Senbi, 18 Mamyr 2024
Ádebiyet 5424 0 pikir 12 Mausym, 2016 saghat 23:23

ASANQADYR ISABEK. ON ALTYNYNG OIRANY

( poema )

SÓZ BASY:

1916-jyldyng mausym aiynda patsha ýkimetining búratana halyqtardan, onyng ishinde qazaqtardan 16 men 31 jas aralyghyndaghy jigitterdi maydannyng qara júmysyna

alu turaly jarlyghy shyqty. Qazaq jerindegi ýstemdigin nyghaytyp, halqyn toz-toz qylu maqsatynda jasalghan búl  jarlyq halyqtyng ashu-yzasyn tudyryp, qandy shayqasqa,  

jappay ýrkinshilikke әkelip tiredi.

 

- 1 -

 

Azynaghan Arqanyng aq borany,

Apta boldy tolas joq, toqtamady.

Aq boranmen alysqan beybaq malshy,

Aynalshyqtay beredi aq qorany.

 

Aq ýmitting әzirge joq habary,

Aq boranda ór jiger taptalady.

Alabajaq dýleyden otar qoydyn,

Appaq qora jandaryn ap qalady.

 

Qiystyryp jasalghan taldan órip,

Qora many qorshalghan sharbaq edi.

Qara jigit sharbaqqa shóp tastasa,

Qara dauyl ketedi qargha kómip.

 

Qar aralas shópke otar bas salady,

Kóp qorqauday qyzarghan qangha jerik.

Ómir, ólim osylay talasady,

Janasady jas shopan talgha kelip.

 

Janasady... oy aghyp ózeginen,

Óz ómirin oimenen kezedi ken.

Ókinbeydi azapqa týstim-au, dep,

Qauyshqanda jana kep óz elimen.

 

Aq saghynysh arqalap asqan edi,

Keshe ghana Qorghastyng kezeninen.

Atajúrtqa tezirek jetkisi kep,

Tepkisine qytaydyng tóze bilgen.

 

Oy jelisin jas jigit búrdy múngha,

Súmdyq jatar zamannyng shyndyghynda.

Ákeleri Qytaygha aughan eken,

«On altynyn» qandyauyz qyrghynynda.

 

Kóshting basyn búrypty biraz qazaq,

Jýrmeymin dep kәpirding qúldyghynda.

... Jan suyrghan Arqanyng aq dauyly,

Jas jigitting jigerin syndyruda.

 

Dýley boran qoragha shýiligude,

Ótken ómir ózegin kýidirude.

Ákeleri auypty arghy betke,

Kónbeymin dep kәpirding biyligine.

 

Shekarany sýimeytin sayran qazaq,

Kezikpepti ol jaqta kýili kýnge.

Qatal zaman qahary dushar etip,

IYlikpeytin bastaryn iyliguge!..

 

Kýn keshipti onda da iylikpesten,

Zamannan da, adamnan syy kýtpesten.

Osynday bir qaraly kýnder bopty,

Shalqyp jatqan Albannan kýi, qút kóshken.

 

Zenbirekting sesimen jengen orys,

Tarpang jerding tentegin tidyq desken.

Osynday bir zәharly kýnder bopty,

Tekti elding taghdyryn miyghúrt sheshken.

 

- 2 -

 

Aqqa oranyp Arqanyng atyraby,

Aq kóbikti aq dauyl sapyrady.

Aq dauylmen eshqanday isi joqtay,

Toyynghan qoy kýiistep jatyr, әni.

 

Qara dauyl kenetten úitqyp ketse,

Qaltyraydy ýmitting japyraghy.

Tal sharbaqqa sýiengen jas shopandy,

Taugha qaray bir arman shaqyrady.

 

Bir Arman shaqyrady taugha qaray,

Shynynan shúghylaly jaughan aray.

Qalyqtap qazir úshyp jeter edi,

Qoltyqtar qanatynyng bolmaghany-ay!

 

Qorghasqa kóshting basy tirelgende,

Amaldap, sonda týsip qalmaghany-ay.

Kózimenen jer shúqyp shopan jigit,

Qargha qaray beredi, malgha qaray...

 

Shekarada búlardy qaq bólgen-di,

Bir qauymgha bóliner shaq kelgen-di.

Babamyzdyng beyiti jatqan jerge,

Barsaq degen tilegi jalt bergen-di.

 

Úzynaghash aparyp bireulerin,

Úlytaugha búlardy ap kelgen-di.

Osy jerde jasa dep tirligindi,

Otar qoydy aldyna sap bergen-di.

... Qazaqtyng keng jeri edi qayda barsa,

Qonys etpegen edi jat jerlerdi.

 

Arghyn, Nayman qarsy alyp Arqadaghy,

Jat kórmedi búlardy, alqalady.

Syy kórse de Shenberding shaldarynan,

Taugha degen saghynysh tarqamady.

 

Albangha ataqonys, jer tóresi –

Alyp-úshyp ansaydy Qarqarany.

Otar qoydy eriksiz bagha berdi,

Ózeginde órtenip bar talaby.

 

- 3 -

 

Asqar, asqar, asqar tau – asyl meken,

Asqar taudyng búlt túrar basynda әsem.

Aspantaudy jaylaghan qazaqtardyn

Ánmen ótken әr kýni ghasyrgha ten.

 

Alyp taudyng jýregin syzdatyp qúr,

Asqarynda aq shynnyng múz qatyp túr.

Ár kýn әure sol múzdy jibite almay,

Shyghystan shuaq tókken izgi aqyq núr!..

 

Ghasyr sayyn qalyndap qabyrshyghy,

Júmyr jerding mýlgip túr tәuir shyny.

Shyng basyna jay súrap janasady,

Qyrannyng tek qylysh jýz qauyrsyny.

...Dәl qyranday dýniyeden tabu qiyn,

Taudyng múnyn úghatyn tamyrshyny.

 

Has biyikte – qyrannyng yrys әni,

Qyran men tau ózdi-ózi úghysady.

Qyrannyng da, taudyng da kókireginen,

Arman laulap sol sәtte múng úshady.

 

Asqar, asqar, asqar tau búlt basqan,

Tau basynan týsti bir synyp dastan.

Asqar taugha sýiengen Albandardan

Shaq bolypty baq tayyp, yrys qashqan!.

 

Tau arasy – jasyl bel, jasyl dala,

Tirek bolghan tektige, tasyrgha da.

Jasyl dala tósimen arly-berli,

Kópesterding ótetin kóshi yrghala.

Qarqarada bastaytyn qyzu sauda,

Árbir kópes tigip ap qosyn dara.

 

Qytay, dýngen, orysy, ózbegi bar,

Payda izdep keletin elge búlar.

Túmsyqtaryn mayly asqa batyratyn,

Top qúzghynday tansyqtau jemge qúmar.

 

Ten-teng búiym kelerde tiyep alyp,

Bastaryna paydany ýiedi anyq.

Qazan týse qaytatyn elderine,

Toqtyny alyp, taydy alyp, týieni alyp!..

 

- 4 -

 

Qoynauynan jýz týrli gýl atqylap,

Qúlpyratyn jaz sayyn qyrat-qyrat.

Qonyr elding soghatyn jýreginde –

El, jer degen qasterli bir-aq múrat.

 

Túnyghynan túmanyng qanyp iship,

Az kórmese bir-birin saghynysyp;

Bolmysynan búla edi, bostan edi,

Tәliminen tirligi jaryp úshyp.

...Kópten beri sol elding jýretúghyn,

Kәpir kórse yzadan tamyry ysyp.

 

Jaylau buy jandaryn jelpindirip,

Erkin jýrgen el edi, erkin kýlip.

Qonystanyp jatqan key mújyqtargha,

Qaramaytyn adam dep, bórkin búryp.

 

Aq patshanyng bolghan song biyliginde,

Alataudan aspaytyn ol kýngi ýmit.

Kenet “Mausym jarlyghy” ketpegende

Túlpar elding tózimin tolqyn qylyp!..

 

Jýirik baptap, tay-qúnan jarystyryp,

Jabylyqty, ezdikti namys bilip.

Tazalyqqa tәu etken kóshpendi edi,

Sәl eskirse qonysyn auystyryp.

 

Jyr-dumanmen kórkemdep aray-kýnin,

Jaz jaylauyn újmaqqa balaytúghyn.

Jiyren saqal, jelbuaz kelimsekke,

Jerkenishpen “kәpir” dep qaraytúghyn.

 

Tәnir bergen qút kórip tau, dalasyn,

Adaldyqpen ishushi ed aldaghy asyn.

Mine, osynday mýmin el dýrligip túr,

Qyrqysudan basqa amal qalmaghasyn.

 

- 5 -

Bas kensesi Qarqara jәrmenkesinde ornalasqan Jarkent uezdining pristavy Podvorkov halyqqa patsha jarlyghyn jetkizip, jauabyn aitugha 3 kýn uaqyt beredi.

