Jeksenbi, 12 Mamyr 2024
Janalyqtar 8721 0 pikir 7 Qyrkýiek, 2010 saghat 12:43

Syr ónirindegi aghartushylar haqynda

Qaly OMAROV, geografiya ghylymdarynyng kandidaty, dosent, Qorqyt Ata atyndaghy Qyzylorda memlekettik uniyversiyteti  ghylymy zertteulerdi ýilestiru basqarmasynyng bastyghy

Memleketimizdi qalyptastyru, irgesin bekitu, halyqtyng ruhany mәdeniyetin, dýniyetanymyn jetildiru, sauattandyru, әleumettik jaghdayyn kóteru júmystarymen ainalysqan, otarshylar yqpalyna qarsy kýresken, imandylyq pen bilimdilikti nasihattaghan, qúndy shygharmalar jazyp, ghajayyp tuyndylardy dýniyege keltirgen ghúlama-aghartushylar men qayratkerlerding últymyzdy úiystyrudaghy róli orasan bolghany býginde tarihy shyndyqqa ainaldy.

Halqymyzdyng san ghasyrlar boyy úly Shyghys órkeniyetining ayasynda damyghany belgili. Últymyzdyng perzentteri bilim men ilimning ozyq ýlgilerine islam mәdeny ortalyqtaryndaghy orta jәne joghary oqu oryndarynda susyndady. Osy oqymysty-ghúlamalar býkil el aumaghynda meshit, medrese, mektep ashu arqyly sauattandyru, imandylyqqa tәrbiyeleu, kәsipke baulu jәne t.b. aghartushylyq qyzmet jýrgizip, memlekettik biylikting myzghymas tiregi boldy.

Qaly OMAROV, geografiya ghylymdarynyng kandidaty, dosent, Qorqyt Ata atyndaghy Qyzylorda memlekettik uniyversiyteti  ghylymy zertteulerdi ýilestiru basqarmasynyng bastyghy

Memleketimizdi qalyptastyru, irgesin bekitu, halyqtyng ruhany mәdeniyetin, dýniyetanymyn jetildiru, sauattandyru, әleumettik jaghdayyn kóteru júmystarymen ainalysqan, otarshylar yqpalyna qarsy kýresken, imandylyq pen bilimdilikti nasihattaghan, qúndy shygharmalar jazyp, ghajayyp tuyndylardy dýniyege keltirgen ghúlama-aghartushylar men qayratkerlerding últymyzdy úiystyrudaghy róli orasan bolghany býginde tarihy shyndyqqa ainaldy.

Halqymyzdyng san ghasyrlar boyy úly Shyghys órkeniyetining ayasynda damyghany belgili. Últymyzdyng perzentteri bilim men ilimning ozyq ýlgilerine islam mәdeny ortalyqtaryndaghy orta jәne joghary oqu oryndarynda susyndady. Osy oqymysty-ghúlamalar býkil el aumaghynda meshit, medrese, mektep ashu arqyly sauattandyru, imandylyqqa tәrbiyeleu, kәsipke baulu jәne t.b. aghartushylyq qyzmet jýrgizip, memlekettik biylikting myzghymas tiregi boldy.

Resey otarshylarynyng halqymyzdy últtyq kelbetten, tilden, dinnen, jerden aiyrugha ba­ghyt­talghan strategiyalyq sayasatyna 200 jylgha juyq jýieli qarsylyq kórsetken de aghartushylyq ústanymdaghy qayratkerlerimiz. Ishinara  jýzege asyrylghan osy strategiyany tolyq oryndau ýshin  imperiyanyng layyqty izbasary Kenestik jýie kór­nekti aghartushylarymyzdy, olardyng dәstýrin tý­begeyli joyghanda ghana qol jetkizetinin týsinse ke­rek. Tarihy túrghydan óte qysqa uaqyt ishinde med­re­se-meshitter oirandaldy; islam qaghidalarynyng ornyna kommunistik iydeologiya engizildi; mәdeni, tarihi, ruhany múralarymyzdan aiyru maqsatyn­da alfavitti auystyrdy; býkil qazaqty sauatsyz, al әlemdik órkeniyetting shamshyraghy Shyghys mәde­niyetin «eski», Resey bilimin «jana» degen úghymdar­dy sanamyzgha sinirdi; jerdi basqaru erkinen aiy­ryp, qoghamymyzgha jat taptyq kózqarasty kýshtep tanu arqyly halqymyzdyng ýshten birin bosqyngha ainaldyrdy, jerimizge dili jat, salt-dәstýri basqa kelimsekterdi qaptatty. Osynday nәubet, zobalangha ashyq qarsylyq kórsetken alash ziyalylary men ishan, ahun, molda jәne t.b. últ aghartushylaryn әleumettik top retinde joydy.

