Jeksenbi, 12 Mamyr 2024
Janalyqtar 4745 0 pikir 21 Jeltoqsan, 2010 saghat 22:36

Erlan Sydyqov. Alashorda aqsaqaly

Alash kósemi Á.Bókeyhanov­tyng "Kәkitay" atty maqalasy bar. Onda Álekeng 1907 jyly II Memlekettik Dumagha deputat etip saylaugha Semey oblysy qazaq­tary atynan bes adamnyng biri retinde Shәkәrimning kandida­tura­syn úsynghanyn, alayda ol óz jolyn Temir­ghaligha berip, basqalargha ýlgi bolghanyn aitady. (Sol joly Seyten ónirining bolysy, bastauysh bilimi bar, diny sauatty Temirghaly Núrekenov II Dumagha deputat bolyp saylanady). Jәne de Á.Bókeyhanov atalmysh maqalasynda: "...1908 jyly Semeyde abaqty boryshymdy kýtip jýrgende Shәkәrim, Kәkitay, Túraghúl әdeyi qalagha kelip, taghy biraz kýn kónil kóterip, shat bolghan edik. Men abaqtyda jatqanymda olar taghy kelip amandasqan. Búghan ózge qazaq jara­mady-au..." - deydi. Jalpy Shәkәrim Qúday­berdiúly patshalyq Reseydegi birinshi orys revolusiyasynan bastalatyn Alash últ-azattyq qozghalysyna bilek sybana belsene aralasyp ketpese de, onyng Á.Bókeyhanov qyzmetimen tyghyz baylanysty qoghamdyq-sayasy oqighalardyng bel ortasynda jýrgeni bayqalady.

Alash kósemi Á.Bókeyhanov­tyng "Kәkitay" atty maqalasy bar. Onda Álekeng 1907 jyly II Memlekettik Dumagha deputat etip saylaugha Semey oblysy qazaq­tary atynan bes adamnyng biri retinde Shәkәrimning kandida­tura­syn úsynghanyn, alayda ol óz jolyn Temir­ghaligha berip, basqalargha ýlgi bolghanyn aitady. (Sol joly Seyten ónirining bolysy, bastauysh bilimi bar, diny sauatty Temirghaly Núrekenov II Dumagha deputat bolyp saylanady). Jәne de Á.Bókeyhanov atalmysh maqalasynda: "...1908 jyly Semeyde abaqty boryshymdy kýtip jýrgende Shәkәrim, Kәkitay, Túraghúl әdeyi qalagha kelip, taghy biraz kýn kónil kóterip, shat bolghan edik. Men abaqtyda jatqanymda olar taghy kelip amandasqan. Búghan ózge qazaq jara­mady-au..." - deydi. Jalpy Shәkәrim Qúday­berdiúly patshalyq Reseydegi birinshi orys revolusiyasynan bastalatyn Alash últ-azattyq qozghalysyna bilek sybana belsene aralasyp ketpese de, onyng Á.Bókeyhanov qyzmetimen tyghyz baylanysty qoghamdyq-sayasy oqighalardyng bel ortasynda jýrgeni bayqalady.

Osy orayda Á.Bókeyhanovtyng II Memleket­tik Dumagha deputattyqqa Shәkәrim Qúdayberdi­úly kandidaturasyn úsynuyna baylanysty mynaday eki mәselege basa nazar audaru qajet sekildi. Birinshiden, zerteushi ghalymdar M.Asyl­bekov pen E.Seyitov óz enbekterinde 1906 jyly I Memlekettik Dumagha saylau qarsanynda Á.Bókeyhanovtyng basshylyghymen Semeyde qazaq ziyalylary arasynda qúrylghan kadet partiyasy bastauysh úiymynyng jinalysy bolyp ótkeni, oghan 160-tan astam adam qatys­qany, jiyn barysynda "Kadet" jәne "Halyq bostandyghy" partiyalarynyng aldaghy saylaugha baylanysty uaqytsha ózara birikkeni, qysqasy I Memlekettik Dumagha Á.Bókeyhanovtyng ózi Semey oblysynan osy qazaq kadet partiyasy atynan úsynylyp, saylanghany turaly derek­terdi keltiredi. Al belgili alashtanushy ghalym M.Qoygeldiyev bolsa, "Últtyq sayasy elita" kitabynda 1906 jyly Á.Bókeyhanovtyng bas­qaruymen Semeyde ótken qazaq kadet partiyasynyng jiynynda Shәkәrim Qúday­berdiúly da qatysyp, sóz sóilegenin aitady.

