Senbi, 27 Sәuir 2024
Arylu 6739 12 pikir 15 Mausym, 2017 saghat 22:46

Qazaqtyng shipagerlik tanymy dinge qayshy emes

Qazaq últynyng tarihta qalghan múralarynyng biri shipagerlik tәjiriybe. Tarihpen birge qalyptasyp otyrghan qazaq bolmysynyng qasiyeti de, túlghalyq sipaty da, әleumettik mәni de onyng shipagerlik tәjiriybesimen tyghyz baylanysty. Ata meken kenistiginde tughan jerding topyraghyna aunap ósken qazaq balasy, ómir biyikterine shiryghyp bet alatyndyghy anyq. Sebebi dala bolmysynyng beynesin, últtyq taghamnyng qúnarymen ósken adamnyng ruhyna, qasiyetine әser beretin últtyng shipagerlik tәjiriybesi. Shipager oishyl Óteyboydaq Tileuqabylúlynyng «Shipagerlik bayan» enbeginde kórsetilgendey, «Adamzattyn topyraqtan jaralghanyna sypat: bala tuyla sala sol jerdin, tughan mekenining tynystyghymen tynys alady. Anasynyng sýtin emedi. Sol balanyng túlghalyq bitistik qúrandysy sol jerding topyraq qúrandysymen teng bolmaghy shart»[1. 47 b.]. Qazaq últynyng tughan jerding tabighatyn taza ústap, onyng tazalyghyn arttyratyn tórt týlik maldyng týrin ghana ústauynyng sebebi de osyny anghartsa kerek. Topyraqtyn, topyraqta ósetin shópting qúramymen beriletin ónim qúnarynyng qasiyetin ata babalarymyz erte týsingen. Adam balasynyng jaratylysymen taghdyrlas jәne tyghyz baylanysty jer ananyng qasiyetin úghynudaghy qazaq dýniyetanymynyng negizinde jatqan shipagerlik iydeya aldymen jeke adamnyng ómirin, sol arqyly últtyng ómirin saqtap, mýddesin qorghaugha baghyttalghan.

Jer ulansa topyraqtyng qúramy ózgeredi, topyraq ózining qasiyetin joghaltsa, shópting de onymen azyqtanatyn tórt týlikting eti men sýtining qúnary kemy týsedi. Aua men topyraqtyng býlinui ol aldymen adamnyn, odan qaldy últtyng ómirine ziyanyn tiygizedi. Sondyqtanda sharighattyng qaghidasyn, ómirding talabyn, tabighattyng minezin tereng bilip, sonyng negizinde sharuashylyq ýlgisin damytyp otyrghan ata babalarymyz ózining tәjiriybesin tabighat pen adam ómirine ortaq maqsatta qalyptastyryp, damytyp otyrghan. Osyghan oray Óteyboydaq Tileuqabylúlynyng enbeginen mynaday oilardy da kezdestiremiz: «Ár qanday baytaqtyng topyraq qúrandysy, topyraghynyng týsi úqsas bolmaydy. Topyraqtaghy qúrandylyq kemistik adamzatyna jan shoshyrlyq týrshikpeli kemistik әkeledi» [1. 47 b.]. Shynymende keshegi kenestik qogham túsyndaghy qazaq jerlerinde jasalynghan yadrolyq synaqtyng zardaptaryn eskersek, sonau HÝ ghasyrda ómir sýrgen kemenger babalarymyzdyng zerttep jazyp ketken oilarynyng aqiqattylyghyn úghynamyz, ata babalarymzdyng últ pen úrpaq bolmysynyng minsizdigin qamtamasyz etudegi shipagerlik tәjiriybelerining qúndylyghyn týsinemiz. Qazaq últy osynday kemenger oishyldardyn, әulie túlghalardyng tanymy arqyly ruh pen jandy, jan men tәndi jәne ony ómir saltpen biriktiretin tabighattan nәr quatyn ala bilgen.

Últ aldymen ruhany qasiyetterimen birigetin, ruhany adamdardyng bilimi arqyly kemeldenetin qany bir, jany bir, dәstýri men mәdeniyeti ortaq subekti. Últ qalyptasqanda ol aldymen ózin qorghaytyn, ruhyn kýsheytetin  qúndylyqtardy da qalyptastyrady. Onyng qalyptasuyna sebep bolatyn últtyng ishindegi әuliye, naghyz kemenger ghalym adamdardyng qasiyeti, tanymy. Últymyzdyng tarihy túlghalyq qúbylystyng naqty mysaldaryn aiqyndap berip otyr, búl qúbylys aldymenen ruhany adamdardyng ruhany qasiyetterining negizinde qalyptasqan qúndylyqtardy saqtap, últtyq tәjiriyebege ainaluyna yqpal etip otyrady. Qazaqtyng jәne onyng әulie kemenger adamdarynyng izgiligining negizinde qalyptasyp otyraghan múralarymyz ol shipagerlik tanym órisi, yaghny últymyzdyng sauyqtyru tәjiriyesining qalyptasu dengeyi, tektilik iydeyasy.  Búl iydeya qazaqtyng ejelgi dәuirinen jalghasyp otyrghan. Últtyng dәstýr tәjiriybesining bir bóligi retinde  qalyptasyp otyrghan jәne últtyq iydeyanyng tarihy taralymynyng negizine ainalyp otyrghan qazaqtyng shipagerlik filosofiyasynyng ereksheligi aldymenen halyqtyng sanasy men ruhynyng qalyptasuyna yqpal etip otyruynda.

Qazaq ruhaniyatyndaghy shipagerlik iydeyanyng negizgi ústanymy sauyqtyru. Sauyqtyru kóne dәuirden beri adam ómirin saqtaudyn, ruhty kýsheytudin, bolmysty nyghaytudyng iydeologiyalyq qaruyna ainalghan. Ata babalarymyzdyng sauyqtyru iydeyasynyn, osy baghyttaghy ústanymynyng iydeyalyq jәne tәjiriybelik, ghylymy tanymdyq mazmúny onyng elding ruhany ómirinde әr qyrynan tanylyp qyzmet atqaryp otyruynda. Dýniyetanym men ata dәstýrimizdegi, dinimizdegi sauyqtyru qaghidalary men shipagerlik bilim týrlerining bir- birimen sәikes kelip, el mýddesining tiregine ainaluy qazaqtyng shipagerlik danalyghyn, onyng filosofiyasyn terendete týspek. Halyqtyng ruhyn, bolmysyn sauyqtyrudaghy qazaqtyng shipagerlik danalyghy diny jәne ghylymi, filosofiyalyq, medisinalyq shenberde  adamnyng aghzasyna, ómirine, ruhyna qajet dýniyelerding býgingi kýn talabyna say zertteluine yqpal etip otyrghandyghy anyq.

Sauyqtyru degenimz ne nәrse? Últymyzdyng shipagerlik danalyghynyng últtyng saqtaluyn qamtamasyz etudegi manyzdylyghy nede? Qazaq últy (últymyzdyng ata tekteri de) elding taghdyry jeke adamnyng ómirine tәueldi dep týsingen. Al jeke adamnyng ómiri ol aldymenen tәnning saulyghy, aghzanyng kýtimi. Adam ómirge mashyqtanuy ýshin onyng tәni, organizmi mashyqtanuy qajet.  Ol ýshin adam ózining tabighatyna jaqyn, aghzasyna quat beretin ortany tanday bilui qajet. Osy maqsatta sonau saqtardyng dәuirining ózinde adamnyng tәni men janyna quat beretin ónimderdi tabighattan tandap óndirgen. Olar negizinen jylqynyng eti men sýti, basqada qazirgi qazaqtyng tórt týliginen óndiriletin ónimder. Otangha, adamnyng ómirine degen jauapkershilik adaldyq arqyly keletindigin qazirgi qazaq jerinde mekendegen (últymyzdyng ata tegi sanalatyn) osy kóne dәuir taypalarynyng ómir tәjiriybesinen bayqaymyz. Sol kezdegi sauyqtyrudyng maqsaty, basty nyshany eldi qorghau, ol aldymen el adamynyng densaulyghyn, qasiyetin qorghau, al taza ónim, taza ómir aldymen adamdy saqtaydy, adamnyng densaulyghyn qorghaydy. Qannyng kýshtiligi, tәnning saulyghy aldymenen adamnyng janyna әser etedi. Jan men tәnning quatynan adamnyng oilau taktikasy, minezi qalyptasady. Búl HH ghasyrdyng ghylymynda dәleldengen, qogham aldyna qoyylghan mәsele. Al sauyqtyrudyng qasiyetin ata babalarymyz qalaysha erte týsindi? Ne sebepten olar últtyng tәuelsizdigin onyng ómir sýru dәstýrin qadaghalap, qorghap otyrudan bastaghan?

Álsirep bara jatqan últynyng bolmysy alash ziyalylarynda alandatqan. Qoghamnyng ruhany ómirinde úrpaqty dúrys tәrbiyelep, jaman әdetterden saqtaudyng basty amaldarynyng biri ruhany sauyqtyru prinsiypi bolghan. J. Aymauytov bylay dep jazdy, «tәn quatty bolsa, jan quatty ajarly bolady. Nashar jannan osal minezder tuady. Mysaly: oinas, ótirik, ósek, siyaqtylar»[2. 116 b.]. Qarapayym ómirdegi maghynasyz problemalar adamnyng densaulyghyna keri әserin tiygizedi, al densaulyq aldymen adamnyng janyn jogharylatyp nemese tejep otyratyn nәrse. Al jannyng kýizelisi adamnyng ruhany mýmkindigin joghaltady. Ruhany mýmkindigi qashyqtaghan sayyn  adamnyng ruhy da әlsiz bolyp shyghady.

Qazaqta sauyqtyrudyng basty sharty tektilik minez. Tektilik ol keritartpa nәrselerden ózindi aulaq ústau, onyng birinshi sharty adaldyq, qoghamdyq ortada taza bolu. Tektilik minez oryn alu ýshin de qolayly orta qajet. Adamnyng jany men organizmine qolayly orta qalay qalyptasady? Qolayly orta adamnyng dýniyetanymy, salt dәstýri,  әdet ghúrpy, mәdeniyeti saqtalghan orta. Qazaqtyng tuysqandyghy, bauyrmaldyghy, qiynshylyq sәtterde bir-birine qol úshyn beru paryzy, últtyq ruh, jeti atalyq dәstýri, yrymy, salt jorasy, aruaqty qúrmetteui, dini, әdebiyeti, óneri búnyng barlyghy sauyqtyrudyng qasiyetin boyyna saqtap kelgen dýniyeler. Osy dýniyelermen qazaqtyng ortasy, mәdeniyeti, ruhany ómiri nyghayyp otyrghan.

Ata babalarymyz dýniyeden ótse de olardyng adaldyghy, tazalyghy, әdeptiligi, adamgershiligi tektilik beynesi, iydeya týrinde tarihta qaldy, últtyq mýddening qaruyna ainaldy. Sonyng negizgisi osy sauyqtyru tәjiriybesi. Búl últtyq qúndylyqtardyng basyn biriktirip otyrghan iydeya. Osy tәjiriybeni qayta әkeluge, qayta qazaq qoghamynyng ómirine jalghastyrugha barynsha kýsh salghan alash ziyalylary sol kezdegi qoghamnyng problemalaryn, últ mýddesine tónip túrghan qauipting tarihy sebebin naqty týrde kórsetip, aityp ketken, J. Aymauytov jazghanday, «Jauyzdyq, zalymdyq qara búlttay qorshap, halyqty astan kesteng qylyp, ózdi ózimen atystyryp kózi shel qaptady. Kýnnen kýnge órshigen qalyng sasyq túmannan shygha almay adasyp kelip-kelip týsip otyrghan halimiz mine – osy kýngi.. partiya bastalghaly mal azayyp, kedeylik kiylikti. Sebebi bolys bolatyndar ayamay malyn shashyp, qúryp bolghan jaghdaydy sol malyn ózine týsire almay, qalghany odan jaman qúrydy. Partiya kәsipke kirispeuge ýlken sebep boldy....

Endi qazaqtyng minezine (ahlaqqa) tiygizgen ziyany mynau: úrlyq, zorlyq, qorlyq, ótirik, ósek, aldau, qulyq, súmdyq, aidatu, baylatu, kisi ólu – raqymsyzdyq, jalghan maqtan, ynsapsyzdyq, túraqsyzdyq, nastyq,  jalqaulyq degen nәrselerge shaytannyng úyasynan artyq bolmasa, kem bolghan joq. Bir tuysqan týgil әke men bala partiyagha talasyp, kýndesken son, adamnyng jaqyny kim bolmaq. Áriyne jaqyny dosy – jalghyz ghana basy, qúlqyny. Sóitip, úsaqtap kelip, jaujýrek batyrlarymyzdyng batyrlyghy auyl-ýiding malyn úrlauda qaldy. Búrynghy biylerding júrnaghy kishkene dóngelek jer bolyp qaldy» [2.117 b.]. Eldi oilaytyn adam janynyng tazalyghyn oilaydy, jannyng tazalyghyn kýtip, izgiligin arttyra biletin adam ol ziyaly adam. Jannyng tazalyghy, amandyghy densaulyq, ol halyqtyng túrmysy men tyghyz baylanysty. Túrmysy men bolmysy kýshti elding adamynyng minezi qúlqy da әdepti keledi. Sebebi ózining ómirine senimdi adam ózining de ózgening de ómirine biyik әri ashyq (taza) sanamen qaraydy. Taza sana adamnyng ruhany terendigi, parasattylyq dengeyi.

Últtyng әlsireu sebebining әleumettik faktorlarmen baylanystyryluy qay zamanda da qogham shyndyghy, ómir shyndyghyn kórsetedi. Sebebi әleumettik ortadaghy adam minezi men qogham shyndyghy tútas zerdelenbese últtyng qúndylyqtaryn saqtap qalu mýmkin emes, alash ziyalylarynyng halyqtyng ruhyn, elding mәdeniyeti men mýddesin qorghaudaghy basty prinsipterining mәni osynda. Olar shynayy bolmasa, shyndyq, әdildik ýshin, últ taghdyry ýshin kýrese almasa qazaqtyng mәdeniyeti de tarihy da joghalyp ketui mýmkin. Halyqtyng jan dýniyesi, sanasy belgili bir tarihy kezende ótpeli ózgermeli qoghamnyng sayasy ómiri túsynda kórinbey de qalady, al halyqqa shynayy janashyr ziyalylardyng jazghan dýniyeleri, kótergen mәseleleri, kónil bólgen nәrseleri tarihy qyzmetteri osy halyq ruhynyng bet beynesin ashyp, onyng damu jolynyng qayta jalghasyuyna dәneker bolatyn qúbylys.

Qay uaqytta da últ mәselesi onyng ruhy men sanasynyng mýmkindigine tәueldi, al últtyng sanasy men ruhy onyng psihologiyasyna, tabighatyna, ómirine tәueldi. Sauyqtyru degenimiz әleumettik ómir jaghdayynda, tarih jaghdayynda, uaqyt jaghdaylarynda adamnyn, últ bolmysynyn  ruhani, fiziologiyalyq, biologiyalyq jaghynan onyng ómir sýru jolyna qajet mýmkindikterdi iyelenip otyruy, saqtay bilu tәrtibi. Adam jan men aghzanyng birikken qyzmeti arqyly ómir sýredi jәne onyng ómir sýru tәrtibi men tәsili jany, ruhany qasiyetteri, tabighatymen erekshelenedi, ózining mәnin qalyptastyryp otyrady. Sol siyaqty últtyng da ómir sýru mýmkindigi tútas últtyq bolmystyng qalyptasuy, onyng tarih órisinde túlghalyq sipat aluy. Al últ bolmysynyng túlghalyq sipat aluy últtyng ruhany jәne fiziologiyalyq jaghynan ómir talaptaryna mashyqtanuy. Sol mashyqtanu negizinde tútas últtyq psihologiyanyng qalyptasuy, onyng tolyqtay úrpaqtyng ómir sýru jolyna ainaluy shipagerlik tәsil.

Qazaq ruhaniyatyndaghy sauyqtyrudyng týrlerine kelsek ol barlyq jaghdayda últtyng psihologiyasyn saqtaugha kónil bólgen. Sebebi adamnyn  ómir sýru qaghidasy el men birge kýsh aluy qajet. Osyghan oray halyqtyng yrymdary, salt joralary onyng ómirinen tys jýrmegen. Dәstýrge oralyp otyru, adamdardyng bir-birine qamqorlyghy, qyiynshylyqta kýsh biriktiru, halyqtyng oiyn sauyghy búnyng barlyghy adamnyng ruhyn saqtau tәrtibi nemese tәsili, últtyq qúndylyqtar adamdy tәrbiyeleu ýshin de qoldanysqa týsip otyrghan. Osy sebepten halyqtyng sauyqtyru dәstýrindegi týrli qúbylystardyng tarihy beynesin, dýniyetanymdyq belgilerdi, sauyqtyrushy túlghalardyng fenomenderin halyq ruhaniyatynyng boyynan tabamyz. Búl aldymen últtyng ómir sýru erekshelikterin, onyng psihologiyasynyng tereng qyrlaryn negizdeydi.

Qazaqtyng sauyqtyru dәstýrindegi shipagerlik tanym halyqtyng yrymdarynda. Qazaqtyng yrymdary, tyiym salyp otyrghan nәrseleri, salt joralary aldymen onyng mәnin kórsetedi. Halyq yrymdarynyng basty prinsipteri, sauyqtyru mәni, shipagerlik qyzmeti aldymen onyng qalyptasyp, mәngi halyq múrasyna ainaluyna yqpal etken jeke adamnyng erekshe tabighatynda jatyr.  Al erekshe tabighat degenimiz halyq ishinde dýniyege kelip, kózqarasy, әuliyelik qasiyetimen, shipagerlik tәjiriybesi arqyly halyq ishinen shyghyp, onyng bolmysyna qyzmet etetetin adam bolmysy. Jýsip Balasaghún shipager halyq emshilerining beynesin tarihta bylay dep aityp ketken:

Emshiler bar el ishinen taraytyn,

Auru-syrqat – barlyghyn da qaraytyn.

 

Kerek olar – siz aralas bolarsyz,

Ómir isi onbas, sirә, olarsyz...

 

Kerek adam: jaqyn tútyp, baq taghyn,

Enbek, isin, ýles-haqyn aqtaghyn! [3. 348 b.]. Halyqtyng shipager adamdary boylaryna qabilet pen bilim qosa daryghan, halyqtyng ómirining aldyndaghy ózining jauapkershiligin tereng týsinip, sol jolda bilimin jetildirip halyq senimine ie bolghan adamdar.

Halyq yrymdary halyqtyng tútas dýniyetanymyn, úrpaqtyng ómir sýruin qamtyp otyratyn qazyna. Naghyz yrym ol tek qana adamnyng saulyghyn, tazalyghyn, әdeptiligin qamtyp otyrady, ol últtyng ómir tәjiriybesinen tuyndap úrpaqtyng ruhany qazynasyna ainalghan dýniye.  Ol tekqana halyqtyng izgiligin, iygiligin kózdeydi. Mәselen qazaqtyng yrymdarynda otbasy, mal men jannyng amandyghy, densaulyq, jaman әdetterden qorghanu, ata baba ruhyn qúrmetteu, jerdi býldirmeu, shanyraqty taza ústau, ýlkendi syilau, balany qúrmetteu, úrpaqty qadirleu, ýiding yrysyn, bereketin keltiretin nәrselerdi qadirleu, ysyrap etpeu syndy әdep ýlgileri halyqtyng úghymyna ainaldy. Búl últtyng dúrys ómir sýruin beyneleytin kózqaras. Osynday intellektualdyq dengeyde qalyptasyp, qyzmetin atqaryp otyrghan ruhany qazynalarymyz әrkez ata babalarymyzdyn  elding ruhyn saqtaugha negizdelgen ómir sýruding baghytyn iyelengendigin aighaqtaydy.

Ata salt pen halyq mәdeniyetining tútqasyna ainalghan týrli salt joralardyng tәjiriybelerin iyelene alghan  últymyzdyng bolmysy, tazalyghy, ruhy dinimizge qayshy kelgen joq.  Kerisinshe  oghan beyimdelip últtyq mәdeniyetting damuyna islam dinining yqpalyn keneyte týsti. Sondyqtanda halyq yrymy degenimiz islam dinine deyingi kezende  ata babalarymyzdyng qasiyetimen kelgen, ata babalarymyzdyng ruhany dengeyimen qalyptasyp, iygerilip otyrghan últty, otandy, úrpaqty qorghaudyn, onyng ómirin saqtaudyng erejesi dep aituymyzgha bolady. Áriyne kez-kelgen halyq múrasynyng boyynda adamnyng erekshe tabighaty men fenomenin jәne ziyaly adamdardy erekshe jaratatyn Jaratushy qúdiretining ruhyn dәleldeytin aqiqat jatyr. Halyq múrasynyng joghalmau sebebi de osynda jatsa kerek.

Qoghamda әdeptilik oryn alsa, el ishinde, әr bir shanyraqtyng ayasynda, әr bir adamnyng boyynda tazalyq bolsa, adamgershilik dittegen ortada barlyq nәrsening de órisi keneyedi. onyng ómirine izgilik әkeletin nәrseler oryn alady.

Qazaqtyng sauyqtyru dәstýrindegi shipagerlik tanymnyng tarihy formasy ata babalarymyzdyng «adaldyq», «tazalyq» jónindegi týsinigimen tyghyz baylanysty. Adaldyq adamnyng tәn saulyghyn, jan tazalyghyn qamtamasyz etip otyratyn úghym.

Adamnyng intellektualdyq quaty onyng ómirine, organizmine qajet nәrselerdi tany biluinde jatsa, Jaratushy iyemiz adam balasyn jaratqanda onyng ómirine qajet densaulyghyn qamtamasyz etetin organizmine qajet nәrselerdi qosa jaratqan. Adamnyng tazalyghy onyng ózine qajet mýmkindikti dúrys tanyp, dúrys iygerip, iyelenip otyruynda.  Adam balasyna ómirding qoyatyn talaby jan men tәn saulyghy jәne ruh tazalyghy, úrpaqtyng densaulyghy.

Qazaqtyng ómirinde adamnyng densaulyghy, qayrattylyghy, kýshtiligi bolashaq ýshin qajet. Sebebi jaugershilik zamanda adamnyng shyghyny kóp, soghysta jaralanghan adam organizmining kýshtiligimen jazylyp ketui tiyis. Ol ýshin ne isteu qajet, deneni mashyqtandyru, attyng ýstinde shiryghyp ósu, kýni búryn qúnarly taghamdardy qoldanu, sonyng ishinde adamnyng eti men sýiegine asa qajet dәrumenderge toly et pen jylqynyng sýtin, yaghny shúbat pen qymyzdy qorek etu. Búl tarihtaghy qazaqtyng shipagerligining basty tәsili. Mәselen qazaqtyng qolbasshy batyrlary, handary joryqqa attanghanda ózderimen birge kóbine alyp shyghatyn taghamdary jylqynyng sýr eti, qymyz jәne siyrdyng nemese qoydyng sýtinen alynatyn sýzbe, qúrt ónimderi bolghan. Osyghan oray qazaqtyng ruhaniyatynda últtyq taghamnyng quatyna baylanysty týrli maqal mәtelderde qalyptasqan: «At – adamnyng qanaty, As – adamnyng quaty», Jan – denege qonaq, Deneni demegen – tamaq», «Qyryqtan artyq jas joq, Qymyzdan artyq as joq», «Jusansyz  jerdi ot deme, Kójesiz eldi toq deme», «Aramdyq qyp ishken as, ishine baryp, bolar tas», «Jylqy eti jesen, tisine, jemesen, týsine kiredi»[4. 318-322 bb]. Búl maqal-mәtelder últymyzdyng ómir tәjiriybesinen ótken úghymdar, olardyng әr qaysysynda tanymdyq shyndyq mol.

Qazaq últynyng adamnyng jany men tәnining saulyghyna tәrbiyeleudegi filosofiyasy onyng besiginde, kiyiz ýiinde. Enseni biyik ústap ómir sýrudi, shanyraqtyng qasiyetin týsinuge jeteleytin qazaqtyng ruhty sauyqtyru tәrbiyesining mәni besik pen shanyraqtyng qasiyetinde. «El bolam deseng besigindi týze» - degen babalar ósiyeti osydan qalsa kerek. Qazaq ómirinde, babalar úghymynda besik qasiyetti zat, shanyraq kiyeli nәrse. Búlar adamgha tazalyqty, adaldyqty, adamgershilikti, meyirimdi, kendikti ýiretedi jәne úrpaqtan osyny talap etip otyrady. Dýniyege kelgen qazaq balasy, yaghny sәby aldymenen tәrbiyeni besik arqyly alady,  besikting terbelisi, ananyng nemese әjening úyang ýnimen beriletin besik jyry balanyng jan dýniyesine әser beredi, ananyng meyirimi balanyng sezimin oyatady, ana men balanyn, qariyanyng arasyndaghy jaqyndyq osy besik arqyly beriledi.  Ananyng balagha degen meyirimi, tazalyghy balany ózining shanyraghyna, sol arqyly eline degen sezimin oyatady.

Ata babalarymyzdyng ómir mәndik týsiniginen bastau alyp, eldigimen jalghasyp otyratyn bala tәrbiyesi, adam tәrbiyesi, úrpaqty ómirge baghyttau prinsipteri osylaysha besiktegi bala tәrbiyesinen, ana men әkenin, qariyalardyng enbeginen bastau alady. Bir shanyraqtyng ayasyndaghy ótip jatqan qazaqtyng tarihy ómirindegi ata-ana, ata men әje, tuys, bauyrlyq qatynas, onyng mәdeniyeti, qazaqy ómir mәdeniyetinen tuyndap otyrghan últtyng ruhy úrpaqtyng jan dýniyesine ómirding shuaghyn úyalatady.

Jaratushy iyemiz ózining pendesi adam balasyn jaratqanda oghan jan berip qana qoyghan joq, onyng ómir sýruine, dúrys ómir sýruine, iz qaldyruyna, últyn, úrpaghyn qorghaugha, onyng mýddesin saqtaugha da kóptegen mýmkindikter bergen. Onyng kilti din, ghylym, bilim jәne osy kiltti ashugha, dúrys paydalanugha adamdy jetkizetin danalyq pen aqyl. Danalyq halyqtyng kemeldengen aqyly, al osy kemel múranyng tәjiriybesin iygerip, bilimin iyelenu ýshin jeke adamdyq aqyl qajet. Sondyqtanda shipagerlik, ata babalarymyzdyn  ómir taghylymyn ýiretip otyruyndaghy eng basty sauyqtyru ol tәrbiye, aqyl jәne bilim.

Ádebiyet:

  1. Tileuqabylúly Ó. «Shpagerlik bayan» arab qarpinen kóshirgender – K. Elemes, D. Mәsimhan. – Almaty: Jalyn, 1996. – 464 bet,
  2.  Jýsipbek Aymauytov, Bes tomdyq shygharmalar jinaghy. 5- tom. Almaty, «Ghylym», 1999 j.
  3. Balasaghún J. Qútty bilik. / Kóne týrki tilinen audarghan Asqar Egeubay. Almaty- «Ólke»,2006.- 640 bet.
  4. Qazaq maqal-mәtelderining ALTYN KITABY (8675 maqal-mәtel).-Almaty: «Aruna» baspasy.-632 bet.

Ýmbethan Sәrsembiyn, Q. Júbanov atyndaghy Aqtóbe ónirlik memlekettik uniyversiytetining Áleumettik – sayasy pәnder kafedrasynyng mengerushisi, filosofiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz

 

12 pikir