Bilekting kýshi, nayzanyng úshy, jýrekting ru­hy­men qazaqtyng jerin qorghaghan arystar men asyl­darymyzdyng janqiyarlyq erligin, eren en­begin, úlaghatty isterin úlyqtau júmystary Qazaqstan tә­uelsizdigi jariyalanghan alghashqy jyldarynan qar­qyn aldy. Otarshyldyq kezende qordalanyp qal­ghan aqtandaqtardan arylyp, janasha tarazylanghan tól múralarymyzdy keler úrpaqqa amanattau - últ mýddesine jauap beretin úly is ekeni aqiqat. Qazaq­stan Respublikasynyng Preziydenti N.Á.Nazar­baev­tyn: «Biz býgingi beybit tirligimiz ýshin, Qazaqstan dep atalatyn Respublikanyng jer betinde barlyghy ýshin, tarihtyng әr túsynda osy eldi, osy jerdi qor­ghaghan qaysar jandardyng әruaghynyng aldynda qashan da qaryzdarmyz», «Babalaryn qaltqysyz qaster­ley alghan halyq balalarynyng bolashaghyn da qapy­syz qamday almaq», degen tolghanystary әrbirimizdi últtyq tarihymyzdy, ata-babalarymyzdyng ónege-dәstýrin qadirlep, qasterleuge shaqyrady.

Syr óniri - býkil alashqa mәlim dýldýl aqyn, shayyrlar, batyr, biyler mekeni ghana emes ahundar men ishandar, molda men maqsym atanghan oqymysty, ghúlamalardyng eli. Sayasat, óner, bilim, ghy­lym sa­lasynda biyik dengeyden kóringen Syr boyy per­zentterining Orta Aziya ghana emes, býkil Shyghys mәdeniyetinde alar orny berik. Olardyng qatarynda qazaqtyng óz aldyna derbes el retinde qúryluyna, mәdeniyetin damytugha  ýlken enbek sinirgen memleket jәne qogham qayratkerleri, aghartushy kýreskerler bar.

Qazaq dalasynda aghartushylyq isti ishandar men ahundar, oqymysty ghúlamalar óristetti. Olar el ómirindegi yqpaldy  әleumettik top retinde halyqty músylman dinining basty ústanymy  imandylyqqa tәrbiyelegen, meshit saldyryp, med­reseler ashqan, Shyghystyng klassikalyq әdeby múralaryn na­sihattaghan, Resey imperiyasynyng otarshyldyq saya­satyna ózderi jýrgizgen diny tәlim-tәrbiye, oqu-aghartu isteri arqyly kedergi jasaghan shyn mәnin­degi kýreskerlerge ainaldy.

Syr elinen shyqqan aghartushy ústazdar fiy­losofiya, grammatika, lingvistika, shyghys tarihy men әdebiyeti, astronomiya jәne t.b. jaratylysta­nu salalary boyynsha kәsiby bilikti bolghan. Búlar negizinen Mekke, Mediyne, Baghdat, Sham, Ystanbúl, Kaiyr, Kabul, Gerat, Hiua, Horezm, Ýrgenish, Sa­marqand jәne t.b. mәdeniyet ortalyqtarynda oqy­­ghan. Ónir halqyn aghartuda Búharadaghy «Kó­kil­tash» medresesining orny erekshe boldy. Medrese týlek­terining qatarynda Syr ónirinde ózderining derbes meshit-medresesin ashqan aghartushy-ústazdar kóptep sanalady.

Syr ónirinde aghartushylyq qyzmet jýrgizu arqy­ly últ mýddesin qorghaghan memleket, qogham jәne ruha­niat qayratkerlerining bir qatary tómendegidey.

Asan Qayghy Sәbiytúly (XIV gh. sony - XV gh. ortasy). Memleket qayratkeri, aqyn, filosof. Ákesi Sәbit Aral ónirin meken etken. Qazaq halqyn bir tu astyna biriktiruge kýsh-jigerin ayamay júmsaghan. Qazaq handyghynyng úranshysy Asan Qayghynyng etikalyq, poetikalyq zerde jәne filosofiya, gumanizm baghyttardaghy dýniyetanymdyq múralary halyqqa miras. Esimi býginge deyin noghay, ózbek, týrkimen, qyrghyz, qaraqalpaq halyqtary arasynda qúrmet tútylyp keledi.

