IYә, qazaqtardyng norvegterden nesi kem? Esh kemdigi joq. Ekeui de Haq Taghalanyng sýiip jaratqan pendesi. Biri Orta Aziyanyng Úly dala ólkesinde, biri Europanyng soltýstiginde  ómir sýrip jatyr.  Norðrvegr – «soltýstikke sapar» degendi bildiredi. Alayda, eki halyqtyng arasyndaghy aiyrmashylyq geografiyalyq túrghydan ornalasuynda ghana ma?  -  Joq. Áleumettik túrmysynda. Norvegiya – syrtqa múnay men gaz eksporttaytyn Europadaghy birden bir el. Qazaqstan da múnay men gaz óndiredi. Qazaq jerinde múnay men gazdan ózge de tolyp jatqan qazyna-baylyq jeterlik. Qazaqstan qazir dýniyejýzinde uran óndiretin elge de ainaldy. Mendeleev jaryqtyqtyng kestesinde týzilgen ózge de himiyalyq elementterdi "shiykili-pisili" etip satyp jatyr. Shetelge. Biraq, sonyng qayda ketip jatqany, odan qanday tabys týsip jatqany – tegis qúpiya. Halyq ózine tiyesili, enshili baylyqtyng bar-joghynan mýlde habarsyz. Áyteuir qalt-qúlt etip ómir sýrgenine, tyrbanyp jýrip tapqanyna, biylikting laqtyryp tastay salghan sýiegin (zeynetaqy, jalaqy, jartymsyz jәrdemaqyny aitamyz) kemirgenine mәz. Soghan da shýkir deydi. Sodan keyin Astananyng kýmipildep maqtanghanyna, kóbik auyzdanyp jer-kókke syimay bóskenine senip jýre beredi. Al, Norvegiyada...

Norvegiyada múnay men gaz saudasynan әrbir norveg azamaty ýles alyp otyrady. Osy kýni әrbir norveg azamatynyng jeke shotynda 100 000 dollardan astam qarjy bar. Norvegiya adam damu indeksi boyynsha 2009 jyldan beri birinshi oryndy bermey keledi.  3 jastan 18 jas aralyghyndaghy sәbiyler men jas jetkinshekterge memleket  1620 dollar kóleminde jәrdem aqy tóleydi. Múnay ghana emes, eldegi tabighy baylyqtyng bәri halyqtyng ortaq menshigi, últtyq jetistigi bolyp sanalady. Norvegiya korolidik el bolsa da, jer baylyghy bir әuletting nemese birer kompaniyanyng menshigine jatpaydy. Norvegiyada baylyq ta ortaq, tabys ta ortaq. Memleketting sauda-sattyqtan tapqan tabysy әleumettik baghadarlamalargha júmsalyp,  Jalpy Qayyrymdylyq sharalary Qoryna qúiylady.

Energetikalyq keshender men jylytu ortalyqtaryn memlekettik jýie baqylaghandyqtan da Norvegiya Europadaghy gýldengen memleketke ainalyp otyr.

Medisinalyq mekemeler Norvegiyada memlekettin, jergilikti biylikting qamqorlyghyna alynghan. Memlekettik subsidiya medisinalyq qyzmetting sapasyn jyldan-jylgha arttyryp keledi. Norvegiyada ota jasau, aurhanada em-dom jasau – bәri tegin.

Norvegiya – ózin óte qarapayym ústaytyn, kishipeyil jandardyng eli. Búl elde eshkim eshkimning tóbesinen tónip, ózin ózgeden artyq sanamaydy. Juyrda elding koroli Haralid V Oslodaghy auruhanalardyng birine týsip qaldy. Álgi auruhanada el qatarly ómir sýrip, as iship, kiyim kiyetin norvegter de jatyr edi. Olar korolidi kórgen bette odan qoltanba alyp, әngimege tartyp, mazalay berdi. Sol kezde ghana auruhana әkimshiligi korolidi júrttan bólektep, ol jatqan palatanyng esigine polisiya qyzmetkerin túrghyzugha mәjbýr boldy.