Resey kadet partiyasy, jalpy sol kezende batystyng demokratiyalyq baghytyn ústanghan progresshil kózqarastaghy kýshti sayasy úiym bolghanyn, al Alash últ-azattyq qozghalysynyng kósemi Á.Bókeyhanovtyng atalmysh partiyagha jaydan-jay mýshelikke enip, qazaq ziyalylary arasynda kadet partiyasy bólimshesin qúra salmaghanyn esten shygharmauymyz kerek. Mysaly, Á.Bókeyhanov "Viktor Petrovich Obninskiy" atty maqalasynda kadet partiya­synyng ataqty shesheni, bilgishi V.P.Obninskiy­ding jastay qaytys bolghanyn aita kelip, "orystaghy barsha búratana júrttardyng sayasy adamdaryn biriktirgen "avtonomist" partiyasy­nyng úiytqysy edi" dep ókinish bildirui tegin emes. 1917 jyly Á.Bókeyhanov qúrghan "Alash" partiyasynyng sayasy baghdarlamasy sol kezdegi Qazaqstan qalalarynda resmy tirkelip, ýgit-nasihat jýrgizgen "Kadet", "Halyq bostandy­ghy", "Sosial-demokrattar" sekildi partiya­lardyng jospar-josyghy negizinde әzirlenip jasalghany qazir ashyq aityluda. Mәselen, aqpan tónkerisi jyldary Semeyde "Kadet" partiyasynyng "Delo", al "Halyq bostandyghy" partiyasynyng "Halyq sózi" gazetteri shyghyp túrdy. Aytpaqshy, "Halyq sózi" basylymnyng redaktory - últy tatar, músylmandar uchiliy­shesining mengerushisi, qalalyq Dumanyng mýshesi, eng bastysy Shәkәrim qajy sekildi kezinde L.Tolstoymen hat jazysyp, pikir almasushy Rahmetolla Menghaliyúly Elkebaev boldy. Últ sanasy oyanyp, әleumettik-sayasy belsendiligi kýsheygen osy tústa әrbir kózi ashyq, oqyghan azamattardyng qoghamdaghy bolyp jatqan oqigha­largha beyjay qaramay, belsene aralasyp, qaty­suy zandy qúbylys edi. Demek, búl arada 1907 jyly Á.Bókeyhanovtyng "júrtqa kórsetuimen" Sh.Qúdayberdiúly II Memlekettik Dumagha de­pu­tattyqqa kandidat bolyp, atalmysh partiyanyng atynan úsynylmady emes pe eken? Olay bolsa, Álekenning basshylyghymen Semeyde qúrylghan qazaq kadet partiyasyna ghúlama aqynnyng da bir qatysy boluy әbden mýmkin ghoy...

Ekinshiden, barsha qazaq arasynda ýlken bilim men bedelge ie Sh.Qúdayberdiúlynyng deputattyqtan bas tartyp, óz jolyn Temirghaly Núrekenovke bere saluynyng syry nede? Ghúlama aqyn "Mútylghannyng ómiri" atty ghúmyrbayandyq dastanynda: "Jiyrma men qyryq arasy, Bos ótkenin qarashy", - dep bir kezdegi biylik quyp, bolys, by bolghan, sóitip bilim-ghylymsyz bos ótken jastyq ómirine ókinish bildiretini belgili.

