Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Janalyqtar 6201 0 pikir 28 Mamyr, 2009 saghat 20:02

Qazaqtyng has batyry

Shapyrashty Nauryzbay turaly sóz aitu –  erlikting tabighiy-tarihi  bolmysy turaly oy tolghau. Erlik degen ne? Erlik tek erler, batyrlar isi me? Sirә, onyng tabighy auqymy keng bolar. Búl jerde mening qysqasha aitarym, erlik arnayy zertteudi qajet etetin mәsele. Erlik – adam bolmysynyng erekshe qasiyeti. Ol әrbir jannyng is-qareketinen kórine bermeydi. Jaratushy erekshe jandardyng tabighy bolmysyna erlik quatyn beredi, biraq sol quatty adam qanday maqsatqa paydalanbaq. Erlik degen tek janqiyarlyq qareket pe? Onda Japoniyanyng samuray¬lary, shahittik әreketke baryp jýrgen sheshen jәne palestina úl-qyzdarynyng jankeshtik qareketterine qanday bagha beremiz. Nemese, terroristik pighyldaghy¬lar isi de janqiyarlyq pa? Ortalyq tele¬arnalardyng birinen Nikolay Ostrovskiy¬ding “Qúrysh qalay shynyqty” kóp seriyaly kinosy jýrip jatyr, sondaghy Pavel Korchagin beynesi erlikke mysal bola ala ma? Naghyz revolusionerler naghyz erlik ýlgisin jasaushylar ma? Oilanu kerek. Demek, erlikting maghynasy maqsatqa oray ashylmaq. Jankeshtilik hareketke, әreketke barghanda qanday maqsat nysanagha alynbaq. Maqsat izgi me, әlde adamzat tabighat búzugha bastaytyn iydeologiyalyq әdemi kiyim kiygen zúlymdyq pa? Pavel Korchaginning erligi osynday maqsatqa qúrylghan emes pe eken?!

Shapyrashty Nauryzbay turaly sóz aitu –  erlikting tabighiy-tarihi  bolmysy turaly oy tolghau. Erlik degen ne? Erlik tek erler, batyrlar isi me? Sirә, onyng tabighy auqymy keng bolar. Búl jerde mening qysqasha aitarym, erlik arnayy zertteudi qajet etetin mәsele. Erlik – adam bolmysynyng erekshe qasiyeti. Ol әrbir jannyng is-qareketinen kórine bermeydi. Jaratushy erekshe jandardyng tabighy bolmysyna erlik quatyn beredi, biraq sol quatty adam qanday maqsatqa paydalanbaq. Erlik degen tek janqiyarlyq qareket pe? Onda Japoniyanyng samuray¬lary, shahittik әreketke baryp jýrgen sheshen jәne palestina úl-qyzdarynyng jankeshtik qareketterine qanday bagha beremiz. Nemese, terroristik pighyldaghy¬lar isi de janqiyarlyq pa? Ortalyq tele¬arnalardyng birinen Nikolay Ostrovskiy¬ding “Qúrysh qalay shynyqty” kóp seriyaly kinosy jýrip jatyr, sondaghy Pavel Korchagin beynesi erlikke mysal bola ala ma? Naghyz revolusionerler naghyz erlik ýlgisin jasaushylar ma? Oilanu kerek. Demek, erlikting maghynasy maqsatqa oray ashylmaq. Jankeshtilik hareketke, әreketke barghanda qanday maqsat nysanagha alynbaq. Maqsat izgi me, әlde adamzat tabighat búzugha bastaytyn iydeologiyalyq әdemi kiyim kiygen zúlymdyq pa? Pavel Korchaginning erligi osynday maqsatqa qúrylghan emes pe eken?!
