Senbi, 18 Mamyr 2024
Qazaq jeri 6040 0 pikir 2 Qyrkýiek, 2016 saghat 08:48

QALMAHANBET MÚQAMETQALI. KIYIK OTY

Sol bir jyldary bizding sovhozdyng shopandary ortalyqtan 180 shaqyrym qashyqtyqtaghy Aqbastau atty jaylaudy jaylaytyn. Búl Aqbastau degeniniz Shynghystaudyng silemderimen úshtasatyn, omyrauyn arsha japqan aq tastardyng shoghyry edi. Qoynauy qazynaly, bir kezderi ashyq әdispen altyn óndirgen, qazir qayta iske qosylghan Qúsmúryn ken oryny da osy Aqbastaudyng bir keremeti bolatyn. Mamyrdyng sonyna ala, mynghyrghan qoydyng manyraghan dauysy dalany túndyryp, Aqbastaugha qaray salqar kósh bastalady.

Búrynghy Semey oblysynyng Shúbartau audanynda qoydyng sanynan janylysatyn sharuashylyqtar kóp edi. Bizding Shoqan Uәlihanov atyndaghy sovhoz da solardyng qatarynan-dy. Aqbastaugha tiz qatar bolyp qoy aidaghan kóshting shany 10-15 kýnge sozylatyn. Qozy jas, tólding ókpesi óshedi dep, arba ayanmen jyljityn ek. Álgi 180 shaqyrymdy qona – týnep, 4-5 tәulikte әzer jýrip ótetinbiz.

Sonda deymin de, әkemizding qolghanaty bolyp jýrgen bizding jasymyz ary ketkende 6-8 jastyng arasy eken. Otardy ózi qayyryp, onyng syrtyndaghy siyr men jylqyny da shashau shygharmaytyn aghamyzdyng da jasy sol on bes – on altylarda ghana-au… Endi oilaysyn, ne degen enbekqúmarlyq dep. Qazir ghoy, segiz jasar úldy dýkenge nangha júmsap, balkonnan qarauyl qoyatyn zaman.

Jasóspirim ýshin bәri qyzyq edi, asay- mýsey artylghan, kórpe-kónshek tiyelgen, qala berdi jolay tuyp qalghan qozy-laqty baqyrtyp taghy salyp beretin yrduan arbanyng tizginin ústap qalqiyp kele jatatyn edik. Aqbastaugha jetu ýshin sol kezderi «Alghabas» atalghan sovhozdyng aumaghyn basyp ótetinbiz. Qazir ol auyldyq okrugke ózining ejelgi atauy qaytarylghan, Malgeldi dep atalady. Sovet odaghynda algha baspaghan sharua bertingi naryq zamanynda qaydan onsyn... Jastar qalagha aughan, eki-ýsh siyrdyng emshegi men on shaqty uaq jandyqtyng túyaghyn baqqan kәri qúrtan. Jә, osy «Alghabastan» asa bere, Abaydyng ózi toshala saldyrghan, keyin Shәkәrim dýniyeni tәrk etip qos tigip jatatyn Shaqpaqty tauynyng kireberis auyzyn janay ótetin edik. Osy tústa boluy tiyis, jyl sayyn bir әdemi oqigha oryn alatyn. Daghandy atty tabany sortan, kýn ysy bere kólshik-kólshik qara sugha ainalatyn ózenning saghasy-au…

Shaqpaqtynyng bauyrynan shanytyp taghy bir salqar «kósh» qúlaytyn. Kәdimgi, tabighy prosess endi. Túmsyghyn jelge berip, qysqa qúlaghyn jymyraytyp alyp, әy bir, shúbap keletin-di. Kiyik degen januarymyz osy-túghyn. Otarly qoydy dýr etkize ýrkitip, qaq jaryp ótip  bolghansha qyzyqtap, qarap qalatynbyz. Sol kiyikter kóshi shúbalanqy joldarmen jýrip ótip, biz jaylaytyn Aqbastaudyng etegine baryp toqtaytyn siyaqty  kórinedi endi. Tek, tabighy marshrut arqyly, ayaldaytyn arnayy tabighy beketterdi aralap kele me eken. Mýmkin, sol zamandaghy kiyik balasynyng sany shynymen kóp boldy ma, әiteuir, shopan qúdyghynyng manynan sarsha tamyz týskenshe kiyik izi suymaytyn edi.

…Kiyik órisine kóz salghan adam, iyrek-iyrek jayylym izine jolyghar edi. Ásili, ýy januarlary adamy bolmysqa әbden sinisip, tepe-tendik pen tәrtip degen nәrseden júrday bolatyngha úqsaydy. Mәselen, eng momyn týlik sanalatyn qoy balasynyng óristegi azyqtanu sәtin baqylasanyz, bir qomaghaylyq pen talghamsyzdyqty, tipti ysyrapty angharasyz. Ras, sizge kýlkili boluy mýmkin, biraq solay. Onyng janynda jabayy kiyikting jaylymynda bir rettilik bayqalady. Instinkt! Bәribir, jer tósindegi jalghyz týp jusan qalsa da, kiyeli januar ony úqyppen ýzip jep, tamyrymen qopara júlmas edi. Óz bayqauymyzda, kiyikter tobymen jayylymgha shyqqanymen, auzyna ilikken shópti talghamay júta beretinderden emes. Retimen, dogha tәrizdi tizbekpen jayylyp jýrgenin talay kórdik. Qúnjyndaghan qúralayy men qalqiyp túratyn qúljasyna deyin shep qúrap túrghanday әser beretin. Iri deneli, eresek kiyikter dogha tәrizdes shenberding alghy shebi men qosqaptal shetinde eki ret enkeyse, ýsh ret ýn tyndaytynday edi. Al, shashyranqy shenberding orta túsynda, әlbette, jas tólder jayylatyn. Úqqan adamgha, búl bir strategiyalyq qorghanys siyaqty. Syrttan keletin kez-kelgen qaterge otardaghy әldi, beldi kiyikter aldymen qarsy shyghady. Eger topty kiyik dýr etip ýrikse, jónep bara jatqan qara-qúranyng ishinen qúralaydy tappay qalasyz. Óitkeni, managhy qos qaptaldaghy iri top shashau shyqqan birli-jarly úsaq basty qyspaqtap, ýiirmen qosyla shabugha mәjbýr etedi. Úrpaq órbitu men onyng amandyghyn tileu adamzatqa ghana tәn emes eken, baqsanyz. Al, dalany emin erkin jaylaytyn kiyik balasynyng týisigi tym ayauly siyaqty ma, qalay? Ásilinde, ghylymnyng ózi jabayy januarlardyng ómir sýru qaghidattarynyng jyrtqysh andargha qaraghanda erekshe syrgha toly ekendigin jasyrmaydy. Onyng ishinde týz saqtaytyn tórt ayaqtylardyng jóni bir bólek. Adamzat balasyna zәredey qiyanaty joq januarlarlardyng jaratylysynda bizding ghylym týsindirip bere almaytyn erekshelik bary anyq.

Biz múny keyin, balalyq әserden ajyray bastaghanda baryp úghyp, adam men januardyng arasynda bastapqy baylanystyng baryna qyzygha berdik. Búl әsirese, ózderin kóshpelilerding úrpaghy, kóne týrkilik nanymnyng joqshysy retinde sezinetin dalalyq órkeniyet ókilining barlyghyn qyzyqtyratyn nәrse bolsa kerek-ti. Jalpy, tamyrly tarihynan kýshtep ajyratylghan nemese shejiresin ózi jazbaghan últtar týpki aqiqatty… mifologiya men foliklordan izdeydi. Ótirik pe? Keri әserli túspal emes, әsheyingi sóz: mýmkin qazaq qazir maqtanyp jýrgenimizdey qasqyrtekti emes, kiyik bauyrynan órbigen bolsa she?.. Keyde, kómekke әdebiyet keledi. Oralhan Bókeydegi, Shynghys Aytmatovtaghy Búghy – Ana (Ene) obrazy kezdeysoqtyq pa? Halyq úghymyndaghy «Kisikiyik» tanymy she?

…Kiyik balasynyng talghampazdyghy dep aityp qaldyq qoy, sonyng mysalyn mynadan kórdik: Shopan ata balasy jylqy, siyr jayylyp, jýrip ótken jerlerding shóbin talghamay jey beredi. Tek, әlgi kiyik otary qoy bir ret bolsyn ottap ketken jayylymgha qaytyp bas qoymaytyn. Naqtysynda, әkemiz solay deytin edi. Sol sebepten be eken, «anau, anau tústargha qoy týsirmender, qúralay marqayghansha sony túrsyn…» dep qamshysyn batys jaqtaghy jayylymgha qaray bilep qoyatyny. Onyng syrtynda kiyiz ýiden jarty shaqyrymday qashyqtyqta túratyn artezian qúdyqtyng su qúyar astauyn jughyzatyny bar edi. Sóitsek, kýndiz mal bas qoyghan nauagha týn aua kiyikter de susap keledi eken ghoy. Jaryqtyqtar, qoydyng shayyr mýnkigen iyisinen jerip, su da ishi almay, dymqyldyng iyisin qiyp kete almay, týnimen itterding úiqysyn qashyrar edi… Qús úiqyly qoyshyda it ýrip, jylqy ish tartsa ne jan qalsyn, osynyng bәrin ishtey baghyp jatady da.

 «Biyl kiyik erte kóshti…» dep otyrdy bir jyly әkemiz tanghy shay ýstinde. Tabighattyng tamyryn baghatyn adamgha búl da bir shartty belgi siyaqty eken. Kiyik oty erte qaytqan jyly shóp tez qurap, maldyng qondanuy da qiynday beredi eken. Kezdeysoqtyq pa, sol jyly qystan maldyng deni kóterem bolyp shyqqany jәne bar.  «Kiyik maly jershil keledi…» deytin taghy әkemiz. Úrghashy kiyikter úrpaghyn jaryq dýniyege әkelu ýshin mindetti týrde aldynghy tólin tughan aimaqqa auyp barady eken. Qaybir jyldary qar kóbesi sógilmey, kóktem keshikken kezde Arqadan Shyghysqa qaray  kóshken kiyikting kóktayghaqqa úrynyp qyrylghany turaly habar estigenbiz. Ol kezde aqparatqa qol jetimdilik qazirgidey emes, úmytpasaq, Pavlodar oblysynyng aumaghynda bolsa kerek osy oqigha. Endi úqqanymyzday, shamamen berisi Aqmola, Qostanay ólkesinde, arysy Aqtóbe, Atyrau alqabynda qystap shyqqan kiyik otarlarynyng tóldeu nauqanyn ótkeru ýshin ortalyq – shyghysqa qaray jónkilui bolsa kerek. Kiyikting jershildigi degenge bir mysal osy bolar.

Alghy sózimizde, kiyik oty erte qaytqan jyly qys qabaghy qatu bolyp, mal balasyna jaysyz tiyetinin aittyq. Jazylmaghan dala zanyna salsaq, solay. Januarlar әlemin baqylaushylar men sinoptikterding osyghan úqsas óz uәjderi taghy bar. Kiyik shópting qatyp, qúnarsyzdana bastaytynyn maqúlyqtardyng ishinen birinshi sezetin ang bolsa kerek. Sonday-aq, jer asty suynyng jýlgesinen qashatynyn da, artynan quanshylyq qaupi tuatynyn da týisikpen úghynady-au. 1988 jyldary ma eken, bizding sol jaylauda janbyr tambay, shóp sarghayyp ketip edi. Negizinde, týni salqyn keletin klimatta shóp basy dymdanyp, ol tangha qaray shyqqa ainalyp túrar edi. Erin úshymen jayylatyn januarlargha búl kәdimgidey tanday jibiterlik nәr ghoy. Sol jyly jaylauda kiyik bolmady. Esesine, qasqyr kóbeyip ketken-di. Demek, januarlardyng jónkile kóshui jergilikti mekendegi jyrtqyshtardyng qoreksiz qaluyna, sol arqyly tabighy balanstyng búzyluyna әkeledi eken-au…

Ásilinde, kýn rayyn baghamdau men tabighy kataklizmderge beyimdeludi o bastan-aq kóshpeli mәdeniyetting ókilderi bilip, aldyn alyp otyrghan ghoy. Osy ýrdisting jalghasuy men jaqsy nәtiyjesi týrkilerding ghasyrlargha jalghasqan ýstemdik qúruynan bilinbey me? Babalarymyzdyng asu bermes asqarlardy, tynshu bermes tenizderdi, qús shydamas shólderdi asyp, keship, basyp ótu arqyly júmyr jerding týgelge juyghyn jaulap aluyna soghys ónerin jetik mengerui ghana emes, tabighattyng tilin taba bilgendigi de arqau bolsa kerek-ti. Bir mysal, Shynghyshan óz joryqtarynda jauyrynshy, júldyzshy, tamyrshy siyaqty erekshe qabilet iyelerin birge alyp jýrgen, solardyng deni tabighattyng tilin biletin adamdar bolghan. Janylyspasaq, Kalashnikov te boluy kerek, ghylym ýshin әli anyqtalmaghan bir ghajayyp aitylatyn edi. «Shynghyshannyng aq búlty» degen ataumen jeke shygharma da jazylghan boluy kerek.

Aytpaqshy, kiyikter nege úrpaq órbiter kezde jazyq dalagha manady? Osy súraq әli de mazalaydy. Paradoksaldy súraq taghy bar: nelikten kóshpeli órkeniyetting belgileri jazyq dalalardaghy kóne qorymdardan jii tabylady eken? Osy jazyq dalada aspan әlemine bastaytyn bir tylsym syr kómuli jatsa she? Birde, dýniyejýzindegi gharysh ailaqtary jayly referatqa dayyndalyp otyryp, kosmodromdardyng negizinen ashyq dalada ornalasatyndyghyna dәlel tapqanbyz. Mine, Bayqonyrdy alayyq! Jer kindigi dep ataytyn búl ailaqtyng ornalasuyn kartadan qarap aluynyzgha bolady…

Bir derekterden tapqanymyzday, osy jazyqtan úshqan gharysh zymyrandary atmosfera qabatyna jetkenshe taghy da ashyq dala ýstimen әueleydi eken. Eleng etkizerligi, biz sóz etip otyrghan kiyik januarynyng negizgi ósip ónetin, qystaytyn aumaghy da osy gharysh kemeleri úshatyn marshrut astynda qalyp jatady eken. Ókinishtisi, kókke jetpey jarylyp jatqan zymyrandardyng da qúlaytyn jeri Qaraghandy men Qyzylordanyng aumaghyndaghy aitaqyr dala ghoy. Ony aitasyz, gharysh stansasynan oralghan gharyshkerler nege Jezqazghannyng jazyghyna qonady? Kezdeysoqtyq pa?

Kiyikke oralayyq. Bú januarlardyng arghy tegin antiloptyq týrge aparyp tireydi eken shejire. Demek, jer betinde adamzatpen birge jasap kele jatqan baghzy túyaqty túqym, bizding tileushimiz de shyghar. Tipti, qazir provoslav mәdeniyetine tolyq jútylyp bolghan Qalmaq әuletinde bir kezderi túyaqtylardyng osy týrine tabynu yrymy bolghan eken. Buddalyq nanymmen shatysatyn búl týsinik boyynsha Aq Elik Ene beynesindegi qúday adamzattyng asyraushy әri jebeushisi-mys. Erte kezderi Europada da elik pen arqar jyrtylyp aiyrylghan eken deydi taghy bir derek. Qazir emge tappaysyz. Áriyne, qorghalatyn qoryqtardan basqa jerden. Ókinishtisi, tabighattaghy búl týrding joyyluy Aziyada da qarqyndy jýrude. Ázirge Qazaqstan men Ózbekstan aumaghy men Monghol jerinde, ishinara orys topyraghynda ghana tabighy ósim saqtalyp otyr eken.

…Jazghy jaylauda toy da jii bolatyn. Kommunizmning qyzyl suyn etigimen keship ótken bizding әkelerimizding apta aralatyp qonaq shaqyruy, at shaptyryp, kókpar tartuy – últtyq dәstýrdi de úlyqtau bolghan eken ghoy. Ákemizding toydan oraluy qyzyq edi. Esik pen tórdey, ózi «Aqalteke» dep әldeqanday kóretin, qylang atty shoqyraqtatyp, óristegi bizge sogha ketetin-di. Bizding baqqanymyz qoy bolsa da, tosqanymyz dorbadaghy tәttiler ghoy. Al, shýikeday ghana shalgha ainalghan әkey ynyldap bir әuen izdeydi:

...Jelbir jeken,

Jelip jýrgen jaylauda, biz bir bóken-ay…

Ómir jaylauynan bókendey jelip ótken kiyik-ghúmyrly jandardyng da ruhyna dúgha etip jýrelikshi...

Qalmahanbet MÚQAMETQALIY 

Abai.kz

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2137
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2546
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2309
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1650