Norvegiyadaghy tendikting taghy birin aitayyq. Mysaly, siz advokatsyz delik. Sizding jyldyq tabysynyz – 400 000 kron. Al, eden juatyn әielding jyldyq tabysy – 220 000  kron (1 krona  38 tenge). Kýndelikti júmys uaqyty – 7,5 saghat.

Norvegiyada tegin bilim alasyz.

Túrghyn ýy qúrylysy memleketting qatang baqylauynda.

Otbasynda bir-aq adam júmys isteydi. Kóbine eri. Áyeli ýide otyrady. Balalardyng tәrbiyesine qaraydy, oqytady, týrli ýiirmelerge aparady. Key jaghdayda búl júmysty erler de atqara beredi eken... eger әieli jaqsy qyzmette bolsa.

Shanyraqqa shaqalaq kelgen sayyn otbasy iyelerining jalaqysyna qosymsha aqy jazylady eken. Norvegiyada 6 milliongha juyq halyq bar. Halyqtyng 90 pyyzy – norvegter. Azyn-shoghyn arabtar, shvedtter, nemister, orystar bar kórinedi. Eldegi resmy jalghyz til – norveg tili.

Norvegiyadaghy taghy bir tanqalarlyq jayt mynau:  júmys ótili 10 jylgha tolghan adam 1 jyl demalugha qaqyly. Ol uaqytta onyng enbek aqysy ýzilmey jýrip túrady.

Norvegiya biz ýshin ertegiler eli siyaqty. Jogharydaghynyng bәrin biz "janqaltamyzdan" shygharyp alyp aityp otyrghanday kórinuimiz  mýmkin. Biraq, ras. Bәri de ras. Geoekonomikalyq, geosayasy jaghdayy norvegterge sonday keremet mýmkindik tudyryp otyr dep, talasatyndar da osy arada tabylyp qalatyn shyghar. Biraq,  Norveg biyligin jemqorlar jaylap, halyqty ezip-janshudyng týrli aila әreketterin jasap otyrsa, myna keremetterding bir de biri bolmas edi...

Al, bizde she? Halyq Últtyq qordaghy qarjynyng naqty kólemin bilmeydi. Satylyp jatqan urannan, múnay men gazdan, myrsh pen mystan, astyqtan, t.b. qansha payda týsip jatqanynan habarsyz.

Medisinalyq qyzmet, bilim beru salasy jartylay aqyly, jartylay memleket pen jergilikti biylikting qarauynda. Alayda, ainalyp kelgende – aqyly. Aqsha bermeseng – emdemeydi, aqysyn tólep túrmasan, qolyna birene ústatpasang – bilim aluyng da qiyn.

Bizde zanger men eden juushynyng jyldyq tabysyn salystyru mýlde qisyngha kelmeydi.

Preziydentti bylay qoyynyz, audan әkimi men auyl adamy auruhanada  birge jatyp emdelipti degendi estimegeninizge bәs tigemin.

Halyqtyng 70-80 payyzy qazaq bola túra, qazaq tilinde biylik te, ózge últ ókilderi de sóilemeydi. Sóileuge qarsylyq jyldan jylgha kýsheyip, kýrdelenip keledi.

Búnday jaghdayda 7,5 saghattyq júmys uaqyty men 1 jyldyq demalys, sәby sýigen otbasynyng budjetine júmys ornynan qosylatyn qarjat jayynda   aitpay-aq qoyghanymyz dúrys shyghar.

... Sonda da súraymyz au: «qazaqtardyng norvegterden nesi kem?» dep. Esh kemdigi joq. Áytkenmende óz biyligi kem, qor etip otyrghan son...amal ne: qazaq degen osy kýni bәrine kóngish, kónterli, juas, maqsatsyz, múratsyz, ruhsyz tobyrgha ainalyp barady.

Shәriphan Qaysar

Abai.kz