Sayd Ahmat Jalaladdin Qosany (1461-1542 jj.). Syr ónirinde Maghzaman әulie atymen belgili. Sa­marqanda til bilimining sintaksiysi, morfologiya sa­lasy boyynsha biliktilik alghan ol keyin oquyn Tash­kentte jalghastyrghan. Jasy otyzgha jetpey diny bilimi men ilimy dәrejesine say Maqdum Maghzam ataghy berilgen. XVI ghasyrdyng alghashqy shiyreginde Ja­na dariya - Syrdariya aralyghyn mekendep, aghartu­­shy­lyq qyzmet atqarghan. Dini, sayasy әleumettik mәse­le­ler, memlekettik is basqaru jýieleri turaly otyz­dan astam irgeli ghylymy enbekter jazyp qaldyrghan.

Maqtúm Ceyit Baba (1590-1663 jj.). Syrdariya audany Shaghan auylynyng soltýstik-batysynda dý­niyege kelgen. Ol islam dinin berik ústanghan asa sauatty, ghúlama túlgha. Jarlylargha bolysyp, iman­dylyqty nasihattaghan, sóitip el qúrmetine bó­lengen. Úrpaqtarynyng arasynan meshit ústaghan 20 ishan shyqqan.

Qojjan qoja (1595-1676 jj.). Baghdat, Búqara syndy iri mәdeny ortalyqtarda bilim alghan. Onyng ataghy Syr eli men Ózbekstan jerine, Qaraqalpaq ónirine keng taraghan. Syr ónirinde meshit saldyryp, auyl-auyldargha shәkirtterin jiberip, jas balalar­dyng diny bilim-tәrbie aluyna barynsha yqpal etip otyrghan.

Mәdiqoja (Mahdi) - XVII ghasyrda Syr ónirin­de ómir sýrgen oqymysty, kóripkel әuliye. Mәdiqo­ja Týrkistan ólkesindegi Qoja Ahmet Yasauidan keyin­gi halyqty úly da iygi isterge bastaghan ekinshi túl­gha sanalady. Syrdariya audanynyng Jetikól eldi mekeninde Mәdiqoja atyndaghy meshit jәne eskert­kish bar.

Áyteke by Baybekúly (1644-1700 jj.). Memleket qayratkeri. Áyteke by bes jasynda auyl moldasy­nan sauatyn ashqan. Ol Samarqandaghy «Úlyqbek»,  «Tillә-qariy», «Sherdor» medreselerin tәmamdaghan. Áyteke by din, qúqyq, aspan әlemi, jaghyrapiya, ta­riyh, matematika pәnderin jetik mengerip, arab, par­sy, shaghatay, ózbek tilderinde sóilegen. Medreseni bitirisimen tughan auylyna oralyp, әkesi Baybek­pen, ústazy Qosuaqpen birge el basqaru isterine arala­sady. Jiyrma bes  jasynda barsha Kishi jýz halqy ony bas by etip saylaghan. 1680 jyly Tәuke han taqqa otyrghan kezde «Han kenesi» qúramyna engen. 1684 jyly «Jeti jarghy» zanyn jasap, qabyldaugha eleu­li ýles qosqan. Býginde Qyzylorda oblysyndaghy Ja­na Qazaly kenti Áyteke biyding esimimen atalady.

Mýsirәli sopy әziz - Ájiqoja Jәdikúly (XVII gh. ekinshi jartysy - XVIII gh. basy). 1680 j. Kýltóbede Tәukeni han saylaghannan keyin biyler Ájiqojany býkil qazaqtyng piri dep jariyalaydy. Esimine sopy әziz degen ataq qosylady. Qazaq halqy әdet-josyndarynyng jiyntyghy «Jeti jarghy» zanyn әzirleuge qatysqan.

Seytbembet әulie (XVIII gh. ayaghy - XIX gh. or­tasy). Seytbembet Hiua, Búqara medreselerinde oqyp, Baghdat, Mysyr, Sham, Mekke, Mediyne, Gerat qalalarynda bilimin jetildirgen. Ol Syr boyy halqy arasynda ýlken syi-qúrmetke, zor ruhany yqpalgha ie bolghan.

Ayqoja ishan Temirúly (1773-1857 jj.) Tash­kentte, Búharada, Aughanstanda diny bilim alghan. Ayqoja ishan Janaqorghan ónirindegi Qarasopyda mektep-medrese ashyp, aghartushylyq qyzmet jýrgizip әri iman­dylyq tәrbiyesin berumen ainalysqan. Aqtas­taghy Ayqoja ishan meshiti Syr ónirindegi iri tarihy eskertkishterding biri.

Maral ishan Qúrmanúly (1780-1841 jj.) - búrynghy Qazaly, Torghay jәne Qostanay uezderine airyqsha mәlim bolghan islam aghartushylyghy dәstýrining kórnekti túlghasy, qogham qayratkeri. Búharadaghy diny oqu oryndarynda oqyp, Shyghys ghylymy men ilimin iygergen. Syr boyyna kelgen song halyqtyng sauatyn ashyp, mәdeniyetin kóteruge kóp enbek sinirgen. Syrdariyanyng bir salasy Qaraózekting boyyna jaghalay 7 meshit-medrese («Qara bóget», «Baybol», «Ishan auyly», «Qyrghy meshit», «Qolantóbe», «Qyshmeshit», «Ospan ishan», «Qamyr tóbe» meshitteri) saldyrghan. Búlarda bala oqyp, tәlim alghan. Resey imperiyasy otarshyldyq sayasatyna jәne Hiua handyghy basqynshylyghyna qarsy ymyrasyz kýres jýrgizgen. Beyiti Qarmaqshy audany Baba atyndaghy qorymda.

Qúlboldy ishan (shamamen 1785-1860 jj.). Syr­dariya audany Jetikól men Aydarly auyldarynyng arasynda dýniyege kelgen. Bar sanaly ghúmyryn mú­sylmanshylyqty nasihattap, shәkirt tәrbiyeleuge arnaghan. Jas kezinde Hanqojanyng medresesinde di­ny sauattanady. Búharada, Aughanstanda joghary bilim alady. Elge  oralghan song Ysmayyl Ázdýr meshitinde imam bolyp, bala oqytady.

Orazay ishan Búghybayúly. Ol 1809 jyly dýniyege kelgen. Auyl moldasynan hat tanidy. Orazay ishan Torghay ónirinde halyqty dinge uaghyzdau, sauatyn ashu baghytynda kóp enbek sinirgen. Syrdariyanyng arghy betinde (Súlutóbe túsynda) «Zinketer» degen jerde meshit ústap, bala oqytqan.

Qalqay ishan - Qalmúhamed Maralúly (1815-1870 jj.). Ákesi Maral ishannan diny taghylym alyp, keyin Búqara men Baghdat qalalaryndaghy di­ny medreselerdi tәmamdaghan. Qalqay ishan meshit, medrese salyp jastargha bilim berumen qatar, eldi eginshilikke ýiretken.

Moldasher ahun Jamúratúly (1825-1904 jj.). Óz zamanynda oqymysty, ghúlama kisilerding biri atanghan. Búharadaghy Kókiltash medresesin ýzdik tәmamdaghan song taghy eki jyl joghary bilim alyp, ahun atanghan. Grammatika, lingvistika, filosofiya, jaratylystanu salasy pәnderin jetik mengergen. Onyng Qazaly, Qarmaqshy ónirlerinde arabsha, parsysha sauat ashatyn mektepteri bolghan. Reseyding otarshyldyq sayasatyna ashyq qarsy bolghan ol biraz auyldardy bastap 1868 jyly Búharanyng Tamdy ónirine qonys audarghan.

Myrzabay ahun Azamatúly (1833-1916 jj.). Jalaghash audany Mәdeniyet auyldyq okruginde dýniyege kelgen. Auylynda sauat ashqannan keyin Búharadaghy «Kókiltash» medresesin 1854 jyly bitirgen. Ústazdyq qyzmetining alghashqy jyldary Ózbekstandaghy Biruny qalasy manyndaghy Taqta­kópir auylynda bala oqytady. Elge oralghasyn meshit-mektep ashyp, aghartushylyq qyzmetin jal­ghastyrady. Tughan auyly qazir Myrzabay ahun esimimen atalady.

Álibay ahun Qosqúlaqúly (1835-1928 jj.). Sa­ryqúm degen jerde dýniyege kelgen. Áueli auyl mol­dalarynan, keyinnen Oraz ahunnan dәris alghan. Horezm qalasynan diny medreseni bitirip kelgesin Saryqúmda halyqtyng kýshimen meshit salghan. Búl meshitte kóptegen jastar bilim alghan. Keyinnen el­ding belgili adamdary Qaratóbe degen jerden Áli­bay ahungha arnap jana meshit salghyzady (búl meshit qazirgi Aqtóbe oblysynyng aumaghynda). Meshitte shәkirtterge dәristi ahunnyng ózi oqyghan.

Oraz-Múhamedjan ahun Beketayúly (1836-1894 jj.). Syr boyyndaghy alghashqy  aghartushylar­dyng biri, halyqty imandylyqqa shaqyrghan ruhany ústaz, diny qayratker. Áueli auyl moldasynda sauat ashyp, keyin Búqaradaghy Kókiltash medresesinde oqy­ghan. Osy medresede kóshirmeshi, audarmashy bo­la jýrip «Tórekey» atty eki tomdyq kitap jazghan. 1860-1861 jj. óz auylynda molda, keyinnen «Sary­qúm» meshitinde imam bolyp, bala oqytqan.

