Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Janalyqtar 3638 0 pikir 25 Mausym, 2010 saghat 11:22

QAZAQSTAN SAQ BOLYP, OQIGhANYNG KEZ KEGEN BET BÚRYSYNA DAYYN BOLUY KEREK

Astana. 25 mausym. QazTAG - Dina Ermaghanbetova. Aldaghy demalys kýnderi Qyrghyzstan halqy Konstitusiyanyng jana núsqasyna referendumda dauys beruleri tiyis. Qyrghyzstannyng qazirgi basshylyghynyng osy bastamasyna degen kózqarasymen EQYÚ Parlamenttik Assambleyasy preziydentining Qyrghyzstandaghy jaghdaydy baqylau jónindegi arnayy ókili, QR parlament senatynyng deputaty Ádil Ahmetov  QazTAG agenttigimen bólisti.

- Qyrghyzstan referendumnyng qarsanynda túrghanymen, әli kýnge ony ótkizuding qajeti qansha degen pikirler aitylyp keledi. Osy referendum qazir elding aldynda túrghan problemalardy sheshuge kómektesedi dep esepteysiz ba?

- BÚÚ qazirgi jaghdayda referendum ótkizuge erte dep esepteydi. Qanshama adam qaza boldy, jaralanghandary, bosqyndary qanshama! Halyq narazy. Múnday jaghdayda olardan qalaysha ong jauap alugha bolady? Men BÚÚ ústanymyna qosylamyn. Aldymen jaghdaydy túraqtandyryp alyp, odan song referendum ótkizgen qisyndy bolar edi. Referendum qarsanynda qanday da kýshterding aralasuymen últaralyq qaqtyghystar búrq etpesine eshkim de kepildik berip otyrghan joq.

Ekinshi jaghynan referendum uaqytsha ýkimetti zandastyrady. Kim biledi, sol kezde jaghday basqasha órbiytin shyghar.

Astana. 25 mausym. QazTAG - Dina Ermaghanbetova. Aldaghy demalys kýnderi Qyrghyzstan halqy Konstitusiyanyng jana núsqasyna referendumda dauys beruleri tiyis. Qyrghyzstannyng qazirgi basshylyghynyng osy bastamasyna degen kózqarasymen EQYÚ Parlamenttik Assambleyasy preziydentining Qyrghyzstandaghy jaghdaydy baqylau jónindegi arnayy ókili, QR parlament senatynyng deputaty Ádil Ahmetov  QazTAG agenttigimen bólisti.

- Qyrghyzstan referendumnyng qarsanynda túrghanymen, әli kýnge ony ótkizuding qajeti qansha degen pikirler aitylyp keledi. Osy referendum qazir elding aldynda túrghan problemalardy sheshuge kómektesedi dep esepteysiz ba?

- BÚÚ qazirgi jaghdayda referendum ótkizuge erte dep esepteydi. Qanshama adam qaza boldy, jaralanghandary, bosqyndary qanshama! Halyq narazy. Múnday jaghdayda olardan qalaysha ong jauap alugha bolady? Men BÚÚ ústanymyna qosylamyn. Aldymen jaghdaydy túraqtandyryp alyp, odan song referendum ótkizgen qisyndy bolar edi. Referendum qarsanynda qanday da kýshterding aralasuymen últaralyq qaqtyghystar búrq etpesine eshkim de kepildik berip otyrghan joq.

Ekinshi jaghynan referendum uaqytsha ýkimetti zandastyrady. Kim biledi, sol kezde jaghday basqasha órbiytin shyghar.

Qazirgi uaqytta uaqytsha ýkimet birinshiden zansyz. Ol biylikke zandy jolmen kelgen joq. Ashyghyn aitqanda, biylikti ozbyrlyqpen basyp alu boldy. Zandy әreketterden góri zansyz әreketter kóp boldy.

Ekinshiden, Qyrghyzstangha ýsh ret baryp, men qazirgi biylik әlsiz degen qorytyndygha keldim. Songhy oqighalar ony aighaqtap túr. Biylik eldegi jaghdaydy baqylap túrghan joq. Bәlkim, olardyng yqpaly Bishkek pen sonyng manayyna ghana taraytyn shyghar. Eger osylay jalghasa berse azamattyq soghys oryn aluy da mýmkin. Sol kezde Qyrghyzstan ózining memlekettiligin saqtay ala ma? Eger onda eshnәrse ózgermese biz ekinshi Aughanstan aluymyz mýmkin.

Men bizding preziydentting «aldymen ekonomika, odan song sayasat» degen teziysin esime alamyn. Qyrghyzstannyng uaqytsha ýkimeti kóp nәrselerge uәde berdi. Al eger ol ony oryndamasa she? Taghy da tónkeris, sebebi halyq sanasynda sәl birnәrse bolsa, kýrek pen myltyqty ala salyp, kóshege shyghu kerek degen stereotip sinip qaldy. Onday әreket uaqytsha ýkimetke qatysty da qoldanyluy mýmkin.

Qyrghyzstanda basshylyq kýshti boluy tiyis. Biylikke tyng kýshter: aqyldy, harizmaly adamdar men kóshbasshylary kelui kerek. Ókinishke qaray әzirge men ondaylardy bayqamadym. Ol adamdar jeke bastyng maqsatyn kózdemey, el bolashaghyn, memlekettilikti saqtap qaludy jәne túraqtylyqty qamtamasyz etudi oilaulary kerek. Eger aldaghy referendum qoghamnyn  biriguine septigin tiygizse ghana, onyng ong róli turaly aitugha bolady.

- Siz referendumnan song Qyrghyzstandaghy basqaru formasy preziydenttikten parlamenttikke auysu mýmkindigine qalay qaraysyz?

- Qyrghyzstan halqy 5 millionday. Al búl rette onda 104 sayasy partiya bar. Eger, aitalyq, memleketti 15-16 partiya basqaratyn bolsa, kez kelgen mәseleni sheshude qiyndyqtar tuyndauy mýmkin. Dau, talas pen tóbelesten kóz ashylmaytyn bolady. Biz basqa memleketterde deputattar ózara tóbelesip jatqanyn jii kóremiz. Bizding kórshilerimiz osyny  qalay ma?

- Sizding pikirinizshe, eger Qyrghyzstan parlamenttik basqaru formasyna ótetin bolsa,  ýstem sayasy partiyanyng bolghany mindetti me?

-    Tipti bolmasa sonday eki-ýsh partiyanyng bolghany dúrys. Mysaly, Angliyadaghyday, ne basqa da batys elderindegidey.

-    Eger referendumda jana Konstitusiyanyng jobasy qabyldanbasa ondaghy jaghday qalay damidy?

-    Qazir oghan bal ashudyng reti joq. Eger konsensusqa kelip jatsa, referendumnan song jaghday túraqtala bastaytyn shyghar. Eng bolmasa, uaqytsha ýkimet zandy mәrtebesin alar edi. Minde sonda halyq atynan sóilep, auqymdy sheshimder qabyldaugha bolady. Qazir olarda onday mәrtebe joq, sondyqtan olar asyghuda (referendum ótkizuge - QazTAG).

- Qazaqstan, ne ol mýshesi bolyp tabylatyn úiymdar referendumgha baqylaushylardy jiberudi josparlap otyr ma?

-    Bәlkim EQYÚ PA ózining baqylaushylaryn jiberetin shyghar. Bәlkim, ÚQShÚ, ShYÚ jiberui de mýmkin. Biraq men әzirge onday habar alghan joqpyn. Barlyghy tartynyp túr, sebebi referendum Qyrghyzstannyng ishki mәselesi. Barlyghy da osy elding ýkimetining tezirek zandy bolghanyn qalaydy, sondyqtan alghashqyda uaqytsha ýkimetting jekelegen is-qimylyna «kózin júmyp» qaraydy. Biylik zansyz bolyp túrghan jaghdayda onymen halyqaralyq úiymdar da, Qyrghyzstan halqy da sanaspaydy.

-    Qyrghyzstandaghy jaghday ushyghatyn bolsa, Qazaqstanda oghan qanday da әreket jospary bar ma?

-    Qazaqstan jalghyz ózi qanday da sheshimder qabyldamaydy. EQYÚ tóraghasy retinde ol Úiymnyng kýshin júmyldyryp, osy eldegi qúqyqtyq tәrtipting qalpyna keluin, Qyrghyzstan azamattarynyng qauipsizdigin qamtamasyz etui tiyis. Óz elimizding ishinde biz Qazaqstan qauipsizdigin qamtamasyz etuge kýsh saluymyz kerek. Eger kórshimizde bir nәrse bola qalsa, Qazaqstan barlyq shekarasyn, sonday-aq tau asularyndaghy sýrleu joldardy da jauyp tastaydy.

Biz saq bolyp, bәrine dayyn boluymyz kerek, Qazaqstangha arandatushy kýshterding enip ketuine jol bermeuimiz kerek. Biz tek Qyrghyzstanda ghana emes, sonymen qatar barlyq Orta Aziyadaghy jaghdaydy túraqsyzdandyrghysy keletin kýshterding barlyghyn úmytpaugha tiyispiz. 

- Qyrghyzstangha mysaly ÚQShÚ nemese EQYÚ bitimgershilik kýshterin engizu qajet dep oilaysyz ba?

-    ÚQShÚ Qauipsizdik kenesi polisiyany nemese jergilikti poliyseylerdi qarulandyryp, arnayy tehnikamen qamtu boyynsha tehnikalyq kómek kórsetu turaly sheshim qabyldady. Sonymen qatar, ÚQShÚ múny ishki mәsele dep sanap, Qyrghyzstangha bitimgershilik kýshterdi attandyrmay otyr.

Múnday sheshimdi BÚÚ qabyldauy mýmkin, óitkeni búl - halyqaralyq úiym jәne Qyrghyzstan onyng mýshesi bolyp tabylady. Sonday-aq, jaghdaydyng keri baghytta damyp otyrghanyna nazar audaru qajet. Búl túraqsyzdyqty úiymdastyryp otyrghandardyng maqsaty - biylikti qaytaru.

- Qyrghyzstanda bolyp jatqan oqighalargha eks-preziydent Qúrmanbek Bәakiyevting qatysy bar degen pikirge qosylasyz ba?

-    Onyng qatysy bar dep esepteymin. Kem degende, onyng tuystarynyng qatysy bar. Onyng aghasy memlekettik kýzet qyzmetin basqarghan. Olardyng qoldarynda qaru da, qarjy da bar. Basqa kýshter de әreket etui mýmkin, mysaly esirtki mafiyasy. Olardy (elding búrynghy basshylyghy - QazTAG) biylikti qoldan shygharyp alghany qatty mazalap otyr, olar ony qaytarghysy keledi.

BAQ-ta eks-preziydent Bәkiyevting jaqyn tuystary - onyng úly Maksimning jәne aghalarynyng birining telefon arqyly әngimesi turaly aqparat jariyalandy, oghan sensek, eks-preziydentting úly: «500 baskeserdi jaldap, qarulandyrsaq boldy, is bitti»,-degen. Múnday әngime shynymen de bolghan siyaqty. Qúrmanbek Bәkiyevting telearnalardyng birine bergen súhbatyna nazar audarynyzshy. Ol «uaqytsha ýkimet Qyrghyzstandaghy jaghdaydy retteuge qabiletsiz» dedi. Búl sózding astarynda «menen basqa eshkim de tәrtip ornata almaydy» degen maghyna jatyr. Biraq ol tәrtipsizdikterdi kim jәne qanday sebeppen úiymdastyruy mýmkin ekeni turaly eshtene aitpaghan.

Mening pikirimshe, Bәkiyev qashyp ketkenning ornyna óz qauipsizdigin jәne eldegi túraqtylyqty qamtamasyz etu maqsatynda preziydent әkimshiligining shtab-pәterin Osh nemese Jalal-Abad oblysyna kóshirse, múnday bolmaytyn edi.

-    Osylay jasasa, Bәkiyev preziydenttik biylikti saqtap qalatyn edi dep oilaysyz ba?

-    Mýmkin. Jappay tәrtipsizdikterden bir kýn búryn oppozisiyalyq partiyalardyng basshylaryn qamaugha aluy onyng qateligi boldy. Osy mәselelerding bәrin beybit jolmen sheshuge bolatyn edi.

Ol biylikten ózi ketti, biraq әli kýnge deyin eldi basqara alatyn edim degen pikirde. Búl - oryndalmas arman.

-    Qyrghyzstannyng eks-preziydenti Asqar Aqaev pen onyng otbasy mýsheleri, sonyng ishinde qyzy Bermet otangha oraluy mýmkin. Olar Qyrghyzstandaghy jaghdaydy túraqtandyruda qanday qyzmet atqara alady?

-    Aqaevty Bәkiyevpen salystyratyn bolsaq, ol aq, júmsaq siyaqty. Biraq onyng da jasaghan qatelikteri jeterlik, sondyqtan qazirgidey jaghdayda onyng elge oraluy ekitalay. Eng aldymen, qauipsizdik túrghysynan alghanda, óitkeni Qyrghyzstanda onyng sayasatyna qarsy adamdar әli kóp. Áriyne, Bәkiyevpen salystyrghanda ol demokrat bolatyn.  

-    Qazaqstan Qyrghyzstangha elding qazirgi basshylyghy aityp otyrghanday, búrynghy biylik el aumaghynan alyp shyqqan aktivterdi qaytarugha kómektesedi ma?

Búl - ishki mәsele, bizding aralaspay otyrghanymyz da sondyqtan. Ol qarjy bankterde jatyr. Eng aldymen, onyng qay bankterde jatqanyn anyqtau kerek, sodan keyin halyqaralyq qúqyq negizinde talap etu kerek (olardy qaytarudy - QazTAG). Búl bastamany Qyrghyzstan ýkimeti kóteruge tiyis.

-    Elimizding Qyrghyzstangha kórsetetin kómegi qanday boluy mýmkin, sonyng ishinde qarjylay kómegining kólemi qanday bolady dep oilaysyz?

- Bizding әreketterimiz gumanitarlyq qana emes, sonymen qatar, qarjylay kómek kórsetu ýshin EQYÚ elderining úmtylystaryn biriktiruge baghyttalyp otyr. Qarjylay kómekti Qazaqstan ghana emes, EQYÚ-gha mýshe bolyp tabylatyn basqa da memleketter, BÚÚ da kórsetuge tiyis. Halyqaralyq instituttardyng bәri búl elge kómekteskisi keledi, biraq ýkimet zansyz bolghandyqtan, kimmen júmys isteu keregin bilmeydi. Sonymen birge, olar búl kómekting oghan múqtaj bolyp otyrghandargha jetetinine senimdi emes.

Sondyqtan, taghy da qaytalaymyn, Qyrghyzstangha kýshti, jauapty biylik kerek. Aldaghy referendum ótse, onyng osynday biylikti qúrugha septigi tiysin dep tileymin. Óz kezeginde Qazaqstan kórshi eldegi bauyrlas halyqqa qoldau kórsetetin bolady.

 

0 pikir