Sәrsenbi, 15 Mamyr 2024
Janalyqtar 4879 0 pikir 11 Mamyr, 2010 saghat 07:57

Syzdyq súltan – Han Kenening bel balasy

Últ patriottary shaqyrghan qazaq qúryltayyna qatysty syny pikir bildirgen belgili sayasattanushy Aydos Sarym myrza «Dat» jobasymen jaryq kórip jatqan «Obshestvennaya pozisiya» gazetine bergen súhbatynda Kenesary hannyng shabylghan basyn tauyp elge әkelu turaly ózindik pikir bildirgen bolatyn:

Sarym myrzanyng atalghan gazetke bergen súhbaty abai.kz aqparattyq portalynda tolyqtyrylyp basylghan edi, biz bir «tosyn» taqyrypqa tap boldyq. Naqtyraq aitsaq, Aydos Sarymnyng súhbatyna oray Shoqay balasy,  Serik Múrathanúly, Qabyl esimdi (búlardyng bәri býrkeme, janama attar boluy da mýmkin) portalymyzdyng forumynda sauatty pikir jazatyn parasatty azamattar әigili Syzdyq súltan turaly qyzu bir әngimening shetin shyghardy. Toqsanynshy jyldardyng basynda qauyrt qozghalyp artynan baspasóz betterinen kórinbey qalghan Syzdyq tóre jayyndaghy zertteu enbekterge el ishining elendep jýretinin biz jaqsy bilemiz. Han Kenening bel balasy, zamanynda Nauryzbayday aghasy siyaqty batyrlyghymen danqy shyqqan Syzdyq turasynda ashylyp aitpaytynymyzdyng syry nede? Biz osy saualdargha jauap izdey otyryp, portalymyzdyng forumynda «kezdesken» Shoqay balasy men Qabyl myrzanyng ekeuara súhbatyn jariyalaudy jón kórdik.

Shoqay balasy:

Últ patriottary shaqyrghan qazaq qúryltayyna qatysty syny pikir bildirgen belgili sayasattanushy Aydos Sarym myrza «Dat» jobasymen jaryq kórip jatqan «Obshestvennaya pozisiya» gazetine bergen súhbatynda Kenesary hannyng shabylghan basyn tauyp elge әkelu turaly ózindik pikir bildirgen bolatyn:

Sarym myrzanyng atalghan gazetke bergen súhbaty abai.kz aqparattyq portalynda tolyqtyrylyp basylghan edi, biz bir «tosyn» taqyrypqa tap boldyq. Naqtyraq aitsaq, Aydos Sarymnyng súhbatyna oray Shoqay balasy,  Serik Múrathanúly, Qabyl esimdi (búlardyng bәri býrkeme, janama attar boluy da mýmkin) portalymyzdyng forumynda sauatty pikir jazatyn parasatty azamattar әigili Syzdyq súltan turaly qyzu bir әngimening shetin shyghardy. Toqsanynshy jyldardyng basynda qauyrt qozghalyp artynan baspasóz betterinen kórinbey qalghan Syzdyq tóre jayyndaghy zertteu enbekterge el ishining elendep jýretinin biz jaqsy bilemiz. Han Kenening bel balasy, zamanynda Nauryzbayday aghasy siyaqty batyrlyghymen danqy shyqqan Syzdyq turasynda ashylyp aitpaytynymyzdyng syry nede? Biz osy saualdargha jauap izdey otyryp, portalymyzdyng forumynda «kezdesken» Shoqay balasy men Qabyl myrzanyng ekeuara súhbatyn jariyalaudy jón kórdik.

Shoqay balasy:

- Han Kenening basyn tauyp ale kerek bolsa, sol Kenesary hannyng bel balasy Syzdyq súltannyng ózi izdep tabar edi, patshadan súratar edi.  Al,  Syzdyq súltannyng әkesin joqtap qyrghyzgha barghanyn, molasyn tauyp qúran oqyghanyn bilesizder ma? Alataudyng bauyryndaghy qyrghyz qazaqty týgel jinap salauat aitqanyn bilesizder me? Kóp tarihshylardyng oqyghany tek Bekmahanov, әdebiyetshilerding oqyghany tek Áuezovtyng jazghandary nemese qazirgi zamanghy qiyaly jazushylardyng jazghandary. Bilimi tayazdyghynan óreskel pikirler aitady da jýredi. Syzdyq súltan әkesining ólgen jerine bararynda, janyna birneshe kisi joldas ertip barghan. Onyng biri sol kezderi jalyndap túrghan jas, qyrghyz qazaqqa birdey danqy shyqqan Jambyl aqyn edi. Qyrghyzdar Syzdyq súltan әkesining qúnyn daulap keldi - dep qatty qoryqady.  Sondaghy Jambyldyng esteligin oqynyzdar..

1940 j. shyqqan Jambyl shygharmalary 1 tomy. Yana latyn әripimen jazylghan, Jambyl ony hatshysyna oqytyp otyryp, óz redaksiyasynan ótkizgen. Sonda Syzdyq súltannyng Qyrghyz seni shapqaly da kelgen joqpyn, qún súraghaly da kelgen joqpyn. Ákemning óliminen keyin qazaqpen aralaryng jaman suyp ketti. Kýnde dulat seni shabady, sender olardy barymtalaysyndar. Men senderdi tatulastyryp, aralarynda tatulyq bolsyn dep keldim. Ótkenning bәrine salauat aitam deydi.
Óstip balasy Syzdyq súltannyng ózi keship, bәlening barlyghy óz pighylymyzdan, jaqsylyqtyng barlyghy Qúdaydan ekenin týsingende, býgingi bizge ne joryq?  Sondyqtan  ótkenge salauat deyik.

Qabyl:

-  Búl arada bir qyzyq jәit aitylmay qapty. Syzdyq tóre qyrghyzdardan әkesining er túrmanyn talap etedi. Ol ózi zildey auyr nәrse eken, jәy at kótere almaghasyn, bir sharua ógizge salyp jýr eken. Beri shyqqannan keyin Syzdyq tóre joldastaryna erdi jarghyzady. Ishi tolghan altyn eken. Altyndy serikterine bólip berip, Syzdyq batyr basyn erge salyp, enkildep jylaghan eken.
Jalpy Syzdyq tórening ómiri de erlikke toly epopeya ghoy, әtteng sony ne jazatyn, ne kinogha týsiretin qazaq tabylmaghany...

Shoqay balasy:

- Qabyl aghamyz aitqan búl әngime shynymen de hiqaya endi, onday derek joq sebebi. Qazekemning әdeti ghoy qyzdy-qyzdymen bir jerden estigenim bar edi dep, janynan qosyp jibere salatyn. :-)))
Bar bolsa qasynda alty ay boyy joldas bolyp jýrgen Jambyl búl turaly 1 auyz sóz aitar edi. Jambyl shygharmalary. 1940 j. vypuski. Yana latyn alfaviytimen jazylghan. M.Maghauinning Abaydyng kitabynan keyingi kózimdi ashqan ekinshi kitabym dep jyly sózben maqtaytyn kitaby sol. Sol kitapty tauyp, sonyndaghy kommentariylerdi oqynyz. Jambyldyng aituy boyynsha - Jambyldy Syzdyq súltan qyrghyzgha bara jatqan saparynda janyna ertip alyp ketken, qyrghyzdar qaytarynda tórege ýiir-ýiir jylqy bergen. Ol eshbirin de almaymyn - dep tastap ketken. Sodan song Shymkent jaqqa, dәlirek aitsaq qazirgi Temirlan auylyna jaqyn jerge túraqty qonystanyp, sol jerde tynyshtyqpen, tәubeshildikpen dýniyeden ótken. Óte imandy adam bolghan.

Qabyl:

-   Al endi  Shoqay balasyna tolyq jauap bereyin. Shoqay balasy maghan qoqay kórsetip, "qyzdy-qyzdymen ótirik aittyn" degen aiyp taghypty. Endeshe tynda:

1946 (sen aitqanday 1940 jyly emes!) jyly shyqqan JAMBYLDYNG tolyq jinaghynda "Syzdyq súltangha " degen Jambyldyng óleni bar. Sol kitaptaghy atalmysh ólenge berilgen týsiniktemeden ýzindi keltireyin.

"1884 jyldar shamasynda Syzdyq Kenesaryúly qyrghyzgha kelgen. Qyrghyzdar ýy tigip, mal soyyp, qúrmetpen qarsy alady. Qyrghyz, qazaqtan Orman auylyna 17 aqyn barady. Solardyng ishinde Jambyl da bolghan. (Nazar audarynyz! Baz bireuler aitqanday Jambyl Syzdyq súltannyng qasynda jarty jyl boldym dep esh jerde aitpaghan, jәne qyrghyzgha barghanda sonda jinalghan 17 aqynnyng bireui ghana bolghan!)

Álqissa, әri qaray...
"Qyrghyz aghayyndar basynda әkesining kegin joqtaydy dep, Syzdyqtan qymsynsa da, sonynan raylasyp sóilesken.
- Sonda Syzdyqtyng aitqany mynau edi, - depti Jambyl Ghaligha (Ghaly Ormanovty aitady. - abai.kz):

"- Men sendermen shabysqaly kelgem joq, tabysqaly keldim. Sen de tuysqanymsyn. jan ashuy ýstinde әkemdi óltirding dep kinә qoyar jayym joq, jalghyz-aq tilegim: әkemning sýiegin ber - atalaryma qosayyn, altyn jýzigin ber - qolyma salayyn, sary qasqa erin ber - atqa salayyn, búiymtayym osy-aq",- deydi.
Qyrghyz aghayyndar Kenesarynyng altyn jýzigi men sary qasqa erin beredi de, sýiegin tauyp bere almaydy. "On bir jyra" degen  jerge kómilgen eken, biletin adam ólip qapty dep jauap beredi.
"-Qap, bolmas!-dep otyrdy da, Syzdyq, sary qasqa erding basyn qanjarmen qaq aiyryp shapty da, jilinshik-jilinshik altyndar aldy. "Ákemdi óltiruin bilsender de, altynyn aludy bilmegen ekensinder. Uaqasy joq, búiyrghan nesip qoy!" - dep qaltasyna saldy deydi.
Jambyl Syzdyqqa osy ólendi sonda aitypty."

Endi sol ólennen ýzindi keltireyin:

Sәlem berdim, aldiyar,
oryn berding qasynnan...
... Danqyndy estip jýrushi em,
Shartarapqa shashylghan.
aq jýzindi kórgen son,
endi mauqym basylghan.
auylgha jýr, qonaq bol,
Atan alyp, at minip,
Aghayyngha berip qol,
Attanarsyn, Sydeke,
Ata joly degen sol!
Arnap kelip alghanyn,
Altyn jýzik, sarqasqa er.
atanyzdyng aruaghyn,
syilaydy eken bir tayly el..."

Áriyne, Syzdyq tóre jambylgha erip, onyng auylyna barmaghan. 17 aqynnyng qaysysynyng auylyn qydyryp jýredi!

Jәkenning osy joldary-aq Birinshiden, Shoqay balasynyng "jarty ay joldasy boldy" degenin sózining qate ekenin anghatyp túr emes pe!
Ekinshiden, "qyzdy-qyzdymen ótirik aitty" dep maghan taqqan aiybynyng qyp-qyzyl qiyanat ekenin dәleldep túrghan joq pa.!
Ángimeni osymen dogharsa da bolar edi, biraq bizding jigitterding bet baqtyrmas minezin bilgendikten, mening aitqan әngimemde Jambyl atamyzdyng aitqanynan sәl- pәl auytqushylyq bar ekenin betime salyq qyp basary anyq . Sondyqtan oghan da jauap bere keteyin. Mening әngimemdegi núsqa, yaghni, altyndy jigitterine bólip berip, basyn erge salyp eniregeni turaly, úmytpasam, E.T.Smirnov degenning "Kenesary men Syzdyq súltandar" degen enbeginde berilgen edi.  Bile bilgenge búl faktiler Syzdyq súltangha esh kir kelip túrghan joq. Kenesary hangha da. Han bolghasyn, qarjysy boluy kerek qoy. At ýstinde kýn keshken batyr, aqshasyn jeke pәueskege salyp jýrmepti dep eshkim jazghyra qoymas.
P.S. Syzdyq súltan turaly zertteu enbekter qoldarynyzda bolsa, jariyalaugha asa peyildimiz.

«Abay-aqparat»

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2029
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2459
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2040
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1590