Júma, 17 Mamyr 2024
Janalyqtar 8715 0 pikir 30 Qazan, 2010 saghat 13:49

[A. I. LEVShINNIN] QYRGhYZ-QAZAQ ORDASY JAYLY SIPATTAMASYNYNG ÝShINShI BÓLIMINE ESKERTPELER

9-bette, tómende, jol shetinde aqbura sózi dúrys audarylmaghan: aqbura degenimiz - pishilmegen aq týie, aq qasqyr emes, ol qaysaqsha aqbóri nemese qasqyr dep atalady.

11-bet. Qaysaqtar qojalardy aqsýiekke jatqyzbaydy, olardy súltandarmen qatar payghambardyng úrpaghy, sharighat zandaryn qatang ústanatyn ruhany túlghalar retinde qúrmetteydi. Jalpy qaysaqtar sauatty adamdardy óte qatty syilaydy.

31-bet. Yntyqtyqtan basqa qaysaqtardyng qalmaqtan әiel alghandy jaqsy kóretin sebebi osynday nekeden jaqsy perzent tuady-mys.

42-bet. Qaysaqtar qysta tagham ornyna únnan dayyndalghan, ystyq su aralastyrylyp, kóje dep atalatyn ashytylghan susyndy paydalanady, dәmin keltiru ýshin oghan sýt te qosady. Saumal degenimiz - ashyp ýlgermegen bie sýti.

47-bet. Qazirde qyzdar búrynghy konus pishindi bas kiyim kiymeydi, onyng ornyna shashtaryna týrli-týsti oramal tartyp, bir úshyn arqasyna jiberedi. Túrmystaghy әielder shashtaryn tek qos búrym etip óredi, olardyng sony birige órilip, arqagha tastalady.

46-bet. Sәukele dep atalatyn búl bas kiyimdi әielder túrmysqa shyqqan alghashqy kýnderi, bir jyl shamasynda ghana kiyedi, keyinnen sheship, mereke-toylarda kiyedi, onyng ózinde tórt-bes jyl shamasynda ghana.

9-bette, tómende, jol shetinde aqbura sózi dúrys audarylmaghan: aqbura degenimiz - pishilmegen aq týie, aq qasqyr emes, ol qaysaqsha aqbóri nemese qasqyr dep atalady.

11-bet. Qaysaqtar qojalardy aqsýiekke jatqyzbaydy, olardy súltandarmen qatar payghambardyng úrpaghy, sharighat zandaryn qatang ústanatyn ruhany túlghalar retinde qúrmetteydi. Jalpy qaysaqtar sauatty adamdardy óte qatty syilaydy.

31-bet. Yntyqtyqtan basqa qaysaqtardyng qalmaqtan әiel alghandy jaqsy kóretin sebebi osynday nekeden jaqsy perzent tuady-mys.

42-bet. Qaysaqtar qysta tagham ornyna únnan dayyndalghan, ystyq su aralastyrylyp, kóje dep atalatyn ashytylghan susyndy paydalanady, dәmin keltiru ýshin oghan sýt te qosady. Saumal degenimiz - ashyp ýlgermegen bie sýti.

47-bet. Qazirde qyzdar búrynghy konus pishindi bas kiyim kiymeydi, onyng ornyna shashtaryna týrli-týsti oramal tartyp, bir úshyn arqasyna jiberedi. Túrmystaghy әielder shashtaryn tek qos búrym etip óredi, olardyng sony birige órilip, arqagha tastalady.

46-bet. Sәukele dep atalatyn búl bas kiyimdi әielder túrmysqa shyqqan alghashqy kýnderi, bir jyl shamasynda ghana kiyedi, keyinnen sheship, mereke-toylarda kiyedi, onyng ózinde tórt-bes jyl shamasynda ghana.

52-bet A. I. Levshin «Qay dindesinder?» dep súraghan eki qyrghyz-qaysaq súraqty týsinbey, múnday jaghdaydaghy eng onay: «Bilmeymin» dep jauap bergen bolsa kerek. Árbir qaysaq ózining Múhammed payghambardyng ýmbeti, músylman ekenin biledi; bәlkim, búl sózding maghynasyn týsinbeui de mýmkin, biraq ózge din iyelerining aldynda ol óz dini ýshin maqtanady. Balalyq shaghynan bastap ol músylman ekenin estip ósedi, al «músylmannan basqalardyng barlyghy kәpirler, qúday olardy o dýniyede mәngilik azapqa salady». Osydan keyin qazaq óz dinin bilmeydi deuge bola ma?

52 jәne 57-better. Shaytan degenimiz - bizding barlyq teris qylyghymyzdyng balamasy, ol bizdi biylep alatyn nәpsimizdi basqaryp, ulanghan aqyl-oy men oghan berilgen adam jan týrshigerlik kýnәlar jasaydy. Osynday qúmarlyq bizdi biylep alatynyn әrqaysymyz moyyndasaq ta, ony tap basyp tany almaymyz, al qaysaqtar shaytan - Jaratushynyng әmirine qarsy shyghushy, músylmandardyng mәngilik jauy, әrdayym dúrys joldaghy adamdy aqiqat joldan adastyryp jiberuge tyrysady dep týsinedi.

Demek, qaysaqtar shaytandy eshqashanda qúdiretti kýsh dep tanyghan emes, oghan eshqashan da tabynbaydy, onyng aram әreketterine qarsy túru ýshin әr týrli dúghamen qorghanady. Onyng kónilin tabu ýshin eshqanday qúrbandyq shalmaydy, qaysaqtardyng shaytangha degen qataldyghy sonshalyqty, sýiekti mýjip bolghan song laqtyrar kezde «bismilla» dep aitady, yaghni, «Allanyng atymen», Allanyng aty atalghan sýiekterdi shaytandar as ete almaydy dep senedi.

65-bet. A. Levshin ózi sipattap otyrghan halyqtyng qaranghylyghyn jazam dep, siqyr, aldau men dualau qyrghyz-qazaqtar dinining bir bóligi dep artyq ketken, olar dinning bir bóligi emes, barlyq dinde bar, әr halyqta bolatyn yrymshyldyq.

Qaysaq ózine jaqsylyqty boljaghanda ghana siqyrgha, bal ashugha jәne basqalargha senedi, sondyqtan ýnemi jaqsyny yrymdaydy, al ol myng boljamnyng bireui bolsyn oryndalatyndyqtan, baqsy-balgerler, duashy jәne t. b. halyq arasynda qoldau tauyp otyrady.

76-bet. Qaysaqtardyng sezimtaldyghy men jaqynynyng qayghysyn bólisui maqtanugha, kónil qongha túrarlyq. Búl qaysaqtardyng boyynan izdeu kerek jalghyz izgi qasiyet dese de bolady. Ony mynadan kóruge bolady: qayyrshy adam qayda kelmesin, baydyng aq ordasyna ma, joq kedeyding lashyghyna ma, ýnemi oghan pana tabylady, oghan degen janashyrlyqtaryn sózben ghana bildirip qoymaydy, zattay da jәrdem etedi, baydyng ýiinen ol iyghyna joq degende shýberek ilip shyqsa, kedeyden, qúryghanda, bar mәzirimen shólin basyp, ne qarny toyghansha as iship shyghady. Yaghni, eshqay jerde ony «Qúday jәrdem qylsyn» degen qúr sózben shygharyp salmaydy. Tabighy sezimtaldyghymen qosa qaysaqty meyirimdi bolugha iytermeleytin nәrse, әrkimge týsinikti - býgin-erteng ózim de barymtadan nemese qyrda jii bolatyn júttan qayyrshygha ainaluym mýmkin degen týsinik. Songhy jaghdaydaghy qaysaqtardyng bir-birine kómektesui órkeniyetti europalyqqa ónege. Barymtadan nemese júttan qasiret shekken adamnyng óz tughandaryna baryp, olardan batyl týrde jylu súraugha qúqy bar, yaghny sharuasy jaqsy jannyng jany ashyp nemese basqa bir oimen rasymen-aq oghan mal jiysyp beretin dýniye-mýlki. Qysqasha aitqanda, jylu talap etu qúqyghy qaysaq ýshin kez-kelgen jolaushygha tiyesili qonaqasy - tegin týski ne keshki as sekildi qasiyetti úghym.

94-bet. Úlyn sýndetke otyrghyzghan ata-ana onyng ýlesine dep biraz mal ataydy, ol balanyng enshisin qúraydy, sonymen qosa әke múrasyn bóliske salghanda, ol ózge múragerlermen teng ýlesti talap etuge qúqy bar.

98-bet. A. Levshinning qaysaq әielderining qúny turaly mәlimeti dәl emes, qarsylyq bildiruge tura keledi. Qalynmaldyng mólsheri qalyndyqtyng bәibishe bolyp bara jatyr ma, әlde toqal etip aldy ma, oghan baylanysty emes, baylyghyna jәne qoghamdaghy alatyn ornyna qaray anyqtalady.

اوراقننك جرلاغاني

 

ارتودا ارتو تاو كيلسه

اتاندا تارتار بوگلب،

الس تان قارا كورنسه

قراقولام جتار اوگلب،

جتایندیب اونكلب

اچ مرالدای بوگلب

سول قرا قولاننك اوستونده

ایدونده اوراق سنده (اوراق)

ایردار كیتار چویلب.

عزرایل كیلگانده

چین اجالنك جیتكانده

اوجگتدار كیتارده سونده

بر چبندای جاندان تونكلب.

كوكتنك قوسی *1كوگاچین

كوكداب اوچار جیم اوچون،

كوگالا قامقا جاملوب

اوراق جورتار*2 مال اوچون.

تیم - تیم اوچون تیم اوچون

تینكزدار كیچتم مال اوچون،

تینكدار مینان كیم اوچون

كیم دار مینان تینك اوچون

اویگه دا كیلب قراسام

تورت بورچن (بارلاسام)

قرادا سابام جوق اوچون،

قاتاردان كیلب قراسام

قاتاردان كوچیم كیم اوچون.

اویگه ده كیلب قورلاندوم

توزگه ده باروب زارلاندوم،

تورده تورغان سای جیبه

سیلكب الوب بایلاندوم.

الستا جاتقان دوشماننك

جیل جاغندان ایلاندوم.

سیركه سانده قوسنادوم،

تیل ساره نه یوستادوم.

قومغه بتكان قوبارچین

سیركه سان ننك جاله جوق.

كیسوب الول سال ایتدوم،

الستا جاتقان دوشپاننك

كوگا اله له كوب جلقی

ایداب الوب مال ایتدوم.

جلقه اییاسی كیلماك جوق

جلقی اییاسی كیلسه ده

بیلسه نسبای برماك جوق.

او جگتدار، (جگتدار)،

جالانكغاچ جورده جاوغه چاب.

اوسناو جالغان دنیادا

اجال جیتمای اولماك جوق.

قانكله دان التاو كیلدوم دیب

اوراقغه زورلق قيلماكز

قایراتنه منگان سونك

بوره لا كیتسه جات بولار

قلیچ چاپسه میرت قیلار.

سویرای - سویرای كوچار گه

سویرو تاولار بولسه ایگه،

سویرو تاولار بولسه ده

اونان سویراب كوچرگه

سویرو اتان بولسه ایگه

سویرو اتان بولسه ده

اوننك باسین جیتالر

قویان قولتوق كیرما قاس

ارو چیچای بولسه ایگه.

ارو چیچای بولسه ده

سونكگوله اولدار دوسه ایگه،

سونكگوله اولدار دولسه ده

بیساو - التاو بولسه ایگه.

بیساو - التاو بولمه سه،

المانناك اغننانده كوكی ایگه.

جالغزده توغان سوم باسم

بارومنان جوغم كوب ایگه.

 

قارا باترننك تولغاغنی:

 

مین تولغا دیسانك تولغاین،

اوراق سغان تولغاین.

قایغایداغه مجید*3

وتیر كمان كورجانه،

تیران بویله*4 ایستاكته،

اوزه توكته اوروسته،

باسی چوقته قالماقته،

چولدورلاگان چورچوتته

اوزمه قاراتدوم.

كاپر بولسانك جان تارتدوم.

اون ایكه جاسقه كیلگانده

اوچار جویروك جباروب

اون سان قولغا باش بولدوم.

اون سكز جاسقه كیلگانده

ایسان اوله بولایدای،

ایسكه اوله جولایدای

قرا باتر اتومده انكراتدوم،

اغتقان قویدای مانكراتدوم.

تورده جاتقان اوراقده

اوكبه كه تیوب اویاتدوم.

اله ننك اوله ای اوراق

قایداردا قایده جوروب تینكلدونك.

 

اوراقننك تولغاغانی

 

مین تولغان دیسانك تولغاین

قرا باتر سغان تولغاین.

مین سیننك توب توبنكده ایتاین

سین مشاقر دیگان شهردین

ازوپ چققان یالغز اویلی سارب ایدونك،

اكنك قرا كیسه ده

اس برگانننك قولی ایده

چیچانك قرا كیسه ده

مال برگانننك كونكی ایده.

قرا قولام جالسز، ایر مالسز،

الله ننك قایراننان

مال برار كونی بولجالسز،

قرا قولام جالده جابلر،

ایزدیسه اوراق سنده میرزاغه

دوشپانننك مالی تابلر.

قرا قولام جالی چینگالده

ایدونده توغان اوراقغه

ماتروشكه قلننك بالاسی

مالی منان تینك گالده.

بای بالاسی بایغه اوسار،

بایلانمغان تایغه اوسار،

قل بالاسی قلغه اوسار

قلاغن كیسكان ایتكا اوسار.

بوگوندین سونك بو توینك

ایرلداسقان ایتكه اوسار.

 

قیلچین ماقتاب بر سباغه قیلغانی

 

سول كومرون جاغرده

سونده (سیكسان) سیكرت مویغان.

باسونه چیدامای بالواندار جیلغان،

تویتارونه چیدامای

توقسان سیكرت مویغان.

سوارونه چیدامای

ایدون كولدار قورغان.

ایدونینه چیدامای

ای بولتقه سینغان،

كورونه چیدامای

كوز قاباققه سینغان.

قینغه سالسه قیلت ایتكان،

سوروب السه جیت ایتكان

ساغه سی التون نور بولات.

او جگتتار، جگتتار،

بول سوزمده بلنكز -

جالغزده توغان اوراقغه

مونه ده بر سباغه قیلنكز.

ORAQTYNG JYRLAGhANY1*1

 

Artu da artu tau kelse

Atan da tartar býgilip

Alystan qara kórinse

Qaraqúlam2 jeter ýgilip

Jeteyin dep ýnilip

Ash maralday býgilip

Sol Qaraqúlanyng ýstinde

Aydauynda Oraq syndy (Oraq)

Erler keter joyylyp

Ázireyil3 kelgende

Shyn ajalyng jetkende

Ol jigitter keter de sonda

Bir shybynday jannan týnilip

Kókting qúsy kógershin

Kóktep úshar jem ýshin

Kógala qamqa jamylyp

Oraq jortar mal ýshin

Tem-tem ýshin, tem ýshin

Tenizder keshtim*1 mal ýshin

Tender menen kem ýshin

Kemder menen teng ýshin

Ýige de kelip qarasam

Tórt búryshyn (barlasam)

Qara da sabam joq ýshin

Qatardan*2 kelip qarasam

Qatardan kóshim kem ýshin

Ýige de kelip qorlandym

Týzge de baryp zarlandym

Tórde túrghan say jebe

Silkip alyp baylandym

Alysta jatqan dúshpannyn

Jel jaghynan ailandym

Serke sandy qostadym

Telsaryny4 bostadym

Qúmgha bitken qu barshyn

Serke sannyng jaly joq

Telsarynyng qony joq

Kesip alyp sal ettim

Alysta jatqan dúshpannyn

Kók alaly kóp jylqy

Aydap alyp mal ettim

Jylqy iyesi kelmek joq

Jylqy iyesi kelse de

Belsenispey bermek joq

O jigitter, (jigitter)

Jalanash jýr de jaugha shap

Osynau jalghan dýniyede

Ajal jetpey ólmek joq

Qanlydan altau keldim dep

Oraqqa zorlyq qylmanyz

Qayratyna mingen son

Búryla ketse jat bolar

Qylysh shapsa mert qylar

Sýirey-sýirey kósherge

Sýiru taular bolsa iygi

Sýiru taular bolsa de

Onan sýirep kósherge

Sýiru atan bolsa iygi

Sýiru atan bolsa de

Onyng basyn jeteler

Qoyan qoltyq, kerme qas

Aru sheshey bolsa iygi

Aru sheshey bolsa de

Súnghyla úldar tusa iygi

Súnghyla úldar tusa de

Beseu-altau bolsa iygi

Beseu-altau bolmasa

Almanyng aghynan da kógi iygi

Jalghyz da tughan súm basym

Barymnan joghym kóp iygi.

 

QARA BATYRDYNG TOLGhAGhANY

 

Men tolgha deseng tolghayyn

Oraq saghan tolghayyn

Qay-qaydaghy majiyd*3

Ua, týrkmen, kýrjini

Terek boyly istekti

Múnarasy biyik Mәskeudi

Auzy týkti orysty

Basy shoqty qalmaqty

Shýldirlegen shýrshitti

Ózime qarattym.

Kәpir bolsang oq attym,

Músylman bolsang jan tarttym.

On eki jasqa kelgende,

Úshar jýirik jiberip.

On san qolgha bas boldym

On segiz jasqa kelgende

Esen úly Búlayday

Eske úly Jolayday

Qara batyr atymdy anyrattym

Aghytqan qoyday manyrattym

Tórde jatqan Oraqty

Ókpege teuip oyattym

Álining úly, ei, Oraq

Qay jerde qayda jýrip teneldin?

 

ORAQTYNG TOLGhAGhANY

 

Men tolgha deseng tolghayyn

Qara batyr saghan tolghayyn

Men sening týp-týbindi aitayyn

Sen Mashaqyr degen shahardan

Azyp shyqqan jalghyz ýili sart edin

Ákeng qara kisi edi

As bergenning qúly edi

Shesheng qara kisi edi

Mal bergenning kýni edi

Qaraqúlam jalsyz, er malsyz

Allanyng qayyrynan

Mal berer kýni boljalsyz

Qaraqúlam jalda jabylar

Izdese Oraq sende myrzagha

Dúshpannyng maly tabylar

Qaraqúlam jaly shengelde

Aydyndy tughan Oraqqa

Matrushka qúldyng balasy

Malymenen teng keldi

Bay balasy baygha úsar

Baylanbaghan taygha úsar

Qúl balasy qúlgha úsar

Qúlaghyn kesken itke úsar

Býginnen song bú toyyn

Yryldasqan itke úsar.

Qylyshyn maqtap bir sybagha qylghany

 

Sol kómirin jagharda

Sonda (seksen) shәkirt moyyghan

Basuyna shydamay baluandar jiylghan

Toytaruyna shydamay

Toqsan shәkirt moyyghan

Suaruyna shydamay

Aydyn kólder qúryghan

Aydynyna shydamay

Ay bolatqa siynghan

Kóruine shydamay

Kóz qabaqqa siynghan

Qyngha salsa qylt etken

Suyryp alsa jylt etken

Saghasy altyn núr bolat

O, jigitter, jigitter

Búl sózimdi biliniz

Jalghyz da tughan Oraqqa

Múny da bir sybagha qylynyz

 

 

TÁNIRI (QÚDAY)

 

Ot әulie (kiyeli) bolyp sanalady... Qarghys...*1 Otqa týkiruge, oshaqty basugha bolmaydy. Jana týsken kelin [kýieuinin] әkesining ýiine kirip, sәlem jasap, «aruaq razy bolsyn» dep taghzym etedi, otqa bir qasyq may qúyy kerek. Jas kelin sәlem etkende «aruaq razy bolsyn» dep, tize býgip, enkeyip, mandayyn edenge tiygizedi. Otqa tamyzghan may janyp jatqanda, jas kelinning enesi nemese әielderding biri alaqanyn otqa qyzdyryp, kelinning betin sipaydy. Ýlken ýiding otynyng qúrmetine dep, qalyndyq atasynyng iyghyna shapan jabady, otaghasy jas kelindi: «iyin qandyryp iylegen teridey minezing júmsaq bolsyn qaraghym» dep bata berip, tulaqqa, qoy terisine otyrghyzady. Jan beru (ant) beru ýshin eki jerden ot jaghyp, adam sol eki ottyng arasynan ótip, kisi óltirgen myltyqtyng únghysyn sýni tiyis1.

Otpen emdeuding bir týri: maldyng jeti mýshesinen et kesip alyp, otqa qaqtap auyrghan jerdi qyzdyrady (әsirese sarp auruynda). Aurudan tazartu ýshin otqa qanyltyr shómishti qyp-qyzyl etip qyzdyrady, sodan song oghan may qúiyp, kók shýberek salady, ol tútanyp janghanda, aurudyng múrnyna jaqyndatyp, shómishke suyq su qúyady, osy kezde qatty bu shyghady. Emdeuding búl týrin jelúshyq*2 deydi.

Jana tughan aidy kórgende ýsh ret úshyp túryp, ýsh ret iyiledi de, jerden shóp júlyp alyp, ýige alyp kelip otqa tastaydy.

Aruaq - ata-baba ruhy, basqa qiyn qystau kýn týskende, jan qinalghanda: «Aruaq, qolday kór, qoltyghymnan jebey kór!» dep aitady. Qúrban shalarda, siyrdan ay mýiizdi, asha túyaqty (otbasyn jelep-jebeydi), qoydan bozqasqa jәne sarybas qoy - aqsarbas, bauyrsaq qúlaqty kók qoy, qúlaghy tilingen, qasqa tisti, qasqasy bar appaq aqqasqa, sonday-aq bas alghashqy tuma tóldi qúrban shalady. Eger qúrbangha atalghan tólding basy - túmsany qimasa, ataghan maldyng silekeyin basqa maldyng basyna jaghyp qúrbandyq qylady. Adam ólgende aruaghyna arnap, qyryq kýnge deyin, әr kýn bir shyraqtan jaghady nemese tórt kýn shyraq jaghady. Shyraqty bosaghanyng [ong jaghyna] jaghady, sebebi ólgen kisining aruaghy qyryq kýnge deyin ýige kelip, balalardyng jay-kýiin bilip jýredi. Sol ýshin kýn batyp, shyraq jaghylghansha, inirde esikti ashyp, tostaghangha qymyz qúiyp, bosaghagha aq kiyiz tóseydi, osylay ólgen adamnyng aruaghyn kýtedi. Ýidegiler ólgen adamgha Qúran oqyp, tostaghangha qymyz qoyyp, shyraq jaghady.

Ólikti ýiden shyghararda: «Qúdaydan býtin deneng alysta» dep, ýy mýlikterin, tamaqty ólikting mýrdesinen ainaldyryp ótedi2.

Jerge tabynbaydy, jyn jinalady dep, aruaqtardan qorqyp jәne abaylamay jýrgennen sarp auruy bolady dep eski júrtty baspaydy. Tek kóktemde shyqqan kókti júlmaydy.

Júldyzdardy adamnyng jany dep sanaydy. Eger júldyzdyng aghyp týskenin kórse, «mening júldyzym joghary» dep eki ret әuede qimyl jasaydy. «Jan bireu-aq...*3, erte me, kesh pe, tiri pendege bir ólim» dep oilaydy. Keshke ýige kirip kele jatyp, әkemnin: «Býgin eki adam óluge tiyis» degen sózin jii estiytinmin. - Qalaysha? - dep súraghanda: «Eki júldyz aghyp týsti», - deytin.

Tabighattyng barlyq tosyn qúbylystary kórinis bergen jerlerdi qasiyetti dep sanaydy. Ol jerlerde әulie týnedi dep úghady. Barlyq qorghandardy oba dep ataydy. Qúlan týzdegi jalghyz aghash bolsyn nemese bútaqtary qisyq, siyqsyz ósimdik qasiyetti sanalyp, týnemelik oryn bolady, janynan ótkende adamdar kiyimning bir jyrtysyn, shýberek, attyng qylyn baylaydy, ydys-ayaq tastap, mal soyady.

Túzdy kólder de әuliye, ne aruaqtyng kózi týsken ken dep atalady.

Jalpy mal kóshpendilerding jalghyz baylyghy bolghandyqtan, әr týrli tyiymdar bar: maldyng sýiegin baspaydy, eger sýt tógilse, kesir bolmasyn dep sol jerdi jaqsylap tazalaydy, razylyghyn alu ýshin ong qolyn mandayyna, iyegine, ong iyghyna, sodan song sol iyghyna aparyp tәu*4 etedi. Sonday-aq jylqynyng jelisin attaghanda da tәu etedi, sebebi, jelining de kiyesi bolady. Ústanyng temir tósin kórse, tәu etedi. Jylqyshynyng qúryghynan, balta, baqannyn*5 ýstinen attamaydy, «baqan attaghan bayymaydy, balta basqan jarymaydy» degen sóz bar. ... jylqy*6, týie, qoy, siyrlar. Eger qyrghyz týnde siyr kórse, qamshymen tartyp jiberui tiyis, sebebi, týnde siyrdy jyn-shaytan, periler minip alady. Eshki maly qyrghyzdarda syily januarlar sanatyna jatpaydy. Tórt týlik maldyng arasyndaghy erekshe belgileri barlary qútty januar bolyp sanalady. Mysaly, qyrghyzdyrdyng týsiniginshe, jaly men qúiryghyn shaytan órip tastaghan jylqy qútty sanalyp, eshkimge berilmeydi, sebebi, sol malmen birge qút-bereke ketedi, eger berilse, silekeyin alady. Mysaly, jylqynyng jalynan qyl júlyp alyp, ketetin maldyng auzyna salyp, silekeylep qaltasyna salyp qoyady. Qyrghyzdyr kiyesinen qorqyp, aqqulardy atpaydy, aqqudy qústyng padishasy dep esepteydi. Sonday-aq japalaq, ýki, toqyldaq, kók qargha, kókekke de tiyispeydi. Songhysy ertede adam bolypty degen anyz bar. Bir auylgha kýieu kelip, aty joghalady. Qalyndyqtyng sinlisi atty izdeuge shyghyp, bir ayaghyna óz etigin, ekinshi ayaghyna kýieuding etigin kiyedi. Búl kóktem mezgilinde bolsa kerek, mine, sondyqtan da kókekting bir ayaghy qyzyl, ekinshi ayaghy kók, sol sebepti de «aty joq kókek, kókek» - dep aitady. Kókekting qasiyeti bar, kókek qonghan bútaqty alyp, may mol bolady dep sýti bar sabagha*7 salady.

Islam dini bir qúdaygha senu men tәnirshildikti [biriktire otyryp] jәne jyn, tәni joq ruhtar, peri, shaytandardyng bar ekenin aityp shamandyqtaghy albasty turaly úghymdy joya almady. Periler músylman jәne kәpir boldy. Kәpir dinindegi periler adamgha ýnemi jamandyq әkelushi - lashyn, býrkit beynelerinde jýredi. Adam kýnәli bolghanda, býrkitter jamandyq jasaydy, olar da qyrghyzdyr siyaqty... solay isteydi... olardyng auylynda bolyp...

Jyn - baqsy sóilesetin ruh. Onyng әrqaysysynyng aty bar. Jyndar kәri jas, erkek әiel bolyp keledi. Baqsylar men halyqtyng seniminshe, jyndar adam beynesinde bolady. Olar jayly baqsy jónindegi maqalada aitamyz.

Albasty - әielder bosanghanda ziyan keltiretin ruh. Olardy jeztyrnaq dep te ataydy. Olardyng basshysy - sórel*8 boyy 3 sajyn, keudesi qushyq, qalghan jerining bәri ayaq, túyaghy jinishke.

Músylmandar aurudyng atyn jyn dep te ataydy. Ol shashyn tarqatyp jibergen boyjetken qyz beynesinde, emshekteri salbyrap túratyndyqtan, iyghyna salyp jýredi.

Sórel - peri, keybir ertegilerde albastynyng kýieui, key ertegi boyynsha әrqily beynelerge ene alady. Qalyng jynys ormanda túrady, týri adamgha úqsas, biraq keudesi tym úzyn, aghashtarmen tenesedi. Adamdy qytyqtap óltiredi, búl orystyng orman perisi.

Kón ayaq - búl adam, ayaghynyng ornynda qayys, elsiz ormandardy nemese araldardy mekendeydi. Kәpersiz jolaushyny aldap shaqyryp, ýstine minip alady da, qayystarymen matap, adamnyng әli bitip qúlaghansha minip jýredi.

Jeztyrnaq - әiel beynesindegi ruh, ol da ormandy meken etedi. Jeztyrnaqtar turaly anyz.

Ertegilerde adam jeytinder kezdesedi. Batyr han turaly anyz... Jas nәreste dýniyege kelgende, otqa qúrbandyq shalyp, may qúiyp: «aq týiening qarny jaryldy» deydi.

Eger er adam joryqta qaza bolsa, jasaq auylgha jaqyndaghanda «oy bauyrymdap» ólgen adamnyng ýiine at qoyady, myltyq atyp, ýiding bosaghasyn nayzamen týirep, qylyshpen shabady3.

Aynalmaq degen, ózin-ózi sadaqqa, qúrbandyqqa qiyatyn yrym bar. Ózin bireuding jolynda qúrban ettim degen adam, ony*9 ýsh ret ainalady. Qústy ústap bastan ýsh ret ainaldyryp, erkine jiberedi. Bar auru-syrqau, pәleket sol qúspen birge ketedi. Adam osylay istep ózin ruh retinde sezinedi. Olarda jaqsy kórgen adamyna «aynalayyn» dep aitady. Anasy balasyna «Aynalayyn, qaraghym, shyraghym» dep til qatady.

Qyrghyzdardaghy barlyq kóregen, sәuegeydi baqsy*10 ... deydi. Baqsylar sәuegeyligin ózderining jyndary atynan aitady. Baqsylar olardy músylman dinine ynghaylastyryp, perishte dep ataydy. Aqiqat dindegi halyq olardyng kiyeliligine senbese de, olardy jyn dep atasa da, olardyng kýshine, jamandyq jasaytynyna senedi. Demek, barlyq auru men baqytsyzdyq jyndardyng jamandyghy. Al olardyng da baqsy jyndaryna ózi emdegen adamyna jamandyq jasamaudy ótine alady. Dese de, әli kýnge deyin baqsylardyng qúdirettiligi men kýshine senetinder kóp. Jyndar ýlken, ortasha, úsaq bolady, sondyqtan baqsy men olardyng jasaytyn keremetteri de әrqily. Ýlkenderi barlyq aurulardy jaza alady, qaryndy tiledi, әielderding bosanuyna bolysyp, albastylardy jynymen seskendirip, qualaydy, oiyndarymen ózining jynyn shaqyryp, bal ashady. Ýlken baqsylardyng belgileri mynanday: oiyn kezinde qylyshty sabyna deyin jútady, qyp qyzyl qyzghan temirdi jalaydy, baltamen keudesin shapqylaydy. Osynyng bәri ertedegi Qorqyt әuliyeden múra bolyp qalghan qobyz ben saryn dep atalatyn әnmen sýiemeldenedi. Baqsylardyng oiyny - jyn shaqyru. Oiyn ýstinde [baqsy] barghan sayyn esinen auyp, әbden shegine jetkende әl-dәrmeni bitip qúlaydy. Biraz uaqyttan song ornynan túryp, esinen tanyp jatqanda jynynyng ne degenin aitady... Búl - sәuegeylik. Keybir [baqsylardyn] oiyn ýstine mandayynda, betinde temir iyneler payda bolyp, tyrnaqtary pyshaqqa ainalady. Jyndardyng adamdar sekildi attary bolady, óz baqsylaryna әiel, shal, qoja jәne sary qyz beynelerinde kórinedi.

Balgerler. Barlyq baqsylar ózderining bal ashu tәsilderi - qamshyny eki sausaghynyng arasynda..., tepe-tendikte ústap bal ashady. Baqsylardyng bәri balgerler.

Jyny bar әielderdi elti*11 dep ataydy, olar da baqsy.

Jauyrynshylar4 qoydyng jauyrynymen bal ashady, qúmalaqshylar5, qúmalaqtar retpen qoyylady, olardyng sany qyryq bir. Búl ekeui jii qoldanylady. Qúmalaqpen bal ashudy Daniyar payghambar6 qoldanghan desedi. Jauyrynmen bal ashu jauyryndy otqa qyzdyrghanda oghan týsken belgi - syzyqshagha negizdeledi. Baqsylardyng aituynsha, jauyryn jeti halyqtyng taghdyryn, patshalardy ólimin, ólim-jitimdi... jәne  sayahatshylardyng taghdyryn kórsete alady.

Baqsylardyng arasyndaghy myqtylary - kýidirilmegen jauyrynmen bal ashatyndary. Jauyryn bal ashugha paydalanylady, pisirgen song eti jelinedi, biraq tis sýiekke tiymeui kerek, jauyryndy otqa tastaghanda, janynda temir jatpauy tiyis. Qúmalaqshynyng bal ashqany men ony jauyrynshynyng týsindirgeni jayly anekdot.

Elti, negizinen, otqa may tastap, jalynnyng týsine qarap bal ashady. Eger ottyng jalyny ashyq týste bolsa, jaqsylyqtyng nyshany, al ottyng jalyny qaraqoshqyl jәne qyzyl bolsa, jamandyqtyng nyshany. Elti bal ashqan kezde, odan jyndary tanghajayyp qylyqtar jasaudy talap etedi. Elti ýnemi su ishedi, bir shelek iship qoyady nemese auzyn toltyryp nasybay atady.

Aua rayyn boljaytyndardy esepshi dep ataydy. Olardyng tújyrymynsha, aua rayy ainalmaly qúbylysta. Olar alifa saratannan bastap esepteydi, sәuir jәne zauza shoqjúldyzy, onyng birinshi kýni qarashanyng birinshi kýnine jәne qauys shoqjúldyzyna (tamyz) sәikes keledi.

Baqsylardyng ataqtysy - baghanaly Qoylybay, ol baqsylardyng baqsysy. Balaqay degen de bar, ol da baghanaly, qazirgi kezde Kókshetau okruginde Shýmen baqsy bar. Kókaman men Er Shoylan - onyng jyndary. Er Shoylan, basty jyny - Nadyr Sholaq. [Qoylybay] bir bәigege qobyzyn qosyp, jarys bastalatyn jerdegi bir ýlken sekseuilge baylatyp qoyghan desedi. Alystan bәigening shany kóringende, Qoylybay qolyna qylysh alyp, baqsylyq oiynyn bastap, saryn aitady. Kenet, bәige jaqtan qatty dauyl túryp, ysqyrghan qyzyl jel soghady. Kóp úzamay, dauyldyng ortasynan alghashqy attar kóringende, bәrining aldynda ýlken tamyryn qoparyp, birese tamyrdyng bir sheti, birde bir sheti jerge tiyip, úzyn arqanyn sýiretken sekseuil keledi. Búl Qoylybaydyng qobyzy edi. Shandy dauyl men jel onyng jyny Kókamannyng kýshi edi. Sóitip, Qoylybay bas bәigeni alypty.

Áyelder bosanghanda, Qoylybay [kelip otyrsa], basatyn albastylardyng birde biri biyley almaydy eken. Albastylar basqanda bórkin nemese qamshysyn jiberse bolghany, ol ketip qalady eken. Osy kýnge deyin halyq arasynda anyz bar: Qoylybaydyng mandayyna әjim týsken kezde*12... onyng perilerining ýlkeni - Nadyr-Sholaq, al jyndarynyng bastyghy - Kókaman, shaytandardyng bastyghy Batyr Shoylan bolghan. Qoylybay ózining jyndaryn búljymas temir tәrtipte ústapty. Olar ýsh kýrennen*13 túrady eken. Baqsygha qajet kezde jaqsy qarulanghan qol dayyn túrady-mys.

Múnyng bәri de el auzyndaghy anyzdar.

Birde, Qoylybaydyng týsine perilerining bastyghy Nadyr-Sholaq kelip ayan beredi. Ol birneshe kýnnen keyin bir әiel tolghatqanda albastylardyng patshasynyng ózi keledi, baqsynyng onda barmaghany jón, sebebi, adamdargha jaqsylyq jasaymyz dep, barlyq ybylys, albastylardy óshiktirip aldyq, - depti. Erte túrghan Qoylybay, sóz arasynda, jaqyn arada óte qatty tolghaq bolatynyn aitypty. Shynynda da, eki kýnnen keyin Qoylybaydan kómek súrap, bir by shabarman jiberipti. Qoylybay barda, tikeley kelgen ajal men taghdyrdyng jazmyshynan basqadan aman bolatynyna el senetin-di. Shabarman kónildi, ýmitke toly keledi, sondyqtan Qoylybay qatty tolghanady, barmasa, qaydaghy bir әlsiz albastylardan seskendi dep, bedeline kir keledi, al barayyn dese Nadyr-Sholaqtyng sózin elemegen bolady, ózine qauip tónedi. Biraq qyrghyzdardyng menmendigi ústap, Qoylybay jolgha shyghyp, auylgha kisi shaptyryp, auyr tolghatyp jatqan qatynnyng ýii janyna eki jýz kisi jinap, ýiding esigi men týndigin ashyp qongdy búiyrady. Basshylary Kókaman men Shoylan eki kýren jyndardan qol alyp, Qoylybay qaterli sapargha attanady. Biraq olarmen birge Nadyr Sholaq bolmaydy. Ol ókpelep, barmay qalghan dy. Qoylybay ýige jaqyndaghanda úrandap, jyndaryn shaqyra aiqaylap, qylyshyn ondy soldy sermep, at matymen ýige kirip qaharyn tóge, shanyraqqa qaraydy da, qylyshyn sermep qalady. Qylysh shaq etip, temirge tiygendey bolady... Qoylybay atynan úshyp týsedi, baqsynyng auzy men qúlaghynan qarashoqshyl qan aghady. Tolghatyp jatqan qatyn esinen tanyp qúlaydy. Qoylybay shanyraqqa qaraghanda, albastylardyng qara sauyt kiyip, bastan ayaq kók temir qúrsanghan patshasy mandayyndaghy tostaghanday jalghyz ýlken kózi jymyndap: «Biz seni syilap, kóp erik berdik, eng bolmasa bir ret bizge erik ber!» deydi. Qolyna jenis belgisi ýlken qyzyl tu ústaghan. Shaq etken onyng sauytynyng dauysy edi. Albastylar patshasy Qoylybaydy jenedi.

Qoryqqan halyqta es týs qalmaydy. Qoylybay dalada aram qatqan attay jatyp qalady. Ýidi bir kók túman basyp, aiqay shu elding ýreyin úshyrady. Búl Qoylybaydyng jyn-shaytandarynan qúralghan kýreni men albastylardyng jalghyz kózdi patshasynyng ghalamat shayqasy edi7. Albastynyng astyndaghy qara arghymaq oinaq salyp, ol nyq túrady. Kenet, alystan qatty jel soghyp, aspanda shatyrlaghan nayzaghay oinap, bir ýlken qara búlt jýitkip kep ýiding ýstine tónedi, ainalany qaranghylyq basady, u shu ýdey týsedi, shatyr shútyr qatty dybystar estiledi. Sodan song qara búlt batysqa qaray jónkile jóneledi. Búl kelip ketken Nadyr Sholaq edi. Ol Qoylybayday sýiiktisining qasiretine shydap jata almapty. Qoldaryna sauyt búzar qaraghay sapty sholaq nayza ústaghan Nadyr Sholaq tandauly jauyngerlerimen kelip, jalghyz kózdi albastylar patshasynyng keudesine nayzasyn sýngitedi. Albastylar qasha jóneledi. Qara búlt ashylghanda Qoylybay ornynan atyp túryp: «Aynalayyn Nadyr-Sholaq, qúrbanyng bolayyn! - dep aiqaylap, qobyzyn tartady. Ony tiridey ústap, maghan alyp kel!» - dep bar dausymen búiyrady. Osy kezde tolghatqan qatyn da óz-ózine kelip: «Inshalla, tәuba!» degenge tili keledi. Albastylar kýirey jenilip, patshasy qol ayaghy baylanyp Qoylybaydyng aldyna әkelinedi. Baqsy ony qyzmetke alyp, albastylardyng bastyghy qylady.

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2103
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2517
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2202
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1624