Parlament senatynyng tóraghasy Qasym-Jomart Toqaev «Qazaqstan» sózining aghylshyn tilinde dúrys jazyluy mәselesin kóterip, aghylshyn әlipbiyindegi «Qq» (kiu) әrpin paydalanu jón dey kele, «Kazakhstan-nan góri aghylshyn tilinde «Qazaqstan» elimizding últtyq negizin dúrys kórsetpek», – degen sózinen keyin «Jas qazaq» gazetining 4 qarasha kýngi sanynda Áuesbaydyng Qanatynyng «Rebrendingting basy bolghay» degen maqalasy jariyalady. Ras, biz basynda «Rebrending» dep neni aityp otyr» dep oqydyq. Sóitsek, maqalanyng toqeteri «Qq» әrpin qazaq tilining «q» dybysyn tanbalau ýshin qoldanghan dúrys degendi qoldaghan úsynys eken. Al «Rebrending» sózi «bir elding betke ústar tanbalaryn (brend) tolyqtay ózgertetin is-shara» degendi bildiredi eken. Sheteldik sózdi orynsyz tyqpalap, qazaqtyng basyn qatyrghansha, qazaqshalap jaza salmady ma degen oigha qaldyq. Alayda bizdi tolghandyrghan basqa mәsele.

Qazaq júrtynyng esinde bolar, 2006 jyldyng 24 qazanynda ótken Qazaqstan halqy Assambleyasynyng XII sessiyasynda Preziydentimiz: «Qazaq әlipbiyin latyngha kóshiru jónindegi mәselege qayta oralu kerek. Bir kezderi biz ony keyinge qaldyrghan edik. Áytse de latyn qarpi kommunikasiyalyq kenistikte basymdyqqa ie jәne kóptegen elder, sonyng ishinde postkenestik elderding latyn qarpine kóshui kezdeysoqtyq emes. Mamandar jarty jyldyng ishinde mәseleni zerttep, naqty úsynystarmen shyghuy tiyis. Álbette, biz búl jerde asyghystyqqa boy aldyrmay, onyng artyqshylyqtary men kemshilikterin zerdelep aluymyz kerek», – degen sózinen keyin qazaq qoghamy biraz dýrliktirip baryp basylghan bolatyn.

Aragha biraz uaqyt salyp, búl mәsele taghy da kóterildi. Oghan N.Nazarbaevtyng 2012 jylghy Qazaqstan halqyna arnalghan Joldauynda: «Qazaq alfaviytin 2025 jylgha qaray latyn grafikasyna kóshiruge dayyndyq júmysyn osy bastan qolgha alu qajet. Búl qazaq tilin janghyrtyp qana qoymay, ony osy zamanghy aqparattyng tiline ainaldyrady», – dep latyn grafikasyna kóshuding manyzdylyghy men naqty merzimin belgilep bergen sózi sebep bolyp, jýzden asa joba dayyndalghan edi. Qazirgi tanda búl mәsele biraz sayabyrsyp qalghanymen, ara-túra sóz bolyp jatady. Biraq biz kýni býginge deyin әli bir toqtamgha kelip, jobalyq әlipbiylerding bireuin osy qolaygha jaghady-au dep jalpyhalyqtyq talqylaudan ótkizgen de, bekitken de joqpyz. Degenmen sol jobalardyng kóshiliginde «q» dybysyn «Qq» әrpimen tanbalau kerek dep tapqandar barshylyq, tipti 1928 jyly qabyldanyp, 1929 jyldan 1940 jylgha deyin qoldanysta bolghan latynsha qazaq jazuynda da «q» dybysyn «Qq» әrpimen tanbalaghan.

Álipby auystyru, shynynda da, asa kýrdeli de manyzdy reforma. Ony jýzege asyrghan kezde qazaq tilining jana emle erejesin, sonyng negizinde emle (orfografiya), aitylym (orfoefiya) sózdikterin, morfologiyalyq, sintaksistik ishki zandylyqtaryn qaytadan janghyrtu qajet. Jana әlipbiymen kompiuterde júmys isteu (kompiuter pernetaqtasyna qazaq әripterining qoldanys jiyiligine qaray tiyimdi ornalastyru jәne t.b. mәseleler) de óz aldyna jeke qarastyratyn mәsele. Ol ýshin eng aldymen qazaq tilining tól dybystyq jýiesin aiqyndap alyp, sosyn olardy latynsha әripterdin, yaghny aghylshyn tilinde qoldanylatyn әripterding qaysysy qazaq dybystaryna sәikes keletinin naqtylap alu qajet. Bir qaraghanda asa qiyndyq tudyra qoymaytynday kórinetin osy bir mәsele de býginde qiynnyn-qiynyna ainalyp jýr. Óitkeni ol naghyz filolog-fonetikterding qaramaghynan shyghyp ketip, talay adamnyng «men de bilem» degen taqyrybyna ainalghany qashan! Sol sebepten de bizde ol (bәri moyyndaghan latynsha minsiz әlipby qúrastyru) әli tolyq sheshimin taba qoyghan joq. Osyny eskere otyryp, myna bir mәselege erekshe nazar audaruymyz qajet siyaqty.

Mәselen, osy uaqytqa deyin de qazaqtyng tól әlipbii qalyptasqan. Ony jasaghan Ahmet Baytúrsynúly edi. Sol әlipbiyding negizinde jasalghan qazaq tilining 1928 jylghy latynsha әlipbiyining de әrip tanbalary latyngha negizdelgenine qaramastan, últtyq sipatta boldy.

A. Baytúrsynúly týzgen әlipbiydi basshylyqqa alyp, búrynghyday (1928 jylghy siyaqty) latynshalanghan jana әlipby qúrastyrdyq, eng dúrysy sol-aq deyik. Biraq әlipby qúrastyru bir basqa, sol әlipbiydi paydalanyp jazu bir basqa. Bir qaraghanda qazaq dybystaryn ghana tanbalaytyn sol әlipbiydi paydalanyp, qazaq tili sózderin jazuda esh qiyndyq tuyndamaytynday bolyp kórinedi. Alayda A. Baytúrsynúly әlipbiyinen mýldem alshaqtap, orystyq sipat alyp ketken, bizding qazirgi qoldanyp jýrgen kirilshe «orys-qazaq» әlipbiyimiz qazaq sózderining aitylymy (orfoefiyasy) men emlesi (orfografiyasy) arasyna biraz or qazyp ketti. Osyny jana әlipby qabyldaghan kezde qatang eskermesek, barmaghymyzdy taghy da shaynap qalarymyz aqiqat. Sondyqtan da qazaq tili tól dybystary men olardyng ózara tirkesimi mәselesine arnayy toqtalar bolsaq, búl orayda, eng әuli, qazaq tili tabighatyna qatysty basty-basty zandylyqtardy anyqtap, ekshep alghanymyz jón bolar. Bizding zerttep-zerdeleuimizshe, olar – mynalar:

1. Qazaq tilining әlemdik tilderding barlyghyna ortaq dybystarymen qatar (a, b, g, d, j, z, e, k, l, m, n, o, p, r, s, t) óz sózderin dybystap aitugha arnalghan tól dybystary bar. Olardyng dybystaluy jәne tirkesui (sóz jasauy) qazaq últynyng dybys shygharu mýshelerining san myndaghan jyl boyy qalyptasqan artikulyasiyalyq (dybys shygharugha auyz-kómey mýshelerining qatysuy, dybystardyng jasalu orny) jәne akustikalyq (dybys shygharu kezinde demning ókpeden shyghu joly men qarqyny) zandylyqtaryna negizdelgen;

2. Qazaq tili dauysty dybystary juan-jinishke, erindik-ezulik bolyp júptasyp keledi. Sol sebepten buyn ýndestigi (singarmonizm) – qazaq tilining basty zany bolyp esepteledi;

3. Qazaq tili dauysty dybystarynyng ishinde «o» dybysy týbir morfemanyng (týbir sózdin) tek alghashqy buynda ghana qoldanylady. «Abyroy», «aron», «japon» t.b. dep jazyp-aytyp jýrgenimiz qate. Basqa dauysty dybystar barlyq buynda aitylady, demek jazylugha tiyis. Búl zandylyq, әsirese kýni býginge deyin «emlelik jasandy erejege» qor bolyp, jazyluy men aitylymy arasynda ýlken airmashylyq payda bolghan «ә» dybysy men erindik ú, ý, ó dauysty dybystargha jәne osy dybystar ekinshi-ýshinshi buyndarda qoldanylatyn sózderding (kina-kinә, kua-kýuә, kәusar-kәusәr, búryn-búrún, býgin-býgýn t.b.) jazyluyna tikeley qatysty.

4. Qazaq tili býkil týrki tili siyaqty jalghamaly (agglunativti) tilder tobyna jatady. Demek, týbir sózden afikstik morfemalar arqyly tuyndy sózding jasaluy jәne olardyng týrli grammatikalyq maghynalargha ie bolyp týrlenui – olargha jalghanatyn qosymshalardyng (jalghau/júrnaqtardyn) juan týbirge juan, jinishke týbirge jinishke jalghanyp, ýilesip kelui arqyly jýzege asady.

5. Qazaq tilining taghy bir ózindik bir zandylyghy – erindik dauysty dybystardyng da ýndestigi. Búl zandylyq «qoldan jasalghan» aitylym sózdiginde ghana eskerilmey, emle sózdigimizde de kórinis tauyp, eki sózdikting arasyndaghy aiyrmashylyqty azaytuy kerek [qúlún, týlký, ólóng t.b.].

6. Qazaq tilinde erindik o, ó, ú, ý dauystylary ghana ózinen keyin keletin qysang «y» men «i» dauysty dybystaryn erindikke ainaldyrady dep «jasandy ereje» shygharghansha, olardyng ornyna jana emle erejemizde erindik dauystylardy jazuymyz kerek. Búl zandylyq әsirese ýndi dauyssyz dybys «u» dybysyna da tikeley qatysy bar. Óitkeni qazaq tilindegi «u» dauyssyz dybysy – ózining aldynda da [oqúu, egýu t.b.], ózinen keyin de [auúl, tәuýr t.b.] «ú» men «ý» erindik dauystylarynyng aityluyn talap etetin, qos erinning sýiirlenip algha shyghuynan jasalatyn qos erindik juysynqy dybys. Demek, jazghan kezde, bolashaq emle erejemizde osyny múqiyat eskeruimiz kerek.

7. Qazaq tilining týbir morfemasy qúramynda eki dauysty dybys qatar túra (dybystala) almaytyny siyaqty eki týbir morfema birikken kezde de eki dauysty dybys qatar túra almaydy. Sondyqtan olardy biriktirip jazatyn bolsaq, bireuin týsirip [qalaralyq, sararqa t.b.], ne bolmasa olardy tirkes sóz týrinde [qala aralyq, sary arqa t.b.] ghana jazu kerek.

8. Qazaq tili jalghamaly til bolghandyqtan, qazaq tilining týbir sózderi men tuyndy sózderi (sóz týrlendirushi júrnaqty sózderi) buyn ýndestigi zanyna baghynyp aitylady jәne jazylady.

9. Qazaq tilining ýndi dauyssyz dybystarynan «m» men «n» ghana sóz basynda qoldanyla alady. Tek «N» ýndi dauyssyz dybysy ghana emes, sonday-aq «r», «y», «u», «l» ýndi dauyssyz dybystarynan da sóz bastalmaydy, demek olar jalang týrde, yaghny «y», «i», «ú», «ý» dausty dybystarynsyz aitylmaydy [yras (ras), iyt (iyt), yiba (iba), úu (u), ýuil (uil), ylaq (laq), ilek (lek) t.b.]. Búny da jazuda eskeru kerek.

10. Qazaq tili sózderi qos dauyssyzdan bastalmaydy [ystan (stan), ystans(y)ya (stansiya), ystaqan (stakan), ysport (sport), ispirt (spirt) t.b.].

11. Qazaq tili sózderining sonynda ýndi men qatang dauyssyz dybystardyng (y+t, l+t, n+t, r+t) tirkesimi bar bolghanymen, sóz sonynda eki dauyssyz dybys aitylmaydy. Eger ózge tildik sózder «st», «zd», «dj», «ks», «zm», «rs» t.b. dybys tirkesimimen ayaqtalsa, qazaq tilinde olardyng arasyna «y», «i» qysang dauysty dybystary qosylyp aitylady. Mysaly: ministir, koledij, kodekis, ekstremiyzim, kurys t.b. Nege ekeni týsiniksiz, atam qazaqtyng «Halyq aitsa, kalp aitpaydy» degen maqalyndaghy «qalp» sózining sony «l+p» dybys tirkesimine ayaqtalady. Osy sózding kóne tilimizde «ótirik» degen maghynany bildirgenin bilmeytinder «qalt» sózimen almastyryp aityp jýr.

12. Sóz ishinde (týbir morfemada) birdey eki dauyssyz dybysty qosarlap aitu qazaq tilining tabighatyna tәn emes. Demek, «mahabbat», «lәzzat» dep jazyp jýrgenderimiz qazaq tili zandylyghyna qayshy. Olar siyaqty sózder «maqabat», «lәzәt» delinip jazyluy kerek.

13. Qazaq tilinde «z», «j» dybystarynan basqa úyang dauyssyzdar sóz sonynda qoldanylmaydy. Onyng ózinde «j» dybysymen «baj salyghy», «tәj» degen eki sóz ghana aitylyp-jazylady.

14. Qazaq tilinde sóz ekpini (ekpindi buyn) degen nәrse joq, ol qazaq tili sózderining leksikalyq maghynasyn ózgerte almaydy. Sol sebepten ekpin barlyq buyngha birdey týsedi jәne sóz qúramynda dauysty dybystar ekpindi, ekpinsiz delinip erekshelenbeydi. Demek, orys tilindegi ekpinsiz aitylatyn dauysty dybystar oryssha qalay ekpinsiz aitylsa, qazaqsha da solay aitylyp-jazyluy kerek. Mәselen, mamont – mamynt, portal – partal, rektor – irektir, tomografiya – tamaghyrap(y)ya, traktor – tirәkt(i)r t.b.» delinip.

15. Orys tilindegi «iy», «u», «y» dybystary (institut, uniyversiytet, my, ty t.b.) osy әriptermen tanbalanyp jýrgen qazaq tili dybystaryna mýldem sәikes kelmeydi. Sondyqtan orys tilining osy әriptermen keletin sózderin qazaqsha jazghanda múqiyat boluymyz kerek. Tipti bireuler «orys tili nemese basqa da shetel tilderinen orysshalanyp engen sózderdi «orys orfografiyasymen» jazu ýshin olardy bolashaq latynshalanatyn әlipbiyimizge engizu kerek» dep óreskel qatelikke boy aldyryp, shatasyp jýr.

16. Qazaq tili sózderining ishinde (ortanghy buyndarda) ýndi dauyssyzdar ózderinen keyin keletin dauyssyzdardyng barlyghymen tirkese beredi, solay bolghanymen, bizding oiymyzsha, «qm», «rm», «sl», «ml», «sm», «dr», «hn», «qr» dybys tirkesimderimen jazylyp jýrgen keybir týp tórkini arab-parsylyq «kirme» sózderding (raqmet, qúrmet, memleket, islam, medrese, sahna, maqrúm, resmi, emle t.b.) arajigine, tilimizding ózindik tabighy bitim-bolmysyn saqtau maqsatynda eshqanday jazu ýnemdiligin eskermey-aq, «y/i» qysang dauysty dybystaryn jazyp-aytuymyz qajet siyaqty. Mәselen, «yraqymet», «qúrymet», «memileket», yisylam», «medirese», «saqyna», «maqúrym», «iresim(i)y», «emile» dep jazsaq, qazaq tili aitylymyna (orfoefiya) barynsha jaqynday týsetini anyq. Búl qaghidanyng maqalamyzgha ózek bolyp otyrghan «Qazaqstan» sózining jazyluyna da qatysy bar.

Qazaq tilining osú atalghan ózýndik erekshelikteri men tabighy zandylyqtary qazaq tilining bolashaq latynsha әlipbiyin qabyldap, emile erejelerimizdi jasaghan kezde qatang eskerilmese, әlipby auústúrúudyng týkke de qajeti joq. Sondyqtan, eng әuóli, A.Baytúrsynúlú týstóp-týgóndep ketken «a, ә, b, gh, g, d, e, j, z, y, q, k, l, m, n, n, o, ó, p, r, s, t, u, ú, ý, sh, y, i» dybys-әripterin (28 әrip) basshylyqqa alyp, ózýmizding últtyq әlipbiyimizdi qúrastyrúuúmyz kerek, sosún osú әlipbiydi jәne qazaq tilining biz jogharyda sanamalap kórsótken ózýndik erekshelikteri men tabighy zandylyqtaryn basshylyqqa ala otúryp, jazúuúmyzdy rettegen jón. Sonda ghana «Qazaqstan/Kazakhstan» siyaqty orús tili orfografiyasy boyúnsha jazylyp kelgen sózdórding qazaqsha dúrús jazylúuún rettey alamyz. A.Baytúrsynúlú qaghidasyna jýgýnsek, «Qazaqstan/Kazakhstan» sózý «Qazaqystan/Qazaqystan» bolúuú kerek. Týrký tildes ózbók, bashqúrt t.b. halyqtarda solay. Ózbókter óz elining atauún «Uzbekiston», bir qalasyn «Gýliston» dep kenestik kezenning ózýnde-aq dúrús jazatyn.

Beybit Jәlelúly, f.gh.k., Abylay han atyndaghy QazHQjÁTU-ding dosenti

Abai.kz