Senbi, 27 Sәuir 2024
Janalyqtar 3943 0 pikir 6 Mamyr, 2010 saghat 03:44

SÓZ BOSTANDYGhYNSYZ DEMOKRATIYaNYNG KÝNI QARANG

Jyl sayyn ózining «túraqty qonaqtaryn» shaqyryp, memleket budjetining asyrandy aqparat qúraldary arqyly tóbesi kókke jetkenshe madaqtalatyn Euraziyalyq media forumnyng ózi «sóz bostandyghy» degen sózdi әrdayym auzynan tastamaydy. Biyl da solay boldy. Áriyne, aitugha onay әri asa mәrtebeli sóz! Demokrat, әdiletshil bolyp kórinuge tipti taptyrmaytyn taqyryp. Alayda, búl shyn mәninde biylik manyndaghy sayasatkerlerdin, ony aitasyz, qatardaghy sayasattanushylardyn  da kóteretin jýgi emes. Olar aralasuy mýmkin, biraq, ókinishke qaray oghan eshqashan BAQ mýdde túrghysynan kelmeydi. Kerisinshe, ony shekteuge, molynan qarpularyna jol bermeuge baryn salady. Qalay deseniz, olay deniz, aqiqat osy!

Olay bolsa, mamyr aiynyng ortasynda ótkeli otyrghan qazaq jurnalisterining túnghysh Forumynda sóz bostandyghy mәselesin ózimiz talqylap, salmaqty-saliqaly әngime órbitsek degen ótinish aitqym keledi. Osy úsynysty jurnalister qauymyna jetkize otyryp, taqyryptyng keybir tústary jayynda oilarymdy BAQ-taghy sóz bostandyghy mәselesin 10 jyl boyy zerttegen maman retinde qysqasha ghana ortagha saludy jón kórdim.

Jyl sayyn ózining «túraqty qonaqtaryn» shaqyryp, memleket budjetining asyrandy aqparat qúraldary arqyly tóbesi kókke jetkenshe madaqtalatyn Euraziyalyq media forumnyng ózi «sóz bostandyghy» degen sózdi әrdayym auzynan tastamaydy. Biyl da solay boldy. Áriyne, aitugha onay әri asa mәrtebeli sóz! Demokrat, әdiletshil bolyp kórinuge tipti taptyrmaytyn taqyryp. Alayda, búl shyn mәninde biylik manyndaghy sayasatkerlerdin, ony aitasyz, qatardaghy sayasattanushylardyn  da kóteretin jýgi emes. Olar aralasuy mýmkin, biraq, ókinishke qaray oghan eshqashan BAQ mýdde túrghysynan kelmeydi. Kerisinshe, ony shekteuge, molynan qarpularyna jol bermeuge baryn salady. Qalay deseniz, olay deniz, aqiqat osy!

Olay bolsa, mamyr aiynyng ortasynda ótkeli otyrghan qazaq jurnalisterining túnghysh Forumynda sóz bostandyghy mәselesin ózimiz talqylap, salmaqty-saliqaly әngime órbitsek degen ótinish aitqym keledi. Osy úsynysty jurnalister qauymyna jetkize otyryp, taqyryptyng keybir tústary jayynda oilarymdy BAQ-taghy sóz bostandyghy mәselesin 10 jyl boyy zerttegen maman retinde qysqasha ghana ortagha saludy jón kórdim.

Sóz bostandyghy - azamattardyng Konstitusiya arqyly kepildendirilgen eng manyzdy sayasy qúqyghy ekendigi belgili. Adam balasy ýshin óz kózqarasyn, senim-nanymyn  baspasózde, jiyn-mәslihattarda  ashyq jariyalaugha nemese ýnsiz qaluyna, pikir bildiruden ýzildi-kesildi bas tartuyna da sóz bostandyghy mýmkindik beretindigimen erekshelenedi. Sonymen qatar sóz bostandyghy halyqaralyq standart pen normalargha negizdeledi jәne pikiraluandyghymen tyghyz baylanysady. Demokratiyalyq qoghamda sóz bostandyghyn qamtamasyz etuding eng basty mýmkindigi - jariyalylyq pen pikir aluandyghynyng shynayy minberine ainalghan azat BAQ. Osy arqyly ghana azamattar sóz bostandyghy men óz kózqarasyn bildiru qúqyqtaryn jýzege asyra alady. Shyndyghyna kelsek, sóz bostandyghynsyz demokratiya degen atymen joq, tipti bolmaydy da.

Sóz bostandyghy azamattargha erekshe mindet pen jauapkershilik jýkteumen qatar zanmen ýilestirilgen belgili shekteulerdi de algha tartady. Múnyng mәni ózgening qúqyghyn, ataq-abyroyyn, bet-bedelin qúrmetteu, elding qauipsizdigin, qoghamdyq tәrtipti qamtamasyz etu, halyqtyng densaulyghy men imandylyq ýrdisterin qorghauda jatsa kerek. Forumda myna mәselelerge jiti kónil bólinse:

-  qazaq baspasózindegi sóz bostandyghynyng ghylymiy-teoriyalyq, әdistemelik negizin saralay otyryp, onyng ejelgi dәstýrin janghyrtyp praktikada qoldansaq jәne onyng ólshemderin әlemdik tәjiriybege sәikestirsek.. Sóz bostandyghynyng qazirgi tandaghy qúqyqtyq, ekonomikalyq faktorlarymen sanasa otyryp, «BAQ turaly zannyn» ornyna «Sóz bostandyghyn qorghau turaly» zannyng qabyldanuyn Parlamentten talap etsek;

-  ­­­­­­­­­­­­­­­­­­alash publisisterining qazaq baspasózin qalyptastyrudaghy ýlgi, ónegeleri últtyq demokratiyalyq jurnalistikamyzdy damytudyng ozyq tәjiriybesi bolyp tabylatyndyqtan ony maman dayarlau, bilim jetildiru jýiesinde keninen qoldanu, shygharmashylyq újymdar arasynda úiymdastyrylatyn seminar-treningterding basty nysanyna ainaldyrudy úsynsaq;

- sóz bostandyghynyng qazaq baspasózinde últtyq mýddening shynayy  janashyry retinde kórinis tabuy ýshin Qazaqstannyng ontýstik ónirlerinde shygharylyp kele jatqan «sary» baspasóz elementterin sapaly basylymdargha, salmaqty-saliqaly aqparat taratatyn paydaly qúralgha ainaldyrudyng joldaryn qarastyrsaq. Sapaly baspasózding memlekettik tapsyrys alularyna mýmkindik tudyru, qosymsha qún salyghynan  bosatu syndy ýkimettik qoldaulardy talap etsek;

- sóz bostandyghy - demokratiyalyq qúndylyqtardy jasaushy jәne jurnalisting shygharmashylyq erkindigin qamtamasyz etushi negizgi faktor bolyp tabylatyndyqtan  tәuelsiz gazetterdi qudalaudyn, sot arqyly iri kólemde aiyppúl salyp japtyrudyng ornyna olarmen últtyq mýdde túrghysynan ortaq til tabysudyn, mәmlege keluding jolyn aiqyndau, sayasy mәdeniyettin, erkin pikirtalastyng әlemdik ozyq ýlgilerin qabyldaudyng ózektiligin tanu;

- cózge toqtay bilgen ejelgi dәstýrdi býgingi órkeniyet qaghidalarymen sabaqtastyra otyryp, baspasózde jariyalanghan materialdargha baylanysty shaghymdar men daulardy tekseretin, jurnalist etikasy túrghysynan oghan bagha beretin, sol arqyly isti sotqa jibermey sheshetin jurnalistikanyng ózin-ózi baqylaytyn jýiesi - mass-media konsuly, yaghni, ombudsmen ortalyqtaryn qúru joldaryn әlemdik tәjiriybege say qarastyru;

-  shet elderdegi qazaq baspasózining ortaq últtyq qúndylyghymyzgha qosyp otyrghan ýlesterin, qúqyqtyq, ekonomikalyq negizderin, shygharmashylyq bostandyqtaryn iyelenudegi problemalaryn aiqyndaytyn zertteuler jýrgizip, saraptamalar jasaytyn nysandar qúrudy qolgha alu;

- tәuelsiz baspasózdi shynayy maghynasynda damytu, BAQ-dyng ózara bәsekelestigin arttyru ýshin memleket óz iyeligindegi «asyrandy» aqparat qúraldaryn týgeldey jekeshelendiru, satu arqyly shynayy týrde JShS, AQ bolyp úiymdastyryluyna ýkimetten arnayy sharalardyng belgilenuin úsynys etu;

- jurnalistik zertteuding shynayy týrde qolgha alynuy, BAQ salasynda sóz bostandyghynyng keng óristeui - halyqtyng mún-múqtajyn ashyq aityp, sher tarqatuyna mýmkindik beredi. Osylaysha olardy qoghamda oryn alghan sayasiy-әleumettik problemalar ýshin qapalandyrudan saqtaydy, tuyndaghan mәselelerding der kezinde jedel sheshim tabuyna kómektesedi, elde túraqtylyqty, qauipsizdikti, tynyshtyqty qamtamasyz etedi, lankestiktin, beyberekettiktin, jappay narazylyqtyng tuyndauynyng aldyn alugha yqpal etedi;

-  jurnalistikanyng qoghamdyq erekshe institut ekeni әri gumanitarlyq ghylym, aqparattyq qyzmet, sayasy jýie salalarynyng qúramdas bir bóligi, aqparat kózi bolyp tabylatyny jәne onyng erekshelikteri men jalpy sipattary anyqtau;

- aqparat qúraldary men baspasóz salasyndaghy kәsipkerlerding etika kodeksin jasau qajet. Oghan tek BAQ ókilderi ghana emes, onyng ónimderin jasaytyn barlyq qúrylymdar qamtylugha tiyis;

- BAQ jýiesindegi jarnama qyzmeti de zanmen janasha týrde rettelui qajet. Qazirgi qoldanystaghy zangha tolyqtyrular engizu arqyly qazaq tildi BAQ-dy jarnamamen túraqty qamtamasyz etu, onyng esesine orys tildi baspasózding monopoliyasyn shekteu joldaryn aiqyndau;

- tәuelsiz BAQ qyzmetin minsiz atqara alatyn mamandardy oqytudy, qayta dayarlaudy jetildiru ýshin eng aldymen jurnalistika fakuliteti men bólimderindegi bilim beruding mazmúny men formasyn týbegeyli janartu joldaryn úsynu.

Atalghan jaylardy jýzege asyrghanda ghana BAQ jýiesinde demokratiyalyq reformalar óz jemisin beredi jәne jurnalistika tuyndylarynyng sapasy men tartymdylyghy artady, is qyzmetteri jetildiriledi, qoghamda joghary sayasy mәdeniyet shynayy týrde ornyghady. Sondyqtan, atalmysh jaylar Forumnyng basty nazarynda bolumen qatar jiynnan qabyldanatyn qarar, qújattarda kórinis tapsa degendi erekshe atap aitu lәzim.

 

Quandyq ShAMAHAYÚLY,

halyqaralyq jurnalist, ghylym kandidaty, dosent.

 

0 pikir