Erlik iydeologiyalyq úghymgha ainalghan¬da, onyng tabighy bolmysyndaghy izgilik ózge iske, yaghny zúlymdyqqa qyzmet etuge ai¬nalyp ketu mýmkindigi ýnemi bolyp túra¬dy. Búl mәselege qatysty tarihy derek¬terdi kóptep keltiruge bolady. Mysaldy alystan izdemey, shapyrashty Nauryzbaymen shayqasyp jýrgen qalmaq¬tyng jauyngerleri ishinde naghyz erler joq dep qalay aita almaqpyz. Jaulardyng naghyz erlerimen soghyspasa, shapyrashty Nauryzbay qalaysha batyr atanbaq. Bý¬gingi órkeniyetti sana biyiginen qarasaq, erlik¬ting tabighy bolmysy turaly aitqan¬da, jaulasqan jaqtyng erlerin de moyyn¬dauymyz kerek, biraq mәsele sol erlerding isi izgilikti me edi! Ózge eldi tonap, basyp janyshtau erlik pe? Kezinde qajet bolghan tarihy jaghdaygha jana kózqaras qajet. Osylay kelsek, erlikting ólshemi ne bol¬maq? Oilaymyn, Erlik ólshemi – izgilik. Adamzattyng ghasyrlar boyy tyrnaqtap jighan qúndylyqtaryn qiratu, halqyn qyryp-joi Aleksandr Makedonskiy, Shynghys han, Napoleon siyaqty qanisher¬ler, qara niyettiler emes, kerisinshe, adamzattyng qúndylyqtaryn saqtau ýshin jasalghan qareketterden erlik shyqpaq. Demek, erlikting maqsatynan anyq mәni anyqtalmaq. Shapyrashty Nauryzbay erligi iygilikke toly. Onyng maqsaty – jerdi, eldi qorghau, keler úrpaqqa ómir sýru kenis¬tigin qaldyru. Keyde qazaqta batyr kóbeyip ketti, olardy toylau kóbeydi de¬gendi estip qalamyn. Teris mәnde aityl¬ghan pikir. Mynau alyp mekendi batyrlar bolmasa, erlik bolmasa, kim bizge bagha jetpes qazyna – atamekenimizdi saqtap qalar edi. Shapyrashty Nauryzbay erligi¬ning izgiligi bizge sabaq. Batyrlar saqtaghan keng mekendi endi biz kózimizding qarashy¬ghynday saqtauymyz kerek. Búl shapyrash¬ty Nauryzbay babamyzdyng erligine bas ii, qúrmetteu ghana emes, býkil qazaq eline qúrmet. Tipten, әrqaysymyzdyng ózimizdi ózimiz qúrmettep, namysqa daq týsirmeu. Shapyrashty Nauryzbay – kózi tirisinde erligimen ózine eskertkish ornatqan adam. Endigi jerde sol eskertkishke layyqty qúrmet kerek! Osy túrghydan aitsaq, jazushy Baqyter Ábildaúlynyng jaqynda  “Miy¬ras” baspasynan jaryq kórgen “Shapy¬rash¬ty Nauryzbay batyr” kitaby¬nan alar tarihy taghylym aitarlyqtay. Tili oryssha shyqqandar ýshin búl kitapty sol tilge au¬daryp, sәl-pәl shaghyndap, ózi¬miz¬ge qatys¬ty әngimelerdi shiratyp, kitapty aghyl¬shyn tiline de tәrjimelegen jón degen oidamyn. Bizdi bilgisi kelgen¬der auyr taghdyrymyzdy biluge mýmkindik alsyn. Tau eteginde, keng dalada ósken qyrmyzy gýlderimizdi qyzyqtaghandar olardan ata-babamyzdyng qany men janynyng tabighy kórinisin sezinsin. Qazaq osy altyn me¬ken¬ge auyp kelgen joq, osy jerdi atame¬ken etu ýshin atalarymyz myndaghan jyl¬dar boyy terin, qanyn tógip, aqylyn, tózim¬diligin sarp etti. Asa qiyn halge týskende, aitylatyn úrandar¬dyng biri “Qylqúiryq”, onyng mәnisi, osy úran aitylsa, otau iyesi bolargha jararlyq on ýshtegi bozjigitten, qolyna qaru ústau¬gha jaraytyn jetpis jas aralyghyndaghy erkek kindik atauly týgeldey erge qonyp, jo¬ryq¬qa eruli atymen, as auqatymen shyghu¬gha mindetti”, delinedi romanda.  