Qazaq salt dәstýrleri men islam dinining astasuy jóninde az aitylyp, az jazylyp jýrgen joq. Islam dini men qazaq salt-dәstýrleri arasynda ghasyrlar boyy ornyqqan ashyq súhbat bar. Ol súhbattyng irgesin keshegi ateistik qogham – Kenester Odaghy da ydyrata alghan joq. Jahandanu ýderisi beleng alghan býgingi dәuirde ókinishke oray sol tabighy súhbatqa syna qaghyp, shabuyl jasau faktileri kezdesip otyr. Myng jyl boyy halyqtyng ózimen bir jasasyp kelgen, túrmysyna, sanasyna, bolmysyna sinip, ruhymen tútasyp ketken dindi qol jetpes kýrdeli dýniyege úqsatyp, qily-qily tәpsirmen týsindirip, halyqtan qasaqana alystatu ýderisi oryn aluda. Qazaqty islamgha jana kirgen el sekildi kórsetip, ghasyrlar boyy qalyptasqan dәstýrdi, ghúlamalar jýrgen joldy mansúqtap, qazaq ruhaniyatynyng kýre tamyryn qyrqugha baghyttalghan arandatushy әreketter saldarynan dәstýrli qúndylyqtar kýireuge úshyrauda.

Qazirgi aqparat kenistiginde islam dini men qazaq dәstýrlerin mәdeniyetter súhbaty men dýniyetanym ýndestigi ayasynda qarastyrugha keri baghyttalghan mynaday tendensiyalar bayqalady:

- Islamgha deyingi jetistikterdi joqqa shygharu.

- Qazaq salt-dәstýrleri men yrym-tyiymdaryn teristeu.

- Qabir ziyaraty mәselesin ushyqtyru.

- Kenestik kezendi ruhany túldyr dәuir retinde tanytu.

- «Tәnirshildik» aghymy turaly jalghan daqpyrt taratu.

1. Islamgha deyingi jetistikterdi joqqa shygharu – din tazalyghyn ózderimen ghana baylanystyrghysy keletin islam atyn jamylghan radikaldy aghym ókilderi tarapynan qazaqty sanaly týrde ruhany tamyrynan ajyratugha baghyttalghan әreketterding alghashqy satysy.

Islamgha deyingi qazaq dalasyn islamgha deyingi arab ólkesimen salystyru mýmkin bolyp tabylmaydy. Áriyne, arabtardyng islamgha deyingi tarihy túldyr emes, belgili bir dәrejede ózindik mәdeny jetistikterge, әsirese sóz ónerinde eleuli tabystargha qol jetkizgen bolatyn. Degenmen jalpyhalyqtyq dәstýrde qandy qanmen juu, túnghysh qyz perzentin tiridey kómu, nekeden tys qatynastardy qalypty jaghday sanau sekildi nadandyq ghúryptar keninen taralyp, el ómirine ýlken auyrtpalyq tudyrghany aiqyn edi. Sondyqtan da bertinde arab halqynda islamgha deyingi kezeng «jahiliya» – nadandyq dәuiri atandy.

Al býgingi qazaq dalasynda islamgha deyingi dәuirde birqúdaylyq qaghidalary men izgilik ústanymdaryna negizdelgen týrkilerding tól dini – tәnirlik senim saltanat qúryp túrdy. «Obal», «kiye», «qút» sekildi qasterli úghymdar arqyly tereng tamyrly ruhany qúndylyqtardy qalyptastyrghan, izgilik pen ýndestikke negizdelgen tәnirlik senimning dilimizdegi, dәstýrimizdegi, mәdeniyetimizdegi izderi әli sayrap jatyr.

Islamgha deyingi dәuirde joghary dәrejede úiymdasqan әkimshilik-basqaru jýiesi, jauyngerlik ónerdi tereng mengergen әskeri, tas kitaptargha tarihyn tanbalaghan jazu mәdeniyeti bolghan, jarty әlemdi jaulap, «bastyny enkeytip, tizelini býktirgen» Kók Týrik qaghanatynyn  mәdeny jetistikteri de әlem órkeniyetinen óz ornyn aldy. Olardyng adamgershilikti tu etken mol ruhany múrasy býginge deyin saqtalyp jetti, últtyq dýniyetanymymyzgha negiz bolyp qalandy. Kók týrikterge deyingi «tarihtyng dyrau qamshysy bolghan» saqtar men ghúndardyng danqty tarihyn da jasyryp-jabu mýmkin emes.

Múnday búrys aqparattar, birinshiden, el azamattarynyng otanshyldyq sezimine syzat týsirip, tól tarihyna degen teris kózqaras qalyptastyrady. Ekinshiden, ruhany tamyrynan alystap bara jatqan qazirgi qazaqstandyq qogham ýshin ejelgi tarihyn túldyr etip kórsetu kýretamyryn qyrqumen birdey qauipti. Ýshinshiden, islamday úly dinning abyroyyn oghan deyingi jetistikterdi joqqa shygharyp, jalghan tarih jasau arqyly kóteru mýmkin emes. Kerisinshe sol jetistikterdi ruhanilyqtyng biyik satysyna kótergeni,  qazaq dalasynda belgili bir tarihy kezenderde ómir sýrgen dinder arasynan oq boyy ozyp shyghyp, jeke-dara tandalyp, últ dinine, ata dinge ainaluy islamnyng shyn mәnindegi ozyqtyghyn aiqyndaydy.

2. Qazaq salt-dәstýrleri men yrym-tyiymdaryn teristeu – qazaq músylmandyq mәdeniyetin joqqa shygharugha baghyttalghan әreketterding eng pәrmendi qúraly retinde qyzmet etude. Qazaq әdet-ghúryp, salt-dәstýrlerin eshbir sharighy negizsiz islamgha qarsy qoyyp, kýpirlik pen nadandyqtyn, Allagha serik qosudyng kórinisi retinde aiyptau mýddeli toptar tarapynan beleng aldy. «Salt-dәstýrimizdi aqylgha qonbaytyn, ghylym-bilimge qayshy, sanany ulap, dinsizdikke, imansyzdyqqa úshyratatyn negizi joq yrym-syrymnan ajyratyp alu kerek, búl ata-baba dәstýrine degen qúrmet pen sýiispenshilikting kórinisi bolmaq» degen jasandy úrandar jekelegen BAQ-tarda birshama jalaulatyldy.

Kelinning sәlem saluy, әruaqtargha qúran baghyshtau, kózmonshaq, túmar taghu, tәsәssul jasau sekildi qazaqtyng izet pen qúrmetten jәne izgilik dini islamnan bastau alghan iygi dәstýrleri radikaldy iydeologiya jetegine ergen qandastarymyzdyng sýiikti mysalyna ainaldy. Osyndayda qazaqtyng «Qarghystyng jamany ózing bilme, bilgenning tilin alma» degeni oigha oralady. Adam bilmegenining jauy. Bilimsizdikti asqyndyra týsuge mýddeli tarap taghy bar. Sharighatty dendep bilmegen, týstep tanymaghan, ruhyn sezinbegen shala sauatty buyn jalghan úrandar jeteginde óz últynan jattanuda.

Osy orayda eng aldymen «aqylgha qonbaytyn, ghylym-bilimge qayshy, sanany ulap, dinsizdikke, imansyzdyqqa úshyratatyn negizi joq yrym-syrymdar» qazaq mәdeniyetinde joqqa tәn ekendigin atap aitugha tura keledi.

Birinshiden, әrbir yrym-tyiymnyng negizinde tek senimge qatysty ghana emes, ghylymgha, әsirese medisinagha qatysty da kóptegen sebepter bar ekeni ghylymy túrghydan әldeqashan dәleldengen. Ekinshiden, sharighatqa qayshy sanalatyn tәnirlik senimnen qalghan yrym-tyiymdardyng kópshiligining qazirgi kýni ghúryptyq (ritualdyq) jaghy ghana búrynghysha saqtalyp, senimdik jaghy, mazmúny mýlde ózgerip ketti. Birqatar yrymdardyng negizinde kóne tәnirlik senimning izi bar ekenin eshkim joqqa shygharmaydy, biraq qazir múnday  yrymdardy eshkim ejelgi týsinikterge negizdep jasamaydy. Mysaly, aq bosagha attap, otqa may qúiyp jatqan qazirgi kelinder búl yrymdy ot pen maygha tabynghandyqtan jasamaydy, ata-baba dәstýrine degen qúrmetpen «búrynghy-songhynyng joly» jasaydy. Yaghny qazaqy tanymda qalyptasqan «shyraghym sónbesin», «otym óshpesin» degen iygi tilekpen qayyryn Alladan tilep, otqa may qúyady.

