Senbi, 18 Mamyr 2024
Mәiekti 5295 0 pikir 18 Jeltoqsan, 2014 saghat 12:21

NIKOLAY URUSOV: «MEN EDIGENING ÚRPAGhYMYN»

Nikolay Urusov — Amerika Qúrama Shtattarynyng azamaty. AQSh-tyng soltýstik-shyghysyndaghy Niu-Hempshir shtatynda túrady. Qazir zeynetker. Biraq jetpisting tórteuine kelse de enbekten qol ýzbey keledi. Qazir Aqtóbedegi Qazaq-orys halyqaralyq uniyversiytetining preziydenti, psihologiya doktory, professor Temirhan Berdimúratovtyng shaqyruymen studentterge dәris berude. Shveysariyanyng europalyq uniyversiytetterimen jәne Mәskeuding «Siynergiya» qarjy-ónerkәsiptik uniyversiytetimen halyqaralyq yntymaqtastyq departamentining diyrektory, kulitorologiya kandidaty Marziya Jaqsygharinanyng kómegimen múhittyng arghy jaghynan kelgen ústazben súqbattasudyng reti keldi.

— Nikolay Leonidovich, Qazaqstangha, onyng ishinde Aqtóbege qalay keldiniz?
— Bizde, Amerikada әkesining atymen atau qalyp-taspaghan, son-dyqtan jay ghana Nik dey berseniz bolady. Men qazir zeynet-kermin. Biraq qarap jata almaymyn.Sosyn týrli qoghamdyq úiymdar arqyly shet elderge shyghyp, sol elding jastaryna óz kómegimdi berudi jón sanadym. «Ful Brayt» halyqaralyq úiymy arqyly birneshe elde boldym, studentter aldynda leksiyalar oqydym. Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymy arqyly Jenevada 4 jyl júmys istedim. BÚÚ arqyly Afrikanyng Senegal, Botsvana, Sudan memleketterinde boldym. Irannan, Iraktan qashyp kelgendermen júmys istegen kezderim de boldy. Olargha aghylshyn tilin ýirettim.
Sonday bir sәt Reseyge jol ashty. Reseyding Kareliya Respublikasynyng astanasy Petrozavodsk qalasynda joghary oqu orynynda 2005-2006 jyldary sabaq berdim.
Ózim týrli memleketterde bolyp, sol elding halqynyng tarihymen, mәdeniyetimen, salt-dәstýrimen tanysqandy jaqsy kóremin. Týrli últtar, týrli taghdyrlar. Ómir sýru salttary da әrtýrli. Amerikanyng jergilikti indeesterining qasiyetterin zerttedim. Sonday-aq Ýndistannyng ýndilerining ómiri men tarihyn, salt-dәstýrlerin zerttedim.
Aytqanday, ýndister men qazaqtardyng arasynda bir úqsastyqty taptym. Aytayyn ba? (kýlip) Jaqynda Aqtóbede qazaqtardyng ýilenu toyynda boldym. Eki jýz be, әlde odan da kóp pe, әiteuir ýlken meyramhana tolyp otyrdy. Ýndister de toyyna myng adam shaqyrady eken, sonyng keminde bes jýzi dastarhanda otyrady ghoy. Qazaqtar da әnge, ónerge jaqyn. Ýndiler de solay. Mine, osynyng bәri meni qatty qyzyqtyrady.
«Ful Brayt» halyqaralyq úiymynyng grantynan ýmitker retinde tirkelgen bolatynmyn. Grantty jenip aldym. Osylaysha Qazaqstangha da kelip qaldym. Ayta ketu kerek, men Aqtóbege osymen ekinshi ret kelip otyrmyn. Ótken jyly da osy Qazaq-orys uniyversiytetinde dәris oqyghanmyn. Mine, halyqaralyq úiymdar úsynghan tizimnen meni Temirhan Berdimúratov ekinshi ret qalap aldy. Berdimúratov psihologiya doktory ghoy. Mýmkin men de psihologiya mamany bolghandyqtan ózine jaqyn tútqan bolar.

— Mister Niyk, siz aqtóbelik studentterge qanday salada jәne qay tilde dәris berip jýrsiz? Mamandyghynyz qanday?
— Mening birinshi mamandyghym — filosofiya. Garvard kolledjin bitirip, filosofiyamen ainalys-tym. Biraq AQSh-ta eshkim bir mamandyqpen shektelip qalmaydy. Ómirding ynghayyna qaray beyimdelip, basqa da mamandyqtardy iygere beredi. Keyin ómirge komiuter, elektornika endi. Psihologtargha súranys kóbeydi. Sondyqtan psihologiya jәne informatika mamandyqtary boyynsha eki magistratura bitirdim. Qazir Aqtóbe Qazaq-orys uniyversiytetinde informatika boyynsha sabaq berip jýrmin. Key toptargha orys tilinde, key toptargha aghylshyn tilinde jýrgizemin.

—Aqtóbelik studentterding oqugha, bilimge degen qúshtarlyghy qalay? Bilim sapasy turaly ne aitar ediniz?
—Studentter әrtýrli. Student — qay jerde de student. Olardyng arasynda pysyq, bilimge qúshtarlary kóp. Sonday-aq ortasha dengeydegiler de bar. Al sabaqqa onsha yntasy joq, kelip-ketip jýretinder de tabylady. Búl jalpylama aitqanym ghoy. Biraq men aqtóbelik studentterge bagha bere almaymyn. Óitkeni men olarmen jete tanysyp ýlgergen joqpyn, az uaqyttyng ishinde bәrin tanyp-bildim deuge bolmaydy.

—Siz osynda dәris oqyghanynyz ýshin jalaqy alasyz ba?
—Joq. Mening búl sapardaghy maqsatym jalaqy alu emes, men volonterlyq jolmen jýrmin. Osynda kelu saparymdaghy jol shyghynyn ózim kóteremin. Mening tek jatar orynym ghana tegin. Esesine men sayahatta jýrgen sekildimin. Álemning birneshe memleketinen dostar taptym. Qanshama adammen tanysyp, tәjiriybe almas-tym. Aytpaqshy, Aqtóbege kelgeli men ózimning ata-tegime de qatysty qúndy derekter ala bastadym. Men Reseyde knyazi bolghan Urusovtardyng úrpaghymyn. Bizding arghy tegimiz — Edige. Men ózimning Edigening úrpaghy ekenimdi bilemin. Biraq Edigeden knyazi Urusovtargha deyingi úrpaqtar tarmaghyn bilmeymin. Sondyqtan múnda men ýshin qyzyqty derekter tabyluda. Taghy bir biletinim — Yusupovtar da Edigening úrpaghy ekeni.
Mening Sergey degen tughan agham jәne Vladimir Legavich degen nemere aghalarym boldy. Sol kisiler menen góri búl tarihty jaqsyraq biletin. Jәne olar Urusovtardyng shyqqan tegi turaly maghlúmattar jinap jýretin. Vladimir Legavich «Qyzyldar men aqtar» degen kitap jazdy. Sol kitapta Edige turaly, onyng úrpaqtary turaly aityldy. Men asa mәn bermeppin. Endi mine, zeynetkermin, uaqytym bar, aldaghy uaqytta Edige men Urusovtar arasyn zerttep, bir jýiege keltirsem be degen oidamyn.
Aytpaqshy, ispan kýieu balam bar. Búryn sol europalyqtardyng geneologiyasy, aristokrattar túqymy jóninde zertteuler jýrgizip, qyzyqty materialdar jinady. Bizding túqymnyng geneologiyasyn zerttegende sol knyazi Urusovtar ekenimizdi, Edigening úrpaghy ekenimizdi taghy bir dәleldep berdi.

—Al sizder Amerikagha qalay baryp qaldynyzdar? Urusovtar Reseyde knyazidik etti ghoy?
—Mening әkem men atalarym Reseyde revolusiya bolyp, azamat soghysy bastalghan kezde Sankt-Peterburgte túrghan eken. Revolusiya bolghan jyly әkem 17 jasta eken. Tuysqandarymyzdyng birqataryn óltirgen, atqan. Sodan atalarym Qyrym arqyly shet el aspaq bolghan. Qyrymda biraz túrghan. Keyin barghanymda Qyrymdaghy atamnyng ýiin kórdim. Onda qazirde de tuystarymyz bar. Sodan Italiyagha, sosyn Fransiyagha barghan. Ákem Italiyada tughan. Keyin Beligiyada uniyversiytet bitirip, injener mamandyghyn alyp shyqqan. 1930-jyldary Amerikada óndiris damy bastaydy. Ákem kәsiporyndarda injener bolyp júmys istegen. Al sheshem amerikalyq, fortepianoda oinady. Alty bala bolyp óstik. Bәrimizding de atymyzdy oryssha qoyghan. Bala kezimizde orys tilinde sóileytinbiz. Qazir ghoy auyrlau soghyp jýrgeni.
Ákem keyin elshilik qyzmetterde boldy. Aghylshyn, fransuz, ispan tilderinde erkin sóiledi. Elshilik qyzmette bolghannan keyin kóship-qonyp jýruge tura keldi. Aqyry AQSh-ta túraqtadyq.

—Bos uaqytynyzda nemen ainalysqandy jaqsy kóresiz? Jalpy neni únatasyz?
—Ýlken tennis oinaghandy jaqsy kóremin. Sportpen shúghyldanu kerek, sonda densaulyq myqty bolady, júmys isteu qabileting artady. Tennisti әli kýnge deyin oinaymyn. Horvatiyada ótken ýlken tennis jarysynda 70-ten joghary jastaghylar arasynda jýldege de ie boldym. Sosyn orystyng halyq әnderin aitqandy únatamyn. Ásirese dala turaly әn bar ghoy «Stepi za stepi…» dep keletin. Dala, orman, ózen, tau siyaqty tabighatqa arnalghan әnder kónilime jaqyn. Taghy da aitamyn, keng dala turaly әnderdi qatty jaqsy kóremin jәne ýnemi ynyldap aityp jýremin.

—Dala turaly әndi jaqsy kóruiniz qannan kele jatqan qasiyet bolar. Atanyz Edige keng dalanyng iyesi bolghan ghoy…
—Kim bilipti? Mýmkin, solay shyghar.

—Endi óziniz túratyn shtat, qala turaly aitsanyz?
—Niu-Hempshir shtatynda, onyng Niu-London qalasynda túramyn. Niu-Hempshir el tarihynda birinshi bolyp Úlybritaniyadan tәuelsizdigin jariyalaghan shtat. Shtattyng basty qalasy — Konkord, al eng ýlken qalasy Manches-ter. Búl shtattyng jergilikti túrghyndary indeester bolyp tabylady.
Urusovtar — Altyn Ordany qolynda ústaghan, keyin Noghay Ordasyn biylegen er Edigening úrpaqtary.
Edigeden Núraddiyn, Qasym, Saiyd-Aly myrzalar tuady. Núraddin 37 jasynda opat bolady. Núraddinning afas, Uaqas, Horazmy degen úldary bolady. Uaqastyng úly Musa, Yamgurshy (Janbyrshy) edi. Músa myrzanyng ýshinshi balasynan knyazi Kutumovtar, besinshisi Jýsip myrzadan knyazi Yusupovtar, jetinshisinen knyazi Sheydakovtar, songhysy Ismayyl myrzadan Orys, key kitaptarda Uruslan taraydy. Mine osy túqymnan biz әngime etip otyrghan Nikolay Urusov shyghady. Nikolay knyazi Petr Urusovtyng túqymy bolyp tabylady.
Urusovtardan shyqqan belgili túlghalar
Urusov, Aleksandr Ivanovich (1843—1900) — zanger, qúqyq tanushy, advokat y sot shesheni.
Urusov, Aleksandr Petrovich (1768—1835) — general, Napaleonmen soghysqa qatysushy.
Urusov, Aleksandr Petrovich (1850—1914) — knyazi, jer iyegeri, II, III jәne IV shaqyrylymdardyng Memlekettik dumasynyng mýshesi.
Urusov, Vasiliy Semenovich (1668—1750) — boyariyn, felidmarshal.
Urusov, Vasiliy Alekseevich (1690—1741) — knyazi, general-leytenant.
Urusov, Dmitriy Semyonovich (1830—1903) — knyazi, shahmatshy.
Urusov, Lev Vladimirovich (1877—1933) — knyazi, diplomat, tennisshi, Halyqaralyq olimpiadalyq komiytetting mýshesi.
Urusov, Lev Pavlovich (1839—1928) — diplomat.
Urusov, Mihail Aleksandrovich (1802—1883) — Viytebskiy, Mogiylevskiy y Smolenskiy general-gubernatory.
Urusov, Nikita Sergeevich (1760—1806) — Yaroslav namestniygi.
Urusov, Nikita Semyonovich (ok.1640—1692) — boyarin (1679).
Urusov, Nikolay Yurievich (1767—1821) — general, Napaleonmen soghysqa qatysushy.
Urusov, Pavel Aleksandrovich (1807—1886) — general, Qyrym soghysyna qatysushy.
Urusov, Pyotr Arslanovich (Urak bin Djan-Arslan)
(1639 j tughan) — tatar myrzasy.
Urusov, Pyotr Semyonovich (um.1686) — boyariyn.
Urusov, Sergey Dmitriyevich (1862—1937) — knyazi, qogham jәne sayasy qayratker.
Urusov, Sergey Petrovich (1859—1918) — knyazi, jylqy zauyty iyesi,jazushy-zoolog.
Urusov, Sergey Semyonovich (1827—1897) — knyazi, general-mayor, Sevastopoli qorghanysynyng batyry, shahmatshy.
Urusov, Yuriy Dmitriyevich — knyazi, repressiyagha úshyraghan.
Urusova, Evdokiya Prokofievna (1635—1675) — knyaginya.
Urusova, Evdokiya Yurievna (1908—1996) — aktrisa.

Súhbattasqan Berdibay KEMAL.

(Súhbat 2012 jyly qazanda jasaldy)

Avtor Nikolay Urusovpen kezdesu kezinde shejire taratu jóninde naqty aqparattar bergeni ýshin Aqtóbe pedinstitutynyng múghalimi, edigetanushy, filologiya ghylymynyng doktory Júbanazar Asanovqa alghys aitady.

Abay.kz 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2142
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2547
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2337
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1653