Mine, naghyz ha¬lyq¬tyq patriotizm degeniniz. Osynday jagh¬dayda jaujýrek qyzdarymyz da er¬lershe kiyinip, qyrghyn maydangha aralasyp ketetin. Jantalasyp, jaumen jaghalasyp jýrip, úrpaqtar qamy ýshin aman-esen alyp qalghan qazaq dalasy, atamekenimiz – qazirgi kózi tiri bizderding de, ósip-órken¬dep kele jatqan úrpaqtardyng da bagha jetpes asyl qazynasy. Osy qazynadan airylsaq, antúrghan úrpaq atanbaqpyz, keyingilerding kóz jasyna qalmaqpyz. Kitap, qadirmendi oqyrman, osynday jay¬lardy tarihy derekter arqyly bayandaugha qúrylghan. Kitaptyng bas keyipkeri Nau¬ryzbay da biz siyaqty mamyrajay túrmys keshkisi kelmedi deysing be, ol da adam, Allanyng pendesi, biraq onyng zamany oghan Batyr bolu taghdyryn úsynghan. Batyrlyq qalap alynatyn is emes, ol – auyr Tagh¬dyr. Batyr bolghan song ayausyzdyq, meyi¬rim¬sizdik degen adamgha jat qylyqtardy eriksiz túla boyynda ósiredi, әitpegende “jaudy ayaghan jaraly” bolmaq. Jau degen de adam, biraq amal bar ma? Taghdyr jazuy sol, jongharlar qazaqqa, qazaqtar jon¬gharlargha qas jau bolyp, birin-biri ayausyz qyryp barady. Sondyqtan amal qansha, el qorghau qajet, ol ýshin erlik, batyrlyq qajet, ózgelerdi jau sanap jon kerek. Eri, batyry joq el jer betinen qúryp ketpek. Osynday qauipten saqtap qalushy, býgingi bizding bar boluymyzgha, qazaqtyng ken-baytaq jerge ie boluyna eresen erlik jasaghan keshegi Nauryzbay siyaqty has batyrlar. Sondyqtan jaudy qyryp-joi tarihy qajettilik bolghan jaghdayda ghúmyr keshken Nauryzbay syndy erlerding ghúmy¬ry anyghynda tym ayanyshty edi. Ýnemi at jalynda, qauip-qater ortasynda, kitapta Nauryzbay birinen song biri jaqyn tuystarynan aiyryla bastaydy, aghalary: Yrsymbet, Qúdaybergen, birinshi әieli Aqbiyke jәne ekinshi әieli qalmaq qyzy Oljagýl, anasy Anargýl, eki balasy aq ólimnen emes, jau qolynan qaza tapty. Tumysynan batyr Nauryzbaydyng endi boyyn kek-yza kernegen, ol jauyna qa¬lay shýilikpesin. Nauryzbaydyng maqsaty – tughan elin jaudan azat etu, túrmysty tabighy qalpyna keltiru, úrpaq ósiru. Mine, Nauryzbay batyrlyghynyng irgetasy osy asyl úghymdargha negizdelgen.
Qazaqta batyrlar az bolmaghan. Mine, osynday alyp mekendi saqtaushy Nauryz¬bay¬lar qazaq dalasynyng әr aimaqtarynda bolghan, olardyng kóbisining esimderi belgili, batyrdyng zamandastary: Qarakerey Qaban¬bay, Qanjyghaly Bógenbay, Shaqshaqúly Jәnibek, Sirgeli Tileuke, Qaraqalpaq Qylyshbek, Bәsen¬tiyin Malaysary, Satay batyr, Bólek batyr, Rayymbek batyr, Bóken¬bay batyr, Bayan batyr, Tama Eset batyr, Jarylghap batyr, Áytey batyr, Ótegen batyr, Shy¬myr Qangeldi, Siqym Qarabatyr, Jola¬man batyr, taghy da esimderi әigili jýzde¬gen batyrlardy tizip shyghugha bolady. Búlar as berilip, ruhyna dúgha jasalyp, bas¬ta¬ryna belgi qoyylghandary, al ókinish¬ke oray, esimderi әldebir jaghdayl¬arda este qalmaghan¬dary qanshalyq nemese taghdyr jazuy solay bolyp, qapylysta alghashqy aiqastarda kóz júmghandary qanshama? Nauryzbay syndy batyrdy Jaratushy¬myz qoldap, bayandy ghúmyr berip, sony¬nan mol ghibratty ómiri men erligi qaldy, mine, osy erlik tarihy kitapqa negiz bolghan. Áriyne, Nauryzbay batyr turaly sóz tek jalghyz, dara batyr turaly bolmaq emes. Nauryz¬baydyng ósken ortasy, uaqyty, zamany bar. El biylegen handar, biyler bar zaman. Qazaq halqy Resey imperiyasyna otar bolmaghan zaman, biraq halyqtyng basyna týser qiynshylyqtyng nyshandary belgili bola bastaghan zaman. Qazaq halqy jýz jyldyq jongharlