Týrik halyqtary órkeniyeti muzykasyndaghy eng manyzdy aspap – dombyra men qobyz. Qobyz dalanyng saryny bolsa, dombyra sol dalany erkin kezgen týrik qandy halyqtardyng jýregining ýni, túlparynyng dýbiri. Osy kiyeli ónerdi qalpyn búzbay saqtap qalghan, sarynyn sar jeldirip, túrmys-tirshiligimen bite qaynatqan qazaq últy bolsa kerek. Qazaq ýshin qara dombyranyng ýni ananyng әldii ispetti.

Ana tilinde sóilemey, ózge órkeniyetting óneshine jútylyp ketken әlde kim aragha jyldar salyp, dombyra ýnin esty qalsa, alpys eki tamyryndaghy qany kenetten tulap ala jóneledi. Búnday jaghday bolatynyn ana tilin bilmey, ata dәstýrinen úzaq ketken talay qandastyng auzynan estidik.

Býginde qazaq qana emes, Kóktýrikting qay balasy bolsa da jii tyndap jýrgen «Dombyra» atty bir әn bar. Tynday qalsang túla boyyndy myn-million qúmyrsqa jýrip ótkendey shymyrlatady. Auyzdyghyn qarsh-qarsh shaynaghan dýldýl minip, qúrysh sauyt kiyinip, bolat sadaq asynyp apaytós qypshaq dalasyn endey shapqyng keledi. Tipti ol әndi alty ghasyrdan beri otyryqshylyqqa әbden ýirengen týrik halqynyng biylik partiyasy – AQ partiya (Ádilet jәne damu) 2014 jylghy saylaudaghy partiyalyq nasihatyna da qoldandy. Sebebi dombyra ýni de, әnning sózi de qúdiretti edi.

Dombyra әnin Týrkiyada Qazaqstandyq retinde tanystyrylyp jýrgen Noghay qandy Arslanbek Súltanbekov shyghardy jәne ózi bes jyldan beri oryndap jýr.

Arslanbek Súltanbek – 1965 jyly, 23 sәuirde Qarashay-Cherkes respublikasynyng Noghay audany, Erkin-Halyq (Erkiyn-Halk) auylynda tughan. Klassikalyq gitara boyynsha arnauly muzykalyq bilimi bar. 1989 jyly Noghay Týnder (“Nogay Keşeler”) atty alghashqy CD alibomyn shygharghan. Osy jyly Bardovskiy festivalinde birinshilik alyp, Qarashay-Cherkes respublikasynyng últtyq әnshisi boldy. 1994 jyly «Respublikanyng eng tamasha dauysy» danqyn aldy. 1997 jyly Peterburgta «Noghay eli» atty ekinshi CD alibomyn shyghardy. Osy jyly Mәskeude ótken Týrik halyqtarynyng festivalinde «Festivali әni» nominasiyasyn iyelendi. Ol, Asan qayghynyn, Orta ghasyrlardaghy Qazaq-Noghay jyraulary – Qaztughan Sýiinishúlynyn, Dospambet Azaulynyn, Shalkiyiz Tilenshiúlynyng keybir shygharmalaryna kýy qosyp, ruhyn qayta tiriltti. Arslanbek qayda jýrse de «Men noghay halqynyng balasymyn» degen sózdi auzynan tastaghan emes.

2014 jyldyng 23 nauryzy. Ystambúldyng IYenikapy alany. Týrkiyanyng jergilikti basqarau organdaryn saylaugha bir apta qalghan uaqyt. AQ partiyanyng liyderi, ol kezdegi Premier-ministr Rejep Tayyp Erdoghan mitingke jinalghan eki milliongha juyq halyqtyng aldyna shyghyp ýsh saghat boyy sóiledi. Ol sóz arasynda óz partiyasy saylau nasihaty ýshin muzykasyn qoldanghan «Dombyra» әnining avtory Arslanbek Súltanbekti janyna shaqyryp, joghary minbede ýlken iltipat kórsetti. Búl әn avtoryna ghana emes, kiyeli aspap dombyragha da kórsetilgen qúrmet bolsa kerek.

Biyl, 23-25 sәuir kýnderi Ystambúlda ótken IV Dýniyejýzilik Týrik forumy qarsanynda Arslanbek Súltanbekovke «Qyzyl Alma» óner syilyghy tabystaldy. Osy orayda forumgha arnayy qonaq bolyp kelgen, elu jasqa tolghan Arslanbek jyraudan súhbat aludyng sәti týsip edi:

– Alyp jatqan marapatynyz qútty bolsyn, agha, Týrkiyada jii bolasyz ba? Múndaghy elding sizge degen qúrmeti qalay?