Yrym bólek te, nanym bólek. Yrym tikeley nanymnyng kórinisi bolsa, qazaq ekeuine eki atau bermes edi. Yrymda «osylay etse, solay bolady» degen ýzildi-kesildi nanym-senim emes, «osylay etsek, solay bolsa eken» degen tilek, niyettenu, súrau túrady. Onyng bәrin adam shyn niyetimen jaqsylyqtan ýmit kýtip jasaydy. Al jaqsylyqty jalghyz Jaratushynyng ghana beretinin atamyz qazaq «Jamandyq kórsem ózimnen, jaqsylyq kórsem qúdaydan» dep bir-aq auyz sózben bekitken. Izgi niyetpen jasalghan yrymdardy Payghambarymyzdyng da únatqany hadisterde keltiriledi.

Qazaqtyng yrym-tyiymdary ózin-ózi tepe-tendikke keltirip, tabighy týrde jýrip jatqan ýderis. Taghy bir eskeretin nәrse – yrymdy oryndaghannan din islam jolynan azyp, kýpirlikke salynyp, basqa dinge auysyp ketken eshbir qazaq joq. Qazirgi qazaqtyng intellektualdyq dengeyining tәnirlik senimge ilanghan babalarynan aiyrmasy jer men kóktey. Jogharyda aitylghan yrym men nanymgha qatysty jayttardy býgingi qazaqtyng kópshiligi ajyrata biledi.

Qazaqy yrymdar kýn sanap túrmysymyzdan alystap, jútap, joyylyp, tútynushysy azayyp bara jatyr. Zaman aghymyna ilese almaghan talay yrymdar óz-ózinen qalyp qoyda. Al jaqsylyqtan ýmittendiretin, izgi isterge jeteleytin, jangha dýniyege senim úyalatatyn jaghymdy yrym-tyiymdar últ dýniyetanymynyng ajyramas bir bóligi retinde ómir sýruge qúqyly.

     Últtyng minezi men dәstýrleri – egiz úghym. Birinen biri tuyndap, birin-biri qalyptastyryp jatady. Din qaghidalarynyng senimdik jaghyn dindes  últtar ózgerissiz qabyldaydy, alayda bir últtyng dәstýrin ekinshi últ kóshire almaydy. Oghan dinimiz de mәjbýrlemeydi. Arab ta, qazaq ta islam dini ayasynda damyp kele jatqan últtar, biraq dәstýrleri qabysa bermeydi.  Bir ghana balanyng dýniyege keluine baylanysty keybir rәsimderdi alayyq. Arabtar nәrestening dýniyege kelgenine 7 kýn tolghanda, shashyn alyp, shashynyng salmaghymen birdey sadaqa beredi. Qazaqy dәstýrde dýniyege nәreste kelgende shildehana jasalady, besikke salynady, jiyrma kýnde kishi qyrqynan, otyz toghyz nemese qyryq bir kýnde ýlken qyrqynan shygharady. Qyryq izgi tilek aityp, qyryq qasyq sumen juyndyru, shash-tyrnaghyn alu, kelushilerge «júghysty bolsyn» dep syy kәde beru (qazaqsha sadaqa) – qazaqqa tәn dәstýrler. Eshkim eshbirin sharighatqa shalys dep aiyptay almasa kerek.

     Qazaqy minez ben dýniyetanymda izet pen qúrmetke erekshe mәn beriledi. «Qazaqy minez» degen úghymnyng ózi kishipeyildilik, darhandyq, erkindik tәrizdi kesek minezdermen aiqyndalady. Sol qazaqy minezding tinin qúraghan kishipeyildilikting kórinisi ispetti dәstýrlerding biri – kelinning sәlem saluy. Árbir amal niyetimen qayyrly, al qúrmetteu niyetimen sәlem saludyng sәjdege jyghylumen bir emestigi, tabynu niyetinde jasalmaghandyqtan, Allagha serik qosumen ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyny aidan-anyq. Kórnekiden kómeski jasap, sau adamdy aqylynan adastyratyn jalghan ýkimder jasaushylardyng týpki niyeti – dәstýrli qúndylyqtargha syna qaghyp, ishki túraqtylyqqa núqsan keltiru.

(Jalghasy bar)

Aynúr Ábdirәsilqyzy

QR Din isteri agenttigi

Tóraghasynyng kenesshisi, filol. gh. k.

Abai.kz