Kókpartanu ghylymy sala retinde qalyptasty deuge erte. Tipti, «kókpar» sózining etimologiyasy da qisynsyz, auyzeki joramal dengeyinde ghana. Kókpar turasyndaghy búl jolghy payymymyz Kókpar men Nauryzdyng baylanysy jayynda bolmaq.

Negmati, «Prazdnik Navruz»: «Samymy uvlekatelinymy lubimymy razvlecheniyamy publiky povsudu v Sredney Aziy yavlyalisi populyarnye sostyazaniya-kozlodranie («buzkashiy») y boriba – «gushtingriy», kotorye demonstrirovaly silu, lovkosti y soobraziytelinosti uchastnikov y vsegda privlekaly vnimanie zriyteley...». Tәjikshe «bozkashiy» sóz tirkesi kókpar oiynynyng sipatyn asha týsetin jana derek. Búl sóz qalay bolghanda da parsy tiline jat, aityluy da, maghynasy da týrkishe: boz+kashy.  «Bozkashiy» qazaqtyng mal qúrbany «boz qasqany» (Aqsarbas) eske salady jәne ol beker emes. «Bozkashiy» sózin «boz qas» týrine keltirsek, ejelgi joralghylar túrpatyna oy jýgirtuge negiz bolady.

Jalpy qúrbandyq ejelgi Ay men Kýnning taytalas qúdyretine alandau kezindegi nanym aktysy desek qate bolmas. Mәselen, ay mýiizdi aqserkeni bolmasa boz qasqa maldy qúrbandyqqa shalu - Kýnge tabynushylardyng «Aydy qúrban etu» aktysynyng kórinisi deuge bolady. Óitkeni, ejelgi halyqtar mýiizdi maldy – eshki men siyrdy Aydyng nyshany retinde qabyldaghandyghy turasynda tezister qalyptaspy otyr. Sóitip, Aydy Kýnge jyghyp beruding bir isi – sonyng sәikes nyshany bolar maldy qúrban etu bolghan. «Bozqasqa» mәselesine kelsek, boz – kýn sәulesining onyp, batugha ainalghan, inirge qaraghan uaqytyn menzeytin týs, yaghny uaqyttyng Týnge qaraghan shaghy. Al Týnning qasqasy (qasy, qabaghy) – Ay ekeni mәlim. Sóitip, mandayy qasqa, týsi boz maldy qúrbandyqqa shalu Aydy Kýnge jendiru retinde dәstýrge engen. Sayyp kelgende, kókpargha soyylatyn mal obasta Kýnge tabynushylardyng qúrbandyghy bolyp shyghady. Bir nazar audararlyghy sol – kókpargha isek ne qoshqar (qoy) emes, mindetti týrde mýiizdi serke (bәlkim, teke) shalynady.

«Kókpar» sózining etimologiyasyna kelsek, onyng negizinen eki núsqasy bar. Bireui – «kókpar» sózining «kók bóri» tirkesinen shyqqandyghy. Alayda, týrkiler kie tútatyn bórini qúrban etip, kókpargha tartsa ne bolghany?! Búl eshbir tarihiy-ruhany mәnsiz, qisynsyz joramal. Ekinshi núsqa boyynsha kókpar – «kók bórte» (laq) sózinen shyqqan. Olay bolsa, ol sol kýiinde «kókbórte» bolyp nege ózgermey qalmady? Ýndestik jaghynan qaraghanda «kókpar» degennen «kókbórte» nemese «kókbóri» kýiinde ózgermey qalu mýmkindigi zor edi... Mәsele «kókpar» sózining bórige de, bórtege de qatysynyng joqtyghynda! Sonymen, mәsele «par» sózinde...

«Par» sózi jalpyadamzattyq asa ejelgi sózderding biri jәne ol kóp tilderge jayylghanymen negizgi semantikasyn joymaghan. Par – bólik, bólshek.

Kóz jetkizu ýshin búl sózge qatysty birshama sózderge toqtalsaq.

par – eki bólikten túratyn júp;

para – týrikshe aqsha, «kesek», «bólik» degen maghynada;

para – bir nәrsening bólshegi, bóligi, salasy,ýlesi, «Búl júrttyng sóz tyndamas bir parasy» (Abay);

para-para – byt-shyt, kýl-talqan, dal-dal: birneshe bólshekke bólinu,

par+tiya – tauardyng ne әleumettik toptyng bir bóligi;

parsha – jiktelgish, bólingish mata;

parshalau – osu, bólu, ýlesteu.

«Kókpar» sózining ejelgi sóz ekenin eskersek, múndaghy «par» buyny búl jerde «ýles», «sybagha» maghynasynda qoldanylghan. Dәlirek ýnilsek, «kók+par» tirkesi: «Kókting ýlesi», «Kókting jyrtysy» maghynasynda. Demek, kókpar tartu - týpki mazmúny boyynsha Kókting ýlesine, nesibesine talasu bolyp tabylady. Dәliregi – Kóktegi ai-jyrtyqty jamau qyzmetine jarau. Tәjikterde saqtalghan týrkilik «boz qash» - «boz qas(qa)» tirkesining mәni de osynda bolsa kerek.

Kókpar oiynynyng әuelgi qazaqy núsqasy boyynsha eki taraptyng talasy emes, qansha auyl oiynshylary qatyssa, sonsha taraptyng tartysy bolghan. Alayda, ol sansyz tarap boluy neghaybyl. Shamasy, Nauryz kezinde jylgha talasqan on eki mýshelding tartysy kórinis tapqan boluy kerek. Sóitip, on eki tarap qatysqan kókpar tartys Kókting ýlesin, sybaghasyn on eki auylgha  (rugha, taypagha) talasugha úlasqan.

Óitkeni, mýiizdi maldy qúrbandyqqa shalu – Aydy Kýnning jolynda qúrban ete otyryp, onyng sәikes kenisi Týnekti Kýnekke jengizu joralghysynan kórinedi. Al qúrbandyq jany Kókke jónelgendikten, onyng tәni Jerdegi Kókting bir bólik-nyshany bolyp tabylady. Jәne de «qúrbandyqqa» kim qol jetkizse, Ordagha (auylgha, kómbege, býginde - qazangha) jetkizu Kýnning kózi – Tәnirden (jaratushy qúdyretten, býginde - Alladan) bata alatynday basty múratqa jetedi-mis...

Sayyp kelgende, kókpar oiyny Nauryzdaghy aily týnde terbeletin altybaqannyng kýndizgi sayystyq núsqasy ispetti.

Serik Ábdireshúly

Abai.kz