Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Janalyqtar 3690 0 pikir 3 Jeltoqsan, 2010 saghat 07:48

Myrzan Kenjebay. Sauatsyzdyq pa, sanasyzdyq pa?

Ádette oqymaghan adamgha «sen múny nege bilmeysin» dep renjuding ózi orynsyz. Al dap-darday joghary oqu ornyn bitirgen adam ózining ne sóilep túrghanyna mәn bermey, ózi tuyp-ósken, ózi ómir sýrip jatqan elining ony men soly qaysy ekenin aiyra almay, alysty - jaqyn, jaqyndy - alys dep shatyp-bútyp túrsa she? Oqymaghan sauatsyzdan oqyghan sauatsyz jaman ekenine sonda kóziniz jetedi. Ásirese, qazaq teleradiojurnalisteri әlemde bolyp jatqan janalyqtar men songhy habarlardy oqyp otyrghanda әueli qazaq tilin orysshanyng audarma tiline ainaldyryp otyrghanyna keyisen, odan әri janaghy alys pen jaqyndy aiyra almaytynyna, sóitip, ne sóilep otyrghanyna mәn bermeytinine kýiinesin. Mysaly, qazaq jurnalisteri Filastin (Palestina) men Izraili turaly habar berip otyryp, «Tayau Shyghys janjaly», «Tayau Shyghysta jaghday shiyelenisip túr» deydi. Naghyz oilanbay sóileu degenimiz osy. Óitkeni búl elder bizge eshqanday da tayau jatqan elder emes. Olar men Qazaqstannyng arasy - pәlenbay myndaghan shaqyrym.

Ádette oqymaghan adamgha «sen múny nege bilmeysin» dep renjuding ózi orynsyz. Al dap-darday joghary oqu ornyn bitirgen adam ózining ne sóilep túrghanyna mәn bermey, ózi tuyp-ósken, ózi ómir sýrip jatqan elining ony men soly qaysy ekenin aiyra almay, alysty - jaqyn, jaqyndy - alys dep shatyp-bútyp túrsa she? Oqymaghan sauatsyzdan oqyghan sauatsyz jaman ekenine sonda kóziniz jetedi. Ásirese, qazaq teleradiojurnalisteri әlemde bolyp jatqan janalyqtar men songhy habarlardy oqyp otyrghanda әueli qazaq tilin orysshanyng audarma tiline ainaldyryp otyrghanyna keyisen, odan әri janaghy alys pen jaqyndy aiyra almaytynyna, sóitip, ne sóilep otyrghanyna mәn bermeytinine kýiinesin. Mysaly, qazaq jurnalisteri Filastin (Palestina) men Izraili turaly habar berip otyryp, «Tayau Shyghys janjaly», «Tayau Shyghysta jaghday shiyelenisip túr» deydi. Naghyz oilanbay sóileu degenimiz osy. Óitkeni búl elder bizge eshqanday da tayau jatqan elder emes. Olar men Qazaqstannyng arasy - pәlenbay myndaghan shaqyrym.

Eki ortada talay-talay arqyraghan asau ózen, tóbesimen aspandy týrtkilegen taular, qúlan ótpes, qús úshpas qúmdy shól jatyr. Búl - bir. Ekinshiden, bizding jurnalister aityp jýrgendey, búl elder Tayau Shyghys bolmaq týgil, Shalghay Shyghys ta emes. Olar Qazaqstannyng eshqanday shyghysynda jatqan joq. Ony anyqtau ýshin asa sauattylyqtyng qajeti joq, tek sanaly adam bir sәt «osy men ne dep túrmyn» dep oilanyp, Jer sharynyng jaghrapiyalyq kartasyna sәl ghana kóz tastasa jetip jatyr. Sonda ol ózi Tayau Shyghys dep túrghan elderding eshqanday da tayauda emes jәne qazaq elining eshqanday shyghysynda da emes, ontýstik-batysynda jatqanyn kórer edi. Qazaqstannyng eng tayau shyghysy - Qytay men Mongholiya. Al әlgi memleketterge «tayau shyghys» dep europalyqtar at qoyyp alghan. Óitkeni Europa men búl elderding arasy naghyz shyghys elderine qaraghanda әldeqayda jaqyn. Olar da, orystar da sondyqtan Kamchatka, Sahaliyn, Vladivostok jaqtardy Qiyr Shyghys, yaghny alys shyghys dep ataydy. Jәne әlgilerdi «Tayau Shyghys», biri «Qiyr Shyghys» dep atalsyn degen eshqanday halyqaralyq kelisim de joq. Tek jeti júrttyng tilin bilu kerek, basqa últ, basqa el ataulynyng kónilin tabu kerek degendi miyna sinirip, toqyp alghan qazekemder ghana orys gazetteri men orys telearnalary qalay aitsa dәl solay qazaqshagha audara salady. Óitkeni biz «әldeqalay bolyp ketpesin», «bәleden aulaq», «tek jýrseng toq jýresin», «әlipting artyn baghayyq» degen siyaqty adamnyng ruhyn týsirip, ensesin ezip túratyn shalajansar-fәlsafasymaqtardy jii basshylyqqa alamyz.
Alla keshirsin, keyde óz qandastarynnyng sol telearnalardan, baspasózden sóilegen sózderine qarap otyryp, osy qazaq tipti bireulerge tәueldi, kiriptar bolmay jýrgisi de kelmeytin siyaqty ma, qalay degen de oigha ketesin. Áytpese, qazaq jurnalisterining ylghy «kәri qúrlyq», «jana dýniye», «túmandy Alibion» dep eshnәrsening bayybyna barmay, ne sóilep túrghanyna mәn bermey dilmar­sitynyna ne joryq? Búl jerde de basty kinә batyseuropalyqtar men orys «bratan­dardyn» ait­qanyn qaytalaudan bolyp otyr. Ol bylay: bayaghyda Hristofor Kolumb Shy­ghys elderinde shay-sheker, jibek mata, ashy búrysh pen sarymsaq, eng bastysy, han saray­larynyng ayaghynyng astyna deyin altyn tósep tastaydy eken degendi estip, solay qaray sayahatqa shyghyp, aqyrynda kemesining túmsyghy batystaghy Amerikagha kelip bir-aq tirelgende de sony bilmey, Indiyagha -Ýndistangha keldim dep oilamay ma? Sodan beri búl qúrlyqtyng jergilikti halqy әli de «indeester» nemese amerikalyq ýndister dep atalady. Búl da - tarihy ýlken qiyanat.
Mine, sodan beri europalyqtar Amerikany «Jana dýniye», «Jana qúrlyq» dep, al Europany «Kәri qúrlyq» dep ataydy. Búl da orta ghasyrlargha sheyin eshqanday ilim-bilimi bolmaghan europalyqtardyng ne sauatsyzdyghy, ne Amerikany biz ashtyq degen sayasatshylyghynan tuyndaghan sóz bolatyn. Shyndyghynda, Amerika eshqanday da «jana dýniye» emes. Oghan Kolumbtan әldeqayda erterekte arabtardyn, qytaylardyng tabany tiygeni tarihtan belgili. Biraq ol býginde asa kóp aityla bermeydi. Demek, bizding jurnalisterimizdin, sayasatkerlerimizding orys aqparatshylary ne aitsa sony qaytalay saluyn ne sauatsyzdyq, ne óz kózqarasynyng joqtyghy deuge kelinkireydi. Al sauaty tómen, óz pikiri, óz kózqarasy joq adamdar qashanda әldeqaytip ketemin degen oy basynan ketpeytin sekemshil, jaltaq bolady.
IYә, qazir jer-su ataularynyng kópshiligi Batystyng tilinde aitylyp, jazylyp jýr. «Srediyzemnoe more» degendi qazaqshagha sol kýiinde audaryp, «Jerorta tenizi» deymiz. Meyli, solay dey bereyik. Biraq búl tenizding búrynghy kóne atauy «Aq teniz» ekenin bireu bilse, bireu bilmeydi. Búl - bir. Ekinshiden, olay ataytynday búl teniz Jer-anamyzdyng qaq ortasynda jatqan joq. Jerding ortasyna odan góri Qara teniz әldeqayda jaqyn jatyr. Búl da - europalyqtardyng yqpalymen jasal­ghan qatelik. Áriyne, múnyng bәri - halyqaralyq dengeyde sheshiluge tiyisti mәsele. Tek aldaghy uaqytta eger azat Qazaqstan óz kartasyn, jer sharynyng kartasyn qazaq tilinde shygharyp jatsa, eskeriletin jәit. Múndayda Kaspiy tenizi ejelgi ataularynyng birimen, al qazir búrmalanyp jýrgen Mysyr, Filastiyn, Lәbәn, Sham (Livan, Damask, Siriya) jәne basqa tolyp jatqan ataulardy qalpyna keltiru eskerilse, úrpaqtyng tarihattyq kózqarasy qalyptasyp, ótken zamanalargha tereng oily­lyqpen qaraghan bolar edi. Óitkeni biz qazir qay nәrsege de últtyq tól kózqaraspen, sanalylyq tarazysyna salyp qaraudan aiyrylyp qaldyq. Senbeseniz, qaranyz: qazir qazaq gazetterinen, teledidardan «aspan asty eli» degendi jii oqyp, jii estiymiz. Búl da - keybir sauatsyz, eliktegish jurnalisterding oryssha Qytaydy «Podnebesnaya» degeninen so kýiinde ala salghan «oljasy». Osy sózdi aityp, jazyp otyrghan jurnalisting «Au, jer betindegi halyq, memleket ataulynyng bәri sonau týpsiz túnghiyq kók aspannyng astynda jatqan joq pa?! Álde Qytaydyng tóbesine tónkerip alghan jekemenshik basqa bir aspany bar ma edi? Osy orystar da auzyna kelgenin aita salady eken» deuge jetesi jetpeuin kimnen kóresiz? Ony aitasyz, jaqynda qazaqsha gazetting sayasy janalyqtar jazylghan baghanasynan «Kýnshyghys» aidarymen beril­gen qysqasha janalyqty kórip qaldyq. Sóitsek, «Kýnshyghys» dep otyrghany Japoniya eken. Búl da - «Strana voshodyashego solnsadan» alynghan «oljabay» sózder.
Jalpy, biz, qazaqtar, býginde ata-ba­bamyzdyng «jaqsydan - ýiren, jamannan - jiyren» degen ataly sózinen adasyp qalghan últpyz. Biz qazir orystar ne aitsa sony so kýiinde dúgha sózindey qabyldap, ish dese ishirtkidey ishe salugha әbden daghdylandyq. Osydan biraz búryn «v Siriy vypal russkiy sneg» degen shaghyn maqalany «Siriyada orys qary jaudy» dep audaryp basqandy da kórdik. Qazir qazaqtar «orys aspany», «orys shayy», «orys nany», «orys qysy», «orys mahabbaty» degen esalang sózderdi de jii qoldanady. Osynyng bәri - bizding «orys úly halyq» degen qúldyq sanadan arylmay qalghanymyzdyng belgisi.
Al jer-su, auyl-qala ataularyn jazghanda «Taldyqorghannyng qasyna Taldykorgan, Qostanay - Kostanay, Aqtóbe - Aktobe, Aqtau - Aktau, Kókshetau - Kokshetau dep bir әripke bola sonsha jazu jazatynymyzdy qanday jaghympazdyqqa jatqyzugha bolady. Eger orys adamy «gh»-ny, «q»-ny, «ә»-ni aitugha tili kelmese, keltiruge niyeti bolmasa, biz nege onyng kónilin aulap, nege onyng ynghayyna jyghyla ketuimiz kerek. Álde Kos­tanay demey Qostanay desek, Aktau, Aksay demey Aqtau, Aqsay desek, olar basqa jaqqa adasyp keter dep qorqamyz ba? Ánsheyinde bir auyldyn, bir kóshening atauyn ózgertuge kóp aqsha ketedi dep jylap qoya beremiz. Al bir әripke bola әlgindey tútas jer-su, qala, auyl, tau, qyrattardyng atauyn shúbyrtyp qayta jazyp shyghugha ol jazylghan temir, qanyltyr, aghash, matagha, әrtýrli boyaulargha qansha shyghyn ketetinimen júmysymyz joq. Basqanyng kónilin tapsaq boldy.
Búl kónilshektik Qazaqstannyng kez kelgen shaharynyng kóshe ataularynyng jazyluynan da kórinip túr. Sonda deymiz-au, Qúrmanghazy kóshesi degenning janyna Kurmangazy, Múqanovtyng janyna Mukanova, Altynsarin degenge «a» әrpin qosyp Altynsarina dep jazbasaq, orystar ne basqalar qújynaghan qalanyng ishinde adasyp, aidalagha qanghyryp keter dep qorqamyz ba?
Mine, biz, qazaqtar, osylaysha qazir basqa bir últ ókili týshkirse de, kekirse de, jótelse de, «jә, rahym Alla» deuge dayyn túratyn boldyq. Aytpaqshy, qazekem qazir týshkirgen adamgha búrynghyday «Ya rahym Alla» nemese «Jә, rahym Alla!» demey, orystardyng «Budi zdorov» degenin audaryp, «Sau bol!» deytin boldy. Al atam qazaq «Sau bol!» degendi qoshtasar sәtte aitugha qoldanatyn edi.
Qazir telearnalarda Týrkiyadan әkelingen telehikayalar jýrip jatyr. Biletinder búlar týrik halqynyng ómir saltyna, ýrdis-dәstýrine, islamy mәdeniyetine jat, әdeyi býldirgi niyetpen jasalghan dýniyeler dep te jýr. Ol sózding kóp rette ras ekenine sol filimderdi kórip otyryp kóz jetkizgendey bolasyn. Mine, osylarda keyipkerler týrik tilinde «Allagha shýkir», «Alla jar bolsyn», «Alla qalasa» degenin kómeskileu bolsa da qúlaghyng shalyp otyrady. Biraq ony qazaqsha dublyaj jasaghandar Alla demey, «Qúdaygha shýkir, Qúday jar bolsyn» dep sóileydi. Búlar sonda Alla deuge kimnen qorqyp, kimge únamay qalamyn dep túr? Álde músylman ataulygha europalyqtar jauyp jatqan «terrorist», «ekstremist» degen atqa qalamyn dep qorqady ma, bilmeymiz? Biraq osy kýngi kóp­tegen qazaqta әlde sayasy qorqaqtyq, әlde sa­nanyng kýngirttenui, әlde últtyq namystan aiy­rylyp qalu siyaqty bir dert bar ekeni ras.

«Ana tili» gazeti

 

 

0 pikir