– Týrkiyagha alghash ret Daghystan noghaylarymen birge 1998 jyly keldim. Keludegi maqsatymyz – jergilikti noghaylardy kóru edi. Olarmen tanysyp, tegi bizden shyqqan noghay ma, qaydan kelgen noghaylar ekenin zertteu bolatyn. Biz alghash kelgende bilgenimiz, jergilikti noghaylar Reseydegi noghaylarday emes, rularyn bilmeydi. Biraq, kim qay ordagha kiretinin biledi. Múndaghy noghaylar – Jemboylyq ordasy, Jetisan ordasy, Jetishkól (Jetiskól) ordasy dep, shyqqan ordalaryn biledi eken. Mysaly, Jemboylyq ordasy Jem ózeni boyynan ketken Noghaylar. Qay jerde tanyssang da shyqqan ordasyn súrasady eken. Arasynda tanba boyynsha bólinetinder de boldy. Bizdi babalarynyng mazarlaryna aparyp, ondaghy tanbany da kórsetti.

Týrkiyada jii bolamyn, týrik eline rahmet, qashanda týbi bir tughan týrik elimiz dep ystyq yqylas kórsetedi. Týrikshildik, jauyngerlik ruhtaryng myqty dep joghary baghalap jatady. Partiyalarynda, sportta әsire fanatizmi bolsa da, Anadolydaghy aghayyn bizderge eshqashan jat qúshaq kórsetken emes.

– Sizdi týrikter ghana emes, noghaydy eng jaqyn bauyry sanaytyn qazaqtar da tóbesine kóterip qúrmetteydi. Qazaq elining býgingi sayasy kelbetine qalay qaraysyz?

– Qazaq desen, men Allagha shýkir deymin. Biz eli aiyrylghan bir halyqpyz. Men Qazaqstangha 2003 jyly birinshi ret bardym. Ol kezde Noghay taghdyryna qatty alandaghan, elding erteninen ýmitim bolmay jýrgen adam edim. Sebebi, zaman qysyp bara jatty. Almatygha kelgen kýnimde Qúrmanghazy orkestrining konserti bolyp jatyr eken. Sýiingennen kózimnen jasym yrshydy. Halyq bar, qazaq bar dep ensem kóterilip, jenildep qaldym. Muzey araladyq, muzeyden qazaq-noghay tarihy turaly jazulardy kórip, tipten ruhtandym. Tughan elime kelgendey boldym. Taban tirer jerim osy ghoy dep arqalanyp aldym. Qatty quandym. Áli de noghaydyng erteninen ýmit bar ghoy dep, jasay beremiz ghoy dep óshkenim jandy.

Biz Kavkazda óstik. Halyqty jýgendey almaysyn. Elimiz, jerimiz ghana bodan emes, mәdeniyetimiz, tilimiz de jútylyp bara jatyr. Kavkazizasiyalandyq. Toylarymyzda lezginka biylep kettik. Ánderimizge de lezginkanyng yqpaly bar. Týsinbegen adamgha ol eshtene emes. Týsingen adamgha búlar jylaytyn jaghday.

Almatyda jýrgenimde kóp iygi-jaqsymen jolyqtym. Ghalym kisiler elding ózim әli bilmeytin tarihyn, noghaydyng ótkenin sóiledi. Búghan jýregim órekpy týsti. «Jas alash» gazetine noghaylar turaly «Qazaq tiri bolghanda noghay ólmes» degen maqala jazdym. Sóitip ýige qayttym.

Auylyma kelgende maghan Mәdeniyet ministrliginen «Ministr Múhtar Qúlmúhamed maqalanyzdy oqydy» dep qonyrau shaldy. Qaldyryp ketken alibom diskterim bolghan edi. Ony da tyndapty. Sóitip ol kisi meni shaqyrtty. Men 2004 jyly Qazaqstangha qayta oraldym. Qazaqstanda «bizde noghaymyz» dep jýrgen tatarlar da bar eken. Ministr maghan osynda túrynyz dep, Preziydent orkestrine júmysqa aldy. Men sonda jeti jyl júmys istedim. Konsertterde men aitatyn edim: «Maghan gonorar kerek emes, meni tanystyrghanda noghay dep tanystyryndarshy» dep. Óitkeni, noghay da ýlken halyq. Bay mәdeniyetke iye. Maghan Qazaqstanda kóp qoldau kórsetildi. Elding ayaq alysy óte jaqsy. Kóp elding aldyndaghy elmiz. Eldegi sayasy túraqtylyqty jaqsy baghalaymyn.

– Qazir Reseydegi Noghay diasporasynyng jaghdayy qalay? Últ retinde qalay ómir sýrip jatyr?

– Biz onda diaspora emespiz. Diaspora bolsaq, avtonomiyamyz bolar edi. Qazaqtyng tarih ghalymdary bizden kettiniz dep aityp jatady. Noghayda qazaqtyng nayman, kerey siyaqty rulary bar. Qarasanyz, noghay men qazaq arasynda Hazar tenizi bar. Eski kartada biz jasap jatqan aimaq týgel deshti qypshaq dalasyna kirgen. Kommunister kelmey túryp mәdeniyetimiz joyylmaghan, airanday úiyghan el edik. Mening 18 jasymda, Kardenova degen kisi foliklor jiyp auylgha keldi. Ony ertip, Pasha Kerey degen adamgha bardyq. Ol kisi 90 jasqa juyqtaghan, zang salasynda júmys istegen kóp biletin qart edi. Ángimesin aityp otyryp, Edige jyryna kelgende kemsendep, bizge qolymen shyghyndar dep isharat jasady, kóz jasyn kórsetkisi kelmedi bilem, pishesi (qazaq bәibishe deydi, biz pishe deymiz) bizdi syrtqa ynghaylady. Sәlden song bizdi qayta shaqyryp: «Mening nege jylaghanymdy bilesiz be?», – dep súrady? Ol kisi: «Men Qaras ruynyng balasymyn (búl ru túqymymen jyraular bolyp keletin), 1937 jyly Edige jyryn, basqa da halyqtyq jyrlardy jyrlaytyn adamdardy bir týnde jiyp alyp, joq etti. Sugha aghyzdy, atty, shapty», – dedi. Oghan deyin toylarda, neke oqylghan kezde mindetti týrde Edige jyry oqylatyn bolghan eken. Edigesiz toy bastamapty. 1937 jylghy jaghdaydan keyin júrttyng jýregi Edige jyryn aitugha daualamaytyn bolypty.

– Noghay tilining býgingi kýii qalay? Tilge lingvistikalyq túrghydan qanday qamqorlyq jasalyp jatyr?

– Noghay tilining haly mәz emes. Stavropoliskiy kray men Astrahanda qiyn. Qarashay-Cherkeste tórt bayyrghy últ bar. Sonyng biri retinde noghay tili mektepterde oqytylady. Sheshenstanda da biraz qamqorlyq bar.

Byltyr Týrkiya preziydenti meni qabyldap, ne qalaysyz dep tilegimdi súrady. Men sol meshitting ornyna qayta janghyrtyp meshit salyp beruin súradym. Ol kisi taghy da, bir meshitting sharuasy jenil, basqa bir ótinishiniz bar ma degen son, sol meshitting janyna kiyeli jer dep alystan izdep keletin qonaqtargha qonaq ýy bolsa dedim. Ol kisiler salyp beremiz dedi. Men alty aidan beri osy qúrylysqa rúqsat alu ýshin Mәskeuge shapqylap jýrmin.
– «Qazaqstan arnayy baghdarlama qabyldap, noghaydy, qaraqalpaqty elge kóshirip aluy kerek. Búl memleketting nyghangyna jaqsy. Noghaydyn, Qaraqalpaqtyng joghalyp ketpeuin saqtaydy» degen qoghamdyq pikir bar? Búghan ne deysiz?

– Áriyne, búl pikir jaqsy niyetten tughan ghoy. Biraq, noghaylar eshqashan, altyn berse de Atamekeninen eshqayda ketpeydi. Bir jaqqa kóshu kerek degendi noghaylar estise ýreyi úshady. Biz zamanynda Noghay ordasy boldyq qoy. Kartagha qaraytyn bolsanyz, Reseyding Stavropoliskiy kray, Krasnodarskiy kray siyaqty jerlerindegi toponimikalyq jer attary negizinen noghaysha. Sondyqtan noghaylar babasynyng mazary bar jerden eshqayda alystap ketpek emes. Putin jaqynda Voronej qalasyna batyr qala ataghyn beripti. Onyng sebebi turaly: «1585 jyly Noghay ordasynyng shabuylynan Voronej ben Kursk qalasy qorghana bildi» dep týsindiripti. Olar tarihty úmytpau kerek dep Voronejdi batyr qala atady. Voronej qayda, kartany ashyp kóriniz. Mәskeuding týbi ghoy. Búl noghaylardy moyyndaghany. Resey alghash memleket bolghanda olarda tek eki elding elshiligi bolypty. Bireui Noghay elshiligi, ekinshisi Polisha elshiligi. Basqa elshilik bolmaghan. Búl resmy qújattarda saqtauly. Jayyqtaghy Sarayshyq Noghay ordasynyng resmy astanasy bolghan. Saray Berke men Saray Batudy Ámir Temir búzyp, jermen jeksen etti de, orny saqtalmay qaldy. Olar qalghanda tarih bir basqa bolar edi.

– Qazir ónerinizde nendey janalyq bar, býgingi tanda nemen ainalysyp jýrsiz?

– Shygharmashylyghymdy baghalaytyndar ýshin Týrik dýniyesi tyndaytyn birneshe jana әnder bar qorjynda. Men tek noghaysha jyrlaymyn. Astanada júmys istep jýrgenimde, 2005 jyly bir qazaqsha әn aittym, patriot әnder nominasiyasy boyynsha ótken konkursta eki nominasiya úttym. Sol kezde maghan ministr Qúlmúhamed: «Sen Noghaysha aita ber, múnda qazaqsha aitatyndar jeterlik» dedi. Qazaq pen noghaydyng tilinde kóp aiyrmashylyq joq. Kóp sózde «IY» men «J» әripterining orny auysyp kelip otyrady.

Noghayda Myrza degen bolady. Olar qazaqtaghy Tóreler siyaqty. Qazaq handyghymen de, Astrahani handyghymen de, Qyrym handyghymen de solar sayasat jýrgizip otyrghan. Myrzadan qyz ala almaysyz. Olargha noghaydan eng jaqyn jýrgeni Qoban noghaylary. Men sol Qoban noghayymyn. Áulie Chelebiyding jazuynsha, Qoban ózenining boyynda, Eelenchik suymen qosylghan jerdegi tekshe ýstinde Ajy Qala (Ajy Kale) bolghan eken. Chelebi: «Búl jerde ýlken Aq meshit boldy, janynda medrese, monsha bolghan. Búl qaladan shyqqan ghalymdar kóp bolypty. Aynalasynda islam sheyhtary mazarlary bar» dep jazady. Resey patshalyghy zamanynda sol meshitti búzyp, kirpishinen odan 300 metr tómen jerge shirkeu salypty. 200 jylday túrghan shirkeudi kommunizm kelgende búzyp, Qarashay-Cherkesting parlament ýiine irge tas etip qalapty. Byltyr Týrkiya preziydenti meni qabyldap, ne qalaysyz dep tilegimdi súrady. Men sol meshitting ornyna qayta janghyrtyp meshit salyp beruin súradym. Ol kisi taghy da, bir meshitting sharuasy jenil, basqa bir ótinishiniz bar ma degen son, sol meshitting janyna kiyeli jer dep alystan izdep keletin qonaqtargha qonaq ýy bolsa dedim. Ol kisiler salyp beremiz dedi. Men alty aidan beri osy qúrylysqa rúqsat alu ýshin Mәskeuge shapqylap jýrmin. Uaqytymnyng kóbi jolgha ketip jatyr. Búiyrsa jaqynda qúrylysy bastalmaq. Sizderdi osy Noghay topyraghyna qonaqqa shaqyramyn. Mindetti týrde kelinizder.

– Uaqyt bólgeninizge kóp rahmet! Aq meshitpen quanatyn kýnge tezirek jeteyik.

***

Bir ghana «Youtube» viydeo jelisinde «Dombyra» әni týrli kanaldarmen jalpy sany 15 millionnan astam qaralypty. «Dombyra» әninde aitylghanday, kiyeli dombyra ýni «estigenge oy berip, jýrekterge des berip» tarihty jalghay berse deymiz.

Núrghaly Núrtay, Týrkiyadan

Abai.kz

«Dombyra» әnining sózi:

Qara qys auylyma kelgende,
Ýlpildegen qary jerge týskende,
Dombyramdy alarmyn,

Jýrek sazyn shalarmyn
Qayghyrghandy esh aitpay.

Dombyra sazyn esken atalar,
Maghynasyn eskergen analar,
Estigenge oy berip,
Jýrekterge des berip,
Kóz jastaryn ayamay!

Noghaydyng qayghysy sansyz kýnde
Batyrlar úiyqtamaghan kýnderde.
Jýrekterin kótergen,
Soghystargha kýsh bergen
Kópti kórgen dombyra.