    Áskerlik tәrtip

Ádeby (Odabi) til                                                            Ádebiyettik til

Mәdeny (Madani) sala                                                  Mәdeniyet salasy

Diny (Diniy) úiym                                                           Din úiymdary

Kәsiby (Kasibi) bilim                                                       Kәsiptik bilim

Telim (tiliym-ózbekshe)                                                    Bólim,bólik,tilik.

Telim bastyghy – (Dúrysy: Bólim bastyghy).

Jer telimderi – (dúrysy: Jer bólikteri ,bólingen jerler)

Tamaq obyry – qyltamaq auruy.

18. Obyr –qaterliisik auruy.

19. Úshaq(Uchoq) – Ayyrplan

20. Bireusi (bittasi) – Bireui, ekeui  t.b.

21. Mubarәk bosyn (muborak) – qútty bolsyn.

Jogharydaghy mysaldar bizding qazir qazaq tilin ózbekshege ainaldyryp alghanymyzdy aighaqtaydy.

(Jalghasy bar)

Núrhalyq Ábdiraqyn

Abai.kz

17 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1949
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2209
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1821
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1543