 

Shuaq shashqan kóktegi qylghyp Kýndi,

Ayar jarlyq Alashty dýrliktirdi.

Aua da almay, jaua almay tomsyrayyp,

Alataudyng basynda bir búlt túrdy.

 

Sәl qozghalsa bolarday ómir oiran,

Bir búlt túrdy qayysyp auyr oidan.

Ajar qashyp jayqalghan jaz aimaqtan,

Tau men dala týnerip, qonyrayghan.

Deytindey-aq: “Kónip em kóp mazaqqa,

Dәl mynaghan tausyldy mening ailam!”

 

Kerbez ólke tósinen әn shyqpastan,

Bir búlt túrdy enseni janshyp-basqan.

Búryn-sondy búl jerde bolmaghanday,

Búla dәuren – baqyty shalqyp-tasqan.

“Uay, dýniye! Balyqtay ekensin-au,

Altyn qarmaq basynan shorshyp-qashqan!”

 

“Shynymen-aq qasiret tóngeni me?

Shynymen-aq apattyng kelgeni me?

IYleuine iylikpey kóne berer,

Aq patshanyng búl qazaq ermegi me?!

 

Shyrmauyna shydap-aq kelip edi,

Shyn qasiret tónip túr elge mine.

O basynda beker aq bolghan eken,

Órmekshining bas súghu órmegine!

 

Shynymen-aq ýmitting sóngeni me?

Shynymen-aq jigerding ólgeni me?

Joghaltudyng amaly qazaqty búl –

Jigitterdi berdi ne, bermedi ne?!

 

Kórering osy ma edi, ua, Jәmenke,

Jer ortasy – jetpiske kelgeninde?

Shyqpastay qyp tyghynyn tyqqaly túr,

Kirgizip ap búl kәpir shólmegine.

 

Búdan әri kóndi ne, kónbedi ne?

Úrpaghy ólse – últtyng da ólgeni de.

Úran salyp, nayza alyp, atqa qonsyn,

At salayyn elimning erlerine!

Qandaylyghyn kórersin, qansyz itter!

Qalyng elding qol salghan jórgegine!”

 

Kópten beri qalghanday aqpay qany,

Aqylyna jýr edi tappay dәri.

Tarazygha sap kelip talay oidy,

Jәmenke by osylay short baylady.

 

Short baylady – janary shoqqa ainaldy,

Ózge joldyng janyna jaqpay bәri.

Túla boyyn balqytyp bara jatty,

Sel bop aqqan namystyng aq qaynary!

Sel bop aqqan ashudyng aq qaynary!

 

“Dalany aldy, taudy aldy, qalany aldy,

Balany alsa ómirding joq qoy mәni!..

Qorghan bolar, dos bolar dep sengen ed,

Sorgha ainalghan búl orys otqa aidady.

...Jel ótinde jelkilder kýn bar ma eken,

Qayghysy kóp qazaqtyng kók bayraghy?!”

 

- 6 -

 

Aqbeyitting bauyry,

Jәmenkening auyly.

Jiyluda osynda

Alban ata qauymy.

Barlyghyn da jinaghan –

Súm jarlyqtyng dauyly.

 

Bala da bar búl jerde

Basylmaghan aryny.

Tayaq ústap ýlgergen

Tabu da onay kәrini.

 

Baluan da bar syzdanghan

Jer iyiskemey jauyry.

Batyr da bar yzghardan

Qaytpaytúghyn jalyny.

 

Aqyn da bar el dese,

Solqyldaghan tamyry.

Momyn da bar ózgeshe,

Úry da bar kәnigi.

 

Sóz ústaghan jaqsy bar –

Kópke týsken jaryghy.

Baylar da bar baqqúmar –

Ári juan, әri iri.

 

Barlyghyn da jinaghan

Nәlet atqyr naqúrys

Aq patshanyng әmiri.

Barlyghyn da qayrauda

Ór namystyng sharyghy!

 

Ór namystyng sharyghy

El jigerin qayrauda!

Er jýregin qayrauda!

Patsha jarlyq qylypty,

Bala ber dep maydangha.

Maydangha emes – qayrangha.

 

Qayrangha emey, nemene,

Qaru bermey qolyna,

Qan maydangha shaqyrsa

Qara júmys jayghaugha?!

 

Orda búzar jastaghy

Nebir atpal jigittin

Zyghyrdany qaynauda.

Qan maydanda qarusyz

Qúsharmyz qúr ajal dep,

Kóniline qayghy - auda.

 

Ózge jerde ólgenshe –

Qos qoldary baylauda;

Tauyn, tasyn jastanyp,

Qiyanatshyl kәpirdin

Jaghasyna bas salyp,

Qúrban bolsa bolmas pa ed,

Qasiyetti búl qoynauda!

Qasiyetti mynau saylarda!

 

Búnday tajal ýkimge

Qarsy túrar bar ma aila?!

Qarsy túrar bar ma aila?!

Neler batyr, neler biy

Osy jaghyn oilauda.

 

- 7 -

 

Aytatúghyn “joq”, “bardy”,

Mólsherli shaq bop qaldy.

Qalyng qauym bir sózben

Bir baylamgha toqtaldy:

 

 - Búdan әri úlyqqa

Saldyrmaymyz qaqpandy.

Úly ýmitpen anamyz

Úl dep bizdi tapqan-dy.

Bata bergen babamyz:

“Jyghylsang da jaghana

Jolatpa dep jat qoldy!”

 

Qaryn qaru taldyrghan,

Erlik otyn jandyrghan.

Jaypap talay dúshpandy,

Jerdi qorghap, qaldyrghan;

Úmytqanday bolyppyz

Baba ýmitin aqtaudy.

 

“Tәuekel” dep tas jútsaq,

Áruaghy onyng saqtar-dy.

Ázirlender qolda bar

Nayza, qylysh, shoqpardy.

Jaratyndar suytyp

Jilikti aighyr, attardy.

 

Qabyrghamyz qaqyrap

Sógiletin shaq bolsa;

Jaudyng kýshi basym bop,

Sheginetin shaq bolsa;

Qytay jaqqa auarmyz

Asyp anau aq qardy!..” –

 

degen Úzaq sózderi

Bar jýrekte jattaldy.

Soghys sәti jaqyndap,

Qalyng qauday lapyldap

Ár jýrekte ot jandy.

 

Sert baylasyp, Qúrandy ap,

“Rayymbek!” dep úrandap,

Azuynan ot shashqan

Ajdahamen aiqasqa

Qalyng qazaq attandy!

 

 - 8 -

 

Jetisudaghy, onyng ishinde Qarqaradaghy kóterilisti basu ýshin Týrkistan general-gubernatory Kuropatkin 3 drujina, 7 atqyshtar rotasyn, 5 jýzdik, 14 zenbiregi

bar bir batareya, 2 pulemetshiler komandasy bar eki kazak polkin jiberedi. 16 bolys Albannyng basty adamdaryn ailamen qolgha týsirip, 17 adamdy Prejevalisk týrmesinde atyp óltiredi.

 

Órtke orandy jәrmenke,

Ashuyna mindi Alban.

Erin alyp bauryna,

Asauday bop túldanghan.

 

Úlyq qashyp qútylghan

Momyn eldi qúldanghan.

Saudager de qalmaghan

Múrty may bop, jyrghalghan.

 

Dauyl úryp, tónkerip

Asqar-asqar shyndardan;

Keshe ghana gýl bolghan

Jәrmenkeden kýl qalghan.

Tasqyndaghan tolqynnan

Qyzyl qangha boyaldy

Újmaqtay bop túrghan man!..

 

Kek qayraghan qazaqtyn

Atqa qondy erkegi.

Býgini – búl, belgisiz,

Ne bolady erteni?!

 

Shyrghalannan ap shyghar

Qúryqtalyp basshy bar

Qalyng elding keudesin

Ashy ókinish órtedi.

Abyzy joq – abdyrap,

Qan maydannan qaljyrap,

Tolqyp túrdy el seni.

 

“Atana nәlet ayarlar!

Elge tútqa bolatyn,

Qiynnan aqyl tabatyn

Erlerdi baylap әketip,

Qiyp ta ketti jelkeni!

Basyp ta ketti enseni!

 

Qapyda jaugha aldyrghan,

Qapyda qaqpan shaldyrghan

Ókinishting joq ólshemi!

Ókinishting joq ólshemi!”

 

Qúsyqtan shyqqan Jәmenke*

Aspantaudyng kórki edi.

Qúrmannan tughan er Úzaq

Solqyldap túrghan sert edi.

 

Serikbay, Sydyq, Áubәkir,

Janabay, Nýke, Diqanbay

Lapyldap túrghan órt edi.

Túrlyghojaday aibatty,

Bekdayyrday qayratty

Ayttan tumas er tegi.

Qúdiyarbek te Shoghannyn

Suyqtan saqtar bórki edi.

 

Aytyp aitpay ne kerek,

Patshanyng esin qashyrghan,

Ataghyn kókke asyrghan,

Alshang da basqan Albannyn

Osylar edi “tentegi”,

Osylar edi kórkemi!

 

Osylar edi naghyz er

Basyn da baylap ajalgha,

Qarsy da shauyp tajalgha,

Qarsy da túryp zaualgha,

Qorghaghan mynau ólkeni!!!

 

- 9 -

 

Qalmaghan song kóshuden basqa amaly,

Qalyng qazaq tәuekel jastanady.

Kezeng asyp Qytaygha kete barghan,

Kóshke tizip kempir-shal, jas balany.

 

Jol ýstinde talayy oqqa úshady,

Ajal seuip asudyng tas qamaly!..

... Ákelerding ómirin eske alsa,

Jas shopannyng janynan jas tamady.

 

Qara nargha ýmitin tendep alyp,

Qonystapty qolayly jerge baryp.

Qalmaq, qytay kezdigin kezenedi,

Qaymana elge sapardan kelgen aryp.

 

Qytay biylik qúrghanmen, ol jerlerdi

Qúday basta qazaqqa bergeni anyq.

Jóndem jerge jantaya jayghasypty,

Jadaghan júrt armanyn sherge malyp.

 

Kóshken elge qay qogham tórin bersin?!

Qútylghan song dóp kelgen ólimnen shyn.

Qúlja, Qúshtay, Tekesti** meken etip,

Qyzdyrady qaytadan ómir kórkin.

 

Qara shalgha qaytadan bala eredi,

Qaradala tósinde mal óredi.

Kenet... qayta súrlanyp zaman jýzi,

Qarayady qazaqqa kóringen Kýn.

 

Dýniyege kelse de Qytay baryp,

Kórgen edi taghdyrdan qúqaydy anyq.

Toghyzynda әkesi ajal qúshyp,

Dóngelendi dýnie ýsh ainalyp.

 

Júrtqa kelgen joqshylyq jauday tónip,

Jastayynan talabyn túsaydy anyq.

Qara júmys qataytty qarshadaydan,

(Qoldap jýrdi baqyttyng qúsy ainalyp).

 

Maqsat etip Otanyn gýl jasaudy,

Mao Sziyn*** janaryn qyrgha saldy.

Lógeylerdi**** júmysqa qúlsha jegip,

Otqa saldy halyqty sugha saldy.

 

Qaytkende de ózge elden qalmaudy oilap,

Qúlja***** saldy, Qúljagha múrja saldy.

Qara júmys qazaqty tapty taghy,

Kim quaryp belgili, kim jasardy?!

 

On jasynda enbekting shamyn jaqty,

On besinde shahtanyng dәmin tatty.

Jesir ana, jetimek bauyrdy oilap,

Jandayshaptyng bolsa da malyn baqty.

 

Búghy baqty, tay baqty, ógiz baqty,

Kýn astynda qytaydyng shóbin shapty.

Ómir ýshin әiteuir arpalysty,

Qashan ony qu ómir damyldatty?!

 

Tasqa tamyr suarghan óskin edi,

Bala kýni, qaysybir es biledi.

Anau taudyng artynda qazaqtyng ken

Dalasy bar degendi estigen-di.

 

Ózeginde oirandap orys salghan,

Jarasy bar degendi estigen-di.

Arylmaghan sandaghan ghasyrlardan,

Nalasy bar degendi estigen-di.

 

Qyran úshsa qanaty talatúghyn,

Oyyn arbap, bermedi dala tynym.

Ayan berip әruaghy babasynyn,

Sezdi biraq sol kezde-aq bala jýrek,

 

Týptin-týbi sol jerge baratynyn.

Jansa baghy sol jerde janatynyn.

... Bodanynda orystyng ekendigin,

Bilmep edi biraqta,

Bala túghyn!..

 

SÓZ AYaGhY:

 

Múzday qarulanghan patsha әskerimen shayqasta sheginip, qytay aughan halyqtyng biraz bóligi 1917 jyldyng kókteminde, jәne bir legi 1956-1962 jyldary atajúrtqa oralady. Týrli sebeptermen elge orala almay, әli kýnge Qytay jerinde tirshilik etip jatqandary da barshylyq! 

 

* - Alban elining basty adamdary, kóterilis qúrbandary,

** - jer attary,  

*** - Qytay memleketining basshysy,

**** - qara júmysqa jegilgen qylmystylar,

***** - qala, Ile Qazaq oblysynyng ortalyghy.

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2140
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2547
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2328
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1653