Múnaytpas by Lapin (1838-1918 jj.). 1896-1906 jj. Kentýp bolysyn basqarghan. 1903 jyly «Han aghash» dep atalatyn mektep ashyp, balalardy oqytqan.

Altaybek ahun (1841-1913 jj.). Syr ónirindegi Kentýp bolysy men Kótkenshek bolysy manynda qazirgi «Qojyq» qystauy dep atalatyn jerde tuyp-ósken. Áuelde auyl moldalarynan, keyin Búhara­daghy medresede oqyghan. Altaybek ahunnan taraghan Qúlahmet, Núrahmet, Súltan Qojyqovtar qazaq ónerining shoq júldyzdary sanalady.

Bәimen ahun (1846-1916 jj.). 19-shy ghasyrdyng 90 jyldarynan bastap, Syr eline belgili Kirebay qajy meshitining imamy bolghan. Bәimen Troisk qalasyndaghy «Rasuliya» medresesin tәmamdaydy. Keyin Ufa qalasynda oquyn jalghastyryp, «Ahun» ataghyn alady. Ózi oqyghan medresede balalargha dә­ris oqidy. Otyz jyldan song tughan jerine kelip, me­shit­ke imam bolady. Úlaghatty ústaz retinde kópte­gen daryndy, zerek shәkirtterining medreselerde oquy­na baghyt-baghdar bergen.

Tapal ahun - Núrmúhammed Qadyrúly (1848-1921 jj.). Ol bilimdi Horezmde alghan. Auylyna eki me­shit saldyrghan. Meshittegi shәkirtterine orys tilin qosa oqytqan. Syr boyyndaghy islam aghartu­shylary­nyng ishindegi iri túlghalardyng biri, onyng damuyna ózin­dik ýlesin qosqan qayratker.

Ábdirahman by Tәjiqojaúly (1848-1932 jj.). Janaqorghan audanynda Ózgent bolysyna qarasty «Kók jiyde» degen jerde dýniyege kelgen. Ábdirah­man ghúlama, bilimdi by bolghan. Búharadaghy medre­seni bitirip, elge kelgesin Qyzylordadaghy Aytbay meshitining irgesin qalaghan. Keyin tughan jeri Ózgentte ózi ashqan meshitte bala oqytyp, moldalyq etken.

Tileuqúl ishan (shamamen 1854-1930 jj.). Tileu­qúl Qazaly audany, Kәukey auylynda dýniyege kel­gen. Ol Búqara qalasyndaghy medreselerding birin­de oqyghan. Tereng bilimine say ishan atanyp, tughan ólkesine 1880 jyldary oralghan. Syrdyng tómengi aghysy boyynda meshit ashyp, eldi imandylyqqa, ruhaniy­lyqqa tәrbiyeleu әri balalargha bilim beru júmys­taryn jolgha qoyghan.

Babay ishan Jýnisúly (1857-1937 jj.). Babay sauatyn auyl moldalarynan ashyp, keyin Búhara­daghy medreseni tәmamdaydy. Balalargha bilim jәne tәr­bie berumen qatar el arasynda biylik, tórelik aitqan. Babay ishannyng meshiti Syrdariya auda­nyndaghy «Boltay» degen jerde.

Qaljan ahun Bólekbayúly (1857-1916 jj.). Auyl mektebinde dәris alghan ol keyinnen Hiua, Búhara qalalarynyng diny oqu oryndarynan fiy­losofiya, astronomiya ilimin jәne arab, parsy til­derin mengerip shyghady. 1889 jyly Kókiltash medre­sesining zang bólimin oidaghyday bitirip, «ahun» atanady. 1892 jyly Qaljan ahun Syr boyyndaghy qazirgi Terenózek qystaghyna jaqyn jerden meshit saldyryp, onyng alghashqy imamy bolady. Balalargha bilim beru isine bar ómirin arnaghan.

Aldashbay ahun Ernazarúly (1858-1936 jj.). Qazaq dalasyna aty mәlim bolghan aghartushy ús­tazdardyng biri. Ol qazirgi Qyzylorda oblysy Qar­maqshy audany Túrmaghambet aqyn auyly ma­na­yyn­daghy «Aqbas tabany» degen jerde dýniyege kel­gen. Aldashbay 1864-1876 jj. әigili ústaz Oraz ahun­­nyng medresesinde oqidy. Ústazynyng aqyl-ke­nesi­men 1876-1886 jj. Búhara qalasyndaghy «Kó­kil­tash» med­resesinde bilim alady. Elge oralghan Al­dash­baygha halyq meshit-medrese salyp beredi. 1890-1924 jyl­dar aralyghynda osy bilim-ilim ordasynan mynnan asa Syr óniri jastary oqyp, sauattanghan.

Sadyq ahun Qodarúly (1860-1937 jj.). Ol qazirgi Syrdariya audanyna qarasty Aqjarma auy­lynda dýniyege kelgen. Sadyq Tapal ahunnan jeti jyl dәris alady. Sonan song ol Oraz ahunnyng meshit-medresesinde 2 jyl oqidy. Syr elining belgili ba­tyry Qaldannyng auylynda 1884 jylgha deyin meshit ústap, shәkirt tәrbiyeleydi. Keyin Búharadaghy «Kókil­tash» medresesinde 4 jyl oqyp, «ahun» ataghyn alghan. Búghan qosa medrese janyndaghy arnayy mektepte emdeu isin iygergen. Sadyq ahun 1888 jyldan bastap tughan jerindegi meshitte imam bolady. 1900 jyly Qarmaqshy audanyndaghy «IYirkól» manynan meshit saldyryp, sonda ústazdyq etedi. Ol bala oqytumen qatar emshilikpen de ainalysqan.

Ahmet ishan Orazayúly (1861-1927 jj.). Syrdariya audany  «Zinketer» eldi mekeninde dýniyege kelgen. Ákesi Orazay ishannan sauatyn ashyp, keyin Búharadaghy diny medresede oqyghan. Sarysu, Telikól boyynda  meshit pen mektep ústaghan. Bilimdarlyghy men aqyl-parasaty, әdildigimen Aqmola, Torghay, Jezqazghan ónirlerine aty mәlim bolghan. Óz ýiining janynan oryssha bilim beretin mektep ashqan. A.Baytúrsynov, M.Dulatovqa «Qazaq» gazetin shy­gharugha qarajat jaghynan qoldau kórsetken. Gazet betinde qazaq balalaryna arnalghan oqulyqqa bәige jariyalap, otyryqshy ómirding artyqshylyghy tura­ly maqalalar jazghan («Qazaq» -1913, № 6). Qazaq­standyq pedagogika ghylymynyn, aghartu  salasynyng damuyna   ýlken ýles qosqan.

Aqmyrza ishan Tósúly (1882-1930 jj.). Aqmyrza Qarmaqshy audanynda (Quandariya) dýniyege kelgen.  Auyl moldasynan sauat ashqan ol Búqaradaghy «Kókiltash» medresesinde bilimin jalghastyrghan. Aqmyrza Búqara, Ystanbúl, Kabul, Gerat, Ufa, Qazan qalalarynda 16 jyl oqyp, týrik, arab, parsy, aghylshyn, orys tilderin jetik mengeredi. Ózining sarqylmas ruhany qazynasy men tereng bilimin halyqty aghartu isine arnaghan. «Hadiys», «Týrik iman» atty enbekter jazghan. Aqmyrza «Kentýp» degen eldi mekende salynghan meshitte bes jylday balalardy oqytqan. Búdan song ol Quandariya meshitinde imam bolyp, myndaghan shәkirt tәrbiyelegen. Ishan tó­ni­regine asyraushysynan airylghan joq-júqa­lardy, panasyz qalghan jetim-jesirlerdi top­tas­tyryp, meshitke týsken qarjyny solargha bólip berip otyr­ghan. Quandariyanyng boyyndaghy suar­maly jerlerge dәndi jәne baqsha daqyldaryn ek­kizip, halyqty kәsipke baulyghan. Onyng ghylymy múrasy býginde  diny joghary oqu oryndarynda paydalanyluda.

Qaramolda-Múhamedjan (1888-1937 jj.). Shir­keyli ónirinde tughan. Sauatyn óz әkesinen ashqan Múhamedjan 8 jasynda Búharadaghy «Kókiltash» medresesine qabyldanghan. Oquyn bitirip, sopylyq ataq alghan. Tughan jeri «Qabylkólde» meshit ústaghan. 1910 jyldan bastap Janaqorghandaghy Ayqoja ishannyng meshitinde dәris oqyghan. Onyng ekinshi úly Qaltay Múhamedjanov Qazaqstannyng halyq jazushysy.

Sýleymen ishan Eseyúly (1888-1969 jj.). Bú­qaradaghy «Kókiltash» medresesinde dәris alghan. Arab, parsy, tәjik, orys tilderin jete mengergen. Me­shit ústap, halyqqa músylmandyqty, iman­dy­lyq­ty, sa­uattylyqty uaghyzdaghan. 1949-1965 jj. Qy­zylor­da qalasyndaghy Aytbay meshitining imamy bol­ghan.

Qojanazar ishan (XIX gh. ortasy - XX gh. basy). Auyl meshitinen  bilim alghannan keyin Búharadaghy diny jogharghy oqu ornynda 7 jyl oqidy. Qazaly ónirinde 1897 jyly meshit saldyrtady (qazirgi Áyteke by kentindegi  Qojanazar ishan meshiti). Osy meshitte qystaq manayyndaghy kóptegen auyldar­dyng balalary oqyghan.

Aytmúhamed (Aytbay). 1887 jyly dýniyege kelgen. Týrkistan qalasy janyndaghy Qarnaq eldi mekenin­de oqyp, «molda» ataghyn alghan. Búharada dini, Tashkentte oryssha bilim alghan. XX ghasyrdyng bas kezinde Syr ónirinde mektep ashyp, onda ózi qazaqsha, jary oryssha bala oqytady. Olar birneshe buyn aghartushylardy tәrbiyelep shygharghan. Aytbaydyng úly Ómirzaq býginde QR ÚGhA akademiygi.

Jappar maqsym Seydahmetqajyúly (1890-1973 jj.). Jappar Janaqorghan audanyna qarasty Qarasopy eldi mekeninde dýniyege kelgen. Ol  auyldyq meshitten dәris alyp, Ózbekstan medreselerining birinde bilimin  jetildirgen. 1941 jyly Úly Otan soghysy bastalghanda Jappar maghzymdy sol kezdegi el basshylary audan imamy etip taghayyndap, arnayy qújat bergen. Soghys qajetine ózining jeke esebinen 20000 myng som aqsha ótkizgen. Ómirining sonyna deyin Janaqorghan audanynyng halqyn imandylyqqa tәrbiyeleu isine ózindik ýlesin qosty.

Alshynbaev Rahym (1893-1980 jj.). Alamesektegi eki jyldyq orys-qazaq mektebin (1911j.), Qos­ta­naydaghy Y.Altynsarin ashqan mektepti, Troiys­kidegi «Rasuliya» medresesin, Búqara medresesin (1917j.), Ufadaghy múghalimder seminariyasyn (1919j.), Abay atyndaghy Qazaq pedagogikalyq institu­tyn (1931j.) bitirgen. 1929 j. ashylghan Azat mektebining túnghysh úiymdastyrushysy. Ol til ghylymyna eleu­li ýles qosty. «Qazaq tilining grammatikasy» oquly­ghyn (1937 j.), «Pedtehnikumda qazaq grammatika­syn oqytu metodikasy» oqu qúralyn (1941j.) jazghan.

Basapa ishan Aldabergenúly. 1946 jyly dýnie salghan. Basapa Dәuletnazar ahunnyng diny mektebin bitirip, Búhara qalasyndaghy Búharama-Shәrif jo­ghary oqu ornynda oqidy. «Ishan» ataghyn 1922 jy­ly alghan ol Jalaghash audany «Aqaryq» auylynda «Azat» meshitin ústaghan. Balalardyng sauatyn ashyp, tәr­biye-aghartu júmystaryn jýrgizgen.

Abdulpattaev Ospan (1898-1979 jj.) - belgili ústaz, aghartushy. Diny mektepterde sauatyn ashqan. Qyzylordadaghy alty ailyq múghalimder kursyn (1917 j.),  Qyzylorda qalasyndaghy pedagogikalyq uchiliysheni (1939 j.) bitirgen. 1922 jyly Qaraózekte alghash ret kenestik jýie boyynsha  bastauysh mektep ashqan. Bilim beru salasyn damytugha eleuli ýles qosqan.

Syr elinde halyqqa ruhany tәrbie beru, sauyqtyru әri jas úrpaqty sauattandyru salasynda riyasyz qyzmet atqarghan aghartushylardyng enbegi bayypty zertteulerdi әli de qajet etedi.

Týrki júrtynyng abyzy Qorqyt Ata bayyz tapqan qasiyetti ónirde  aghartushy-qayratker baba­larymyzdyng dәstýrleri ýzdiksiz jalghasyp kele­di. Osy qatardaghy Mýkim ata, Tobaghabyl, Mamyrbay, Aldajar, Ámiyt, Qauys, Ysqaq, Kóshim, Kerey, Jar­múhamed, Maqsút, Jannazar, Sәruar, Altynqoja, Mahmút, Ázzam ishandardyng halyq ortasynda ja­saghan imandylyq-adamgershilik, tәlim-tәrbiyelik qyz­metteri úrpaqqa ónege. Kezinde aghartushylyq rólderi joghary bolghan Qojabay, Erimbet, Esh­ma­ghanbet, Sayypnazar, Shәimaghanbet jәne t.b. ahun­dar meshitterining izderi әli joghalghan joq.

Halqymyzdyng islam dini ústanymdary ayasyn­da tәrbiyelenuin tabandy týrde nasihattaghan oqy­mysty moldalar - Ibrayym, Mamyrayym, Esnazar, Qosnazar, Soltanay, Maqúl shayhtar, Ýseyin, Sherman, Baqyr, Ysmayyl, Ysqaq, Remet, Pirshe, Shoqbar Iztileuúly, Esmahan Qaughaúly, Qúndaqbay, Sydyq, Áshiman, Asan, Omar, Ábdilmýtәllap, Ibadulla, Júmadilla, Seydahmet, Ospan, Músahan, Sapar, Iskendir, Balta, Mústafa, Ýseyin, Búrhan, Mәdi, Mahmúd, Inayat, Jýsip, Tayman jәne t.b. qasiyetti túlghalarymyzdyng úlaghaty el jadynda.

Syr elinen shyqqan qayratker, oqymysty, ústazdardyng jәne t.b. ziyaly qauymnyng aghartushylyq qyzmetin tómendegishe toptastyrugha bolady:

- elimizding irgesin bekituge, әlemdik órkeniyetke qosyluyna, últtyq mәdeniyetti damytugha yqpal etu;

- meshit salyp, eldi imandylyqqa, ruhanilyqqa tәrbiyeleu;

- medrese-mektep ashyp, halyqqa bilim beru júmysyn úiymdastyru;

- Shyghys oishyldarynyng múralaryn zerdeleu, tariyh, til-әdebiyet, óner, filosofiya, medisina, farmasevtika, astronomiya jәne t.b. ghylym sala­lary boyynsha izdenu;

- halyqty auru-syrqaudan emdeu, salauatty ómir saltyn nasihattau;

- eldi kәsipke baulu jәne otyryqshy ómirge mashyqtandyru;

- halyqtyng әleumettik jaghdayy tómen әljuaz toptaryna qamqor-pana bolu, qayyrymdylyq kórsetu;

- Resey imperiyasynyng otarshyldyq yqpalyna qarsy halyq arasynda músylmandyq-aghartushylyq nasihattau júmystaryn jýrgizu;

- arab-parsy, týrki-shaghatay tilderindegi jaz­­ba әdebi, foliklorlyq múralardyng klassikalyq ýl­gile­rin qaytalay jyrlaghan qoljazbalardy tara­tu, kitap etip jariyalau;

- Resey bilim jýiesi ayasynda oqu-aghartu jú­mystaryn úiymdastyru;

- Kenes ýkimeti kezindegi iydeologiyalyq qyspaqqa qaramastan, otanshyldyq, izgilik,diniy-músylmandyq tәrbie beru baghytyndaghy júmystardy jalghastyru.

Ýsh ghasyrgha juyq sozylghan bodandyq dәuirin­de óz jerimizde azshylyqqa ainalyp, tilimiz ben dilimizden airylatyn qauipti shekke jaqyndadyq.Degenmen, otarlaushylardyng san-qily qastan­dy­ghyna qaramastan tamyryn terennen alghan últtyq ruhymyz, qúnarymyz, namys-jigerimizdi saqtap qala aldyq.

1991 jylghy 16 jeltoqsanda Ata-baba ama­naty, el múraty azattyqtyng aq tany da atty. Osy­nyng arqasynda ana tilimizdi damytugha, ruhany janghyruymyzgha, últtyq qúndylyqtar men mәdeny múralarymyzdy zerdeleuge, salt-dәstýrimizben qay­ta tabysugha, elimiz ýshin eren enbek etken per­zent­terimizdi ardaqtaugha keng jol ashyldy. Memleket múraty, últ mýddesine jauap beretin osy qatardaghy sharalar jýieli jalghasyn tauyp keledi.

Býginde әlemdik órkeniyet órisine bet búrghan Qazaqstanda Islam dinining últ tútastyghyn saqtau­daghy manyzy erekshe bolyp otyr. Onyng tәrbiyelik, aghartushylyq qyzmetine, halyqtar dostyghy men konfessiyaaralyq qarym-qatynasty nyghaytudaghy róline ýlken mәn berilude. Elimizde songhy jylda­ry әlemdik jәne dәstýrli dinder jetekshilerining qatarynan 3 birdey sezi ótkizilui, Qazaqstannyng «Islam Konferensiyasy» úiymyna 2011 jyly tóraghalyq etuge saylanuy osynyng aighaghy.

 

«Qazaq tarihy» jurnalynan

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1947
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2198
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1815
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1540