Osy ólendegi: "Syr aitayyn men sizge, Ár týrli jay bar basymda..." - deuine qaraghanda, bayaghyda-aq "partiya ataulydan týnilip, sayasattan boyyn aulaq ústaugha tyrysqan" Shәkәrimning birynghay әdeby shygharmashylyq qyzmetke bet búrghan kezi osy emes pe eken? Shynynda onyng ózi: "Elimnen kettim elsizge, Eluden asqan jasymda", - dep aitatynynday, búl kez 1906-1907 jyldargha, yaghny I jәne II Memlekettik Dumalargha deputattardy saylaugha túspa-tús keledi eken. Al endi: "Shәkәrimning birynghay әdeby shygharmashylyq qyzmetke bet búrghan kezi osy emes pe eken?" - deuimizge aqynnyng gumanistik, qoghamdyq-aghartushylyq saladaghy isteri, mәselen, onyng Batys pen Shyghystyng bilim-ghylymyn izdep qajylyq sapargha baruy, ataqty orys aqyn-jazushylary A.S.Pushkiyn, L.N.Tolstoy shygharmalaryn au­darugha den qoyy, Semeydegi orys geografiyalyq qoghamynyng tolyq mýshesi atanuy, "Ayqap" jurnaly men "Qazaq" gazetining janashyry әri belsendi avtory retinde qazaq qoghamyndaghy әleumettik-sayasy manyzy zor mәselelerge ýnemi ýn qosyp otyruy, sonday-aq Semeyding "Jәr­dem" baspasynan birqatar qúndy әdeby enbek­terining jaryq kórui tәrizdi oqighalar naqty dәlel bolady. Ásirese, ghúlama aqynnyng osy kezendegi, yaghny 1905-1917 jyldar araly­ghyn­daghy kónil kýy auany, onyng "Shoshyma, oiym, shoshyma", "Keybireu bezdi deydi elden meni", "Jiyrma ýy mening kórshim Qarabatyr", "Jolama qular manaygha", "Keybireu bezdi deydi qatynynan", "Partiya qughan ónkey qyrt" dep bastalatyn ólenderinen aiqyn angharylady.

Shәkәrim Qúday­berdi­úly ýlken әdeby shygharmashylyq daryn-qabiletine qosa, sol kezding ózinde-aq gumanistik kózqarasy, belsendi azamattyq ústanymymen elge keninen tanymal bolghan әigili túlgha. Eger de danyshpan Abay halqyna: "Ákesining balasy - adamnyng dúshpany. Adamnyng balasy - bauyryn", - dep ósiyet etip ketse, al ghúlama Shәkәrim: "Adam balasyn alalap bólushi bolma. Adamzattyng bәri - jaqyn, tuys", - deydi. Ol osy gumanistik, qoghamdyq-aghartushylyq baghytty ómirining sonyna deyin ústanyp ótti. Mysaly, ony Shәkәrimning alghash "Ayqap" jurnaly, "Qazaq" gazeti ashy­lyp, shygha bastaghanda tek olargha qúttyq­tau óleng arnap, shygharmalaryn jariyalap qana qoymay, Alash kósemderi Álihan, Ahmet, Mir­jaqyptar qúrghan "Azamat" seriktigin Kәkitay jәne Túraghúl Qúnanbaevtar, Qarajan Ýkibaev, Maghat jәne Hasen Aqaevtarmen birge qyzu qoldap, mýshelik jarna tólep túruy, "Ayqap" jurnaly men "Qazaq" gazeti arasyndaghy aitys-tartysqa aqsaqaldyq toqtau aitatyny tәrizdi osynday ýlkendi-kishili qoghamdyq-aghartushylyq isterinen anyq kóruge bolady. Alash kósemi Á.Bókey­hanovtan bastap, M.Dulatov, S.Torayghyrov, belgili jurnalist-tarihshy S.Ghabbasov jәne taghy basqalar óz maqalalarynda Shәkәrim turaly kóptegen jyly pikirler bildirdi. Mysaly, Á.Bókeyhanov "Qazaq" gazetinde Shәkәrimning "Týrik, qyrghyz, qazaq hәm handar shejiresi", "Qalqaman-Mamyr" enbekteri turaly bildirgen qúndy pikirlerinen basqa "Músylman siyezi" maqa­lasynda: "Abay, Shәkәrim, Mirjaqyp, Maghjanday aqyny bar, bir jerde tize qosyp otyrghan 5 million qazaqtyng tili qalay joq bolady", - dep jazsa, M.Dulatov "Ayqap turaly" maqalasynda: "Eger "Qazaqqa" júrttyng yqylasy "Ayqaptan" góri artyghyraq bolsa, biz múny Shәkәrim qart aitqanday, jana shyqqan nәrsege júrt tansyq­tyghynan jabylyp, "Ayqapqa" sonyng ýshin salqyn qarady dep oilaymyz", - deydi. Sol siyaqty osy "Qazaqta" Jýsipbek Aymauytov "Jelkek" degen býrkenshek esimmen jariyalaghan "Shәkәrim aqsaqalgha" maqalasynda: "Shәkәrim aqsaqal "shejiresine" jenil-jelpi júmyssha qaramay, tereng oilap, kóp oqyp, san salystyryp baryp jazghany kórinip túr. Búl turada aqsaqaldy qazaqtyng "Karamziyni" desek, artyq maqtaghan bolmaspyz", - dese, jetisulyq ataqty bay, mesenat Esenghúl Mamanov, "Qazaq" gazetindegi "Ashyq hat azamattargha" maqalasynda byltyrghy jyly qazaqtyng aqyn-jazushylary ýshin roman-bәige jariyalaghanyna toqtala kelip, osyghan oray jinaqtalghan әdeby shygharmalargha últ ziyalylary ishinen Álihan, Ahmet, Mirjaqyp jәne taghy basqalarmen birge Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng da belsene atsalysyp, óz tóreligin aituyn súrap ótinish etedi. Jalpy, 1905 jylghy birinshi orys revolusiyasynan bastap 1917 jylghy aqpan tónkeri­sine deyingi últ sanasynyng oyanyp, әleumettik-sayasy belsendilik kýsheygen osy kezende Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng "Ádil-Mariya", "Qazaq ainasy", "Týrik, qyrghyz, qazaq hәm handar shejiresi", "Bilimdiden bes týrli sózding sheshimin súraymyn", "By hәm biylik turaly" tәrizdi birqatar әigili tarihiy-tanymdyq jәne publisistikalyq enbekterining jaryq kórui, shyn mәnisinde, onyng qazaq qoghamynda oryn alghan oqighalargha beyjay qarap qalmaghanyn anghartady.

Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng gumanistik, qoghamdyq-aghartushylyq baghyttaghy qyzmeti degenimizde, jalpy onyng el ómirindegi әleumettik-sayasy isterge sonau erte bastan, jas jigittik shaghynan aralasqanyn atap aitqan jón. Mysaly, onyng bolystyqqa taghayyndalyp, el basqaruynyng ózi - ol patshalyq Reseyding dalalyq ólkedegi jýrgizgen sayasy is-sharalaryna, sol kezdegi qazaq auyldarynyng ómirindegi ýlkendi-kishili isterge ýnemi aralasyp otyrdy degen sóz. 1878 jyly Semey oblysyna qarasty Shynghystau ónirinde bolys saylau nauqany óte shiyelenisti jaghdayda ótedi. Shynghystau bolysyndaghy jeti starshyn elding әrqaysysy óz atqaminerlerin bolystyqqa úsynyp, qysqasy, eki partiyagha bólinip, bir-birine dauys bermey otyryp alady. Úly Abaydyng aqyl-kenesi jәne Semeyden kelgen joghary lauazymdy bir sheneunikting aralasuymen, sol joly jasy endi ghana jiyrmagha ilikken jigit Shәkәrim alghash ret ýsh jylgha Shynghystaugha bolys bolyp taghayyn­dalady. Ol ózining osy el basqaru salasyndaghy qoghamdyq qyzmetin 1878-1880 jyldar aralyghynda atqarady. Shәkәrim osydan keyin biylikke aralasty ma, joq pa degenge kelsek, Ahat Shәkәrimúlynyng esteligi boyynsha onyng taghy da birer jyl Shynghystauda, alty aiday kórshiles syban elinde bolys bolghandyghy aitylady.

Demek, Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng gumaniys­tik, qoghamdyq-aghartushylyq baghyttaghy qyzmet arnalaryn eki kezenge bólip qarastyruymyz kerek se­kildi. Mysaly, onyng alghashqysy 1878-1917 jyl­dar aralyghyndaghy, al songhysy 1917-1925 jyldar­daghy Alashorda ýkimeti men kenes ókimeti túsyn­daghy ómir kezenderimen tikeley baylanysty bolyp keledi.

Sonymen Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng 1917 jylghy aqpan tónkerisinen keyingi gumanistik, qoghamdyq-aghartushylyq baghyttaghy ómir kezenderi qanday oqighalarmen este qalady? Belgili abaytanushy ghalym Qayym Múhamedhanov kezinde búl mәselening astaryna, әsirese, ghúlama aqynnyng Alashordagha qatysty qyzmetine baylanysty keybir jaylargha birshama ýnilip, oghan Shәkәrimning "Mútylghannyng ómiri" dastanynda aitylghan oqighalarmen týsinik beruge úmtylghan edi. Áriyne, Alash ziyalylary әli de tolyq aqtala qoymaghan Kenes ókimeti kezinde aghynan jarylyp bәrin aita qoi mýmkin bolmady. Sol sebepti, Shәkәrimning Alashorda ýkimetine qatysy turaly keybir jaylar kólenkede qalyp keldi. Is jýzinde ghúlama aqyn әu bastan-aq Alash qayratkerlerining "jeke óz aldyna egemendi el bolsaq, tәuelsiz memleket qúrsaq" degen týpki maqsatyna qosylmay, bas tartyp, at-tonyn ala qashqan joq. Á.Bókeyhanovtyng 1913 jylghy "Qazaq" gazetindegi "Alash" ne sóz?" degen maqalasyna alghash ýn qosyp, jauap qatqandardyng biri osy Shәkәrim Qúdayberdiúly boldy. Múnyng ózi aqynnyng túnghysh sayasy qazaq partiyasynyng "Alash" dep ataluyna belgili bir dәrejede qatysy boldy degendi andatady. Sol siyaqty Á.Bókey­hanovtyng 1914 jyly jaryq kórgen "By hәm biylik" ("Qazaq", 1914, №48-50) atalatyn shyghar­malaryna jauap retinde Shәkәrim Qúdayberdiúly ózining "By hәm biylik turaly" ("Qazaq", 1914, №65) maqalasyn jazdy, onda qazaq elining әkimshilik jәne sot qúrylysyndaghy búrynghy әdet-ghúryp, salt-sana, biyler biyligi әngime bolady. Teginde Shәkәrimning biylikke baylanysty múnday manyzdy mәselelerdi kóterui, keyin de ony Alashorda ýkimeti kezindegi qazaq soty qyzmetine tartugha basty sebep bolghan synayly. Sonday-aq Shәkәrim halyqqa "tendik, bostandyq" әkelgen 1917 jylghy aqpan tónkerisi kezinde de "qazaq oqyghandarynyng jetegine" erip, "Bostandyq tuy jarqyrap", "Bostandyq tany atty" ólenderin arnap, qoghamdaghy bolyp jatqan úly dýbir oqighalardan shet qalmaghanyn kóremiz. Mysaly, S.Torayghyrov "Aytys" poemasynda Shәkәrim aqsaqal turaly:

Semeyding sezinde bayqadyq qoy,

Ekenin qart kemenger әm tereng oi.

Oqyghandar bolmasa jay qazaqtan,

Onan basqa kim shyqty kórsetip boy, - dep óz rizashylyghyn bildiredi. Ol - 1917 jylghy aqpan tónkerisinen keyingi kezende últ ziyalylarynyng "Alash" partiyasyn jәne qazaq avtonomiyasyn qúrsaq degen iydeyasymen oblystarda (sonyng ishinde Semeyde) qazaq sezderi jappay ótkizilip jatqan kez edi. Kórnekti ghalym K.Núrpeyisovting enbeginde aitylghanday, osy jyly 27 sәuir - 7 mausym aralyghynda Semeyge qarasty bes uezden (Óskemen, Semey, Pavlodar, Qarqaraly, Zaysan) 200-dey, al kórshiles Reseyding Biysk uezinen 2 ókilding qatysuymen ótken oblystyq sezde Alash qayrat­kerleri R.Mәrsekov, J.Aqbaev, H.Ghabbasovtarmen birge Shәkәrim Qúdayberdiúly da últ bolashaghy turaly pikir bildirip, sóz sóileydi. 1917 jyly 21-26 shilde aralyghynda ótken birinshi jalpy qazaq sezi is jýzinde "Alash" partiyasy men últtyq avtonomiyany qúrugha negiz qalap berdi. Kóp úzamay osy jyly qazan aiynda Semeyde Á.Bókeyhanov­tyng basshylyghymen "Alash" partiyasynyng oblystyq komiyteti qúrylyp, onyng tóraghasy bolyp Halel Ghabbasov saylandy.

Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng Alashordagha qatysyna baylanysty taghy bir derek, onyng 1917 jyly jeltoqsannyng 5-13-i aralyghynda Orynborda ótken ekinshi jalpy qazaq sezine shaqyryluy boldy ("Qazaq", 1917, №250). Shyn mәnisinde últ ziyalylary búl sezde Alashorda ýkimetin qúrugha qol jetkizdi. Oghan Semey oblysynan Halel Ghabbasov, Álimhan Ermekov, Túraghúl Abayúly, Júmeken Orazaliyn, Ahmet Shyghyrov, Qabysh Berdaliyn, Ahmetolla Barlybaev qatysty. Mine, osy sezge qatysugha, Alash kósemi Á.Bókeyhanovtyng qol qongymen arnayy jedelhattar joldanyp, oblys-oblystan shaqyrylghan barshagha belgili bedeldi 28 adamnyng ishinde Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng da esimi atalady. Al endi ghúlama aqyn oghan qatysty ma, joq pa, ol jaghy belgisizdeu. Keybir derekter "Shә­kәrim búl sezge qatyspaghanyn" menzeydi. Qalay desek te atalmysh bir ghana faktining ózinen-aq onyng әrdayym Alash tileginde bolghanyn kóremiz.

Degenmen, osyghan qatysty myna bir jaydy aita ketken oryndy ma dep esepteymin. 1917 jyldyng qarasha-jeltoqsan ailary Semey qalasynda týrli sayasy oqighalargha toly boldy. Sonyng biri - Semeyde zemstvolyq basqaru jýiesin engizuge baylanysty alghashqyda uezdik, odan song oblystyq zemstvo jiyndary deputat­taryn saylaudyng ótkizilui edi. Dәl osy kezende Alash kósemderi Á.Bókeyhanov pen M.Dulatov "Qazaq" gazetindegi zemstvo turaly jazghan maqalalarynda aqpan tónkerisinen keyingi eldegi zor sayasy ózgeristerge bagha bere kelip, qazaq ziyalylaryn jergilikti jerlerde zemstvolyq biylikti qolgha alu ýshin saylaugha qyzu qatysugha ýndedi, sonday-aq Býkilreseylik Qúryltay jinalysyna deputattar saylau mәselesin kóterdi. 1917 jyldyng qarasha-jeltoqsan ailarynda ótken osy zemstvolyq saylau nauqandaryna qazaq qauymynyng qatysu belsendiligi óte joghary boldy. Sol kezende Semeyde shyghyp túrghan "Delo" gazetinde S.Vozmiyteli degen bireu "O vyborah glasnyh v Semipalatinskoe uezdnoe zemstvo" atty maqalasynda atalmysh saylau qorytyndysyna toqtalyp, Semey uezdik zemstvolyq jiynyna deputattyqqa 7 okrug boyynsha 38 qazaq jәne 2 orys saylanghanyn, orys sharualary mýddesine qatysty mәselelerdi sheshude búl ekeuining dauysy azdyq etetinine renish bildirgen bolady, biraq qazaqtardyng búl saylauda ýlken úiymshyldyq tanytqanyn aitady. Sonymen birge búl basylymda ("Delo", 1917, №145) Semey uezdik Zemstvony engizu jónindegi komiytetting (tóraghasy S.Bruhanov, hatshysy A.Kolobov) ótkizilgen saylau qorytyndysy, yaghny onda Semey uezdik zemstvo jiynyna deputattyqqa Semey qalasynan R.Mәrsekov, H.Ghabbasov, Á.Ermekov, M.Maldybaev, IY.Tara­baev, N.Qúljanova, Zarechnaya slobodkasy­nan (Alash qalasy) A.Qozybagharov, J.Ýkibaev, A.Andamasov, Q.Múzdybaev, Shynghys bolysy­nan Sh.Qúdayberdiyev, Múqyr bolysynan K.Janataev, Qyzylmola bolysynan IY.Qazan­ghapov tәrizdi taghy basqa qazaq ziyalylary saylanghany turaly resmy mәlimeti berilgen. Mine, kórip otyrsyzdar, Shәkәrim Qúday­berdiúly Alashorda ómirge kelgen Orynbordaghy ekinshi jalpy qazaq sezine arnayy shaqyryl­ghanymen, onyng oghan baryp qatysa almauyna osynday bir oqighalar sebep bolghangha úqsaydy.

Qysqasy, 1917 jyldyng alasapyran uaqytynda Semeyde qúrylghan qazaq komiytetteri jәne jogharydaghy uezdik, oblystyq zemstvolar basqarmalary men deputattary Alashorda ýkimetining jergilikti jerdegi senimdi kómekshisi әri tiregi bola bildi. Al ózimen zamandas Kókpay Janatayúly, Imanbazar Qazanghapov syndy arqaly aqyndarmen birge Semey eli ómirindegi osynday oqighalardyng bel ortasynda ghúlama aqyn Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng da jýrui sózsiz edi. Mәselen, oghan Shәkәrim aqsaqaldyng Alash milisiyasynyng bastyghy Qazy Núrmú­hamedúly әskery jattyghu jýrgizip jatqan kezde qapyda bolishevikter atqan oqtan qaza boluyna baylanysty býkil eldi jylatyp sóilegen sózi dәlel bolady. Ásirese, myna bir derekke erekshe toqtala ketken jón be deymin. 1918 jyldyng sәuir aiynda ótken Semey oblystyq zemstvo­synyng birinshi tótenshe jinalysynda eng basty mәselening biri bolyp әkimshilik basqaru men sot jýiesin qúru isi qaralady, sóitip oblystyq qazaq sotynyng tóraghasy bolyp Múqysh Boshtaev, tóragha orynbasary Imanbek Tarabaev jәne mýsheleri Shәkәrim Qúdayberdiúly, Smahan Bókeyhanov, al kandidattyqqa A.Andamasov pen Temirjanov saylanady.

Áriyne, búl arada aitayyq degenimiz, Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng az uaqyt bolsa da Alashorda ýkimetining tóbe bii qyzmetin atqaruy turaly bolyp otyr. Ol "Mútylghannyng ómiri" atty dastanynda ózining "syrttay sot bolyp saylanuynyn, aq pen qyzyl soghysynyng halyqqa tiygizgen zardaby men Alashorda basshylarynan әdildik tappay sottyqty tastap ketuinin" syryn jan-jaqty ashyp beredi. Ókinishke qaray, osyny keshegi Kenes ókimeti kezinde "Shәkәrimning Alashordagha qatysy joq, bolmaghan" dep aitu ýshin eriksiz tilge tiyek ettik. Alayda onyng Semeydegi Belgibay degen baydyng qyzyn alyp qashqan jas múghalim jigit Ghabdolla Qoskeevting taghdyryna arasha týsip, әdil sheshim shygharuy Alashordagha belgili bir dәrejede qatysy bolghanyn aighaqtaytyn fakt ekeni dausyz. Ahat Shәkәrimúly osy oqighany әkesi turaly esteliginde: 1918 jyly men orys oqytushysynan oryssha oqiyn dep Semeyge bardym. Kenes ókimeti qazaqqa sottyqty bergen son, múndaghy Alash azamattary oblystyq sottyng bastyghy etip syrttay әkeydi saylaghan. Biz qalanyng Jolaman jaqtaghy shetinde, Ýderi degenning ýiinde jattyq. Semeydegi Belgibay degen baydyng qyzy bir múghalimmen qashyp ketti degendi esittik... Erteninde Janasemey bazarynyng joghary jaghynda, Qarajan baydyng mektepke jaldaghan ýii bolatyn. Sot sonda bolatyn boldy. Alash bastyghy Álihan Bókeyhanov Ombygha ketip, ornyna uaqytsha Múhametjan Tynyshbaev túrghan. Sot bolatyn zalgha júrt lyq toldy. Men esik bosaghasynda túrdym. Syimaghandar esikten syghalap túrdy. Aldynghy qatarda qyz, Belgibaydyng tughandary otyrdy. Basy oramalmen tanuly, beti, mandayy kókala bolghan múghalim túrdy. Onyng artynda myltyq ústaghan soldat túr. Sottar kelgende, otyrghan júrt týregeldi. Ákeyding eki jaghynda - Múqysh Boshtaev pen Smahan Bókeyhanov otyrdy. Múqysh Belgibay atynan jazylghan aryzdy oqydy... Sottar onasha bólmesine kirip ketti. Azdan song sottar shyqty. Júrt týregeldi. Múqysh sottyng biyligin oqydy. Bas jaghynda: "Bizding sot - ar soty, ardan, adamgershilikten aspay, әdilin aitamyz...." - degen siyaqty sózderdi oqyp kelip: "Qyzdyng basyna bostandyq berilsin! Ózi sýigen adamyna barsyn!" - dep toqtady. Zaldaghylar du qol shapalaqtap jiberdi... Yspan qajy ornynan atyp túryp, әkeyge qarap, qatqyl dauyspen: "Ey, Shәkәrim! Alashordany astynmen basyp otyrghanyndy kórermin! Alash azamattary, qauym ne bizben bolar, ne senimen bolar! Bosagha búzyp, jesirimdi tartyp alyp otyrghan búzaqyny aqtap jibergen aram biylikti qaydan kórdin?! Búl biyligindi almaymyn! Jerine jetkenshe quarmyn!" - dedi... Keshke әkey qatty kýizelip keldi. Anqau, aqkónil Ýderi qajy: "Qaraghym, auyryp kelding be? Óning qashyp ketipti?!" - degende, әkey: "Men bosqa әure bolyp jýr ekem! Basshylardyng eldi el qylatyn týri joq! Bayaghy kýndestik! Bayaghy mansapqúmarlyq! Ózimshildik! Bayaghy rushyldyq, partiyadan arylar týri joq! Eldi qorghau, adaldy jaqtau joq! Sorly elge, sor jauyny sorghalaghannan basqa týk joq! Búlardan ýmit-qayyr joqtyghyna kózim jetti! El oqyghandary ghoy, eldi adal jolgha bastaydy búlar dep senippin! Qatalasyppyn!" - dedi... Osy týnde әkey: "Partiya qughan ónkey qyrt", "Tynyshtyq joq, tynym joq" dep bastalatyn ólenderin qolma-qol ashu ýstinde jazdy. Erteninde Bykov degen doqtyrdy shaqyrtyp alyp, ish aurumyn dep qaghaz aldy da, atyn jekkizip, Janasemeydegi Abdrahman baydyng ýiindegi Alashtyng kensesine kelip kirdi. Men, Dýisembi ekeumiz qaqpa aldynda, arbada otyrdyq. Álden uaqytta әkey shyghyp: "Erteng elge qaytatyn boldyq. Býgin kerek-jaraq alamyz", - dedi. Sóitip, әkey auylgha qaytyp ketti", - dep suretteydi.

Shәkәrim Alashorda soty qyzmetinen óz erkimen bas tartty desek te, ol osy sot júmysynan mýlde qol ýzip ketpegen synayly. Olay deytinimiz, Semey jana tarihy qújattama ortalyghynan tabylghan myna bir derekte (qor-37, tizbe-01, is-7) 1919 jyldyng 29 shildesinde Semey uezdik zemstvosy basqarmasyna Shynghys bolysynyng basqarushysy Qúnanbaevtyng (esimi kórsetilmegen - E.S.) qol qongymen 1920 jylgha Shynghys bolysy boyynsha halyq soty qyzmetin atqarugha qúqysy bar adamdardyng tizimi berilgen. Sonyng ishinde Abay balalary Túraghúl, Mekayyl, Izkayil jәne nemeresi Srayyl, Qúnanbay shóberesi Bilәldarmen birge Shәkәrimning de esimi "Hudayberdin Shakariym, 60 let, gramotnyi, №2 aul" dep atalyp kórsetiledi. Shәkәrim qajynyng osy bir alasapyran jyldardaghy ómir kezenderi turaly kórnekti әdebiyetshi ghalym, jazushy Múhtar Maghauiyn: "1917-1925 jyldar aralyghynda Shәkәrim az uaqyt dýniauy ómirge qayta oralghanday bolady, el ishindegi iygi ózgeristerdi qúttyqtaydy, gazet-jurnaldar betinde zamana aghymyna ýn qosqan ólender bastyrady. Alayda qart aqyn kóp úzamay qaytadan el tirshiliginen aulaqtaydy", - deydi.

Shәkәrimning ómirdegi jәne ónerdegi joly, shynynda da M.Maghauin aitqanday, "úzaq ta úlaghatty, kelisti әri kýrdeli". Adamgershilik asyl qasiyetterdi ómirine arqau etip, ony aqyndyq qúdiret-daryny jәne biyik azamattyq isimen halqyna ýiretuge úmtylghan ghúlama oishyldyng jan dýniyesindegi quanysh-kýiinish sezimderining syryn birden dóp basyp, ashyp aitu qiyn. Shәkәrim ómirining songhy kezindegi óz kónil kýiin "Qorqyt sarynymen" jazghan óleni arqyly beynelegen. Bayqaghan jangha onda kóp syr jatqany anyq.

Erlan Sydyqov, Semey memlekettik pedagogikalyq institutynyng rektory, tarih ghylymdarynyng doktory, professor.

«Egemen Qazaqstan» gazeti

 

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1942
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2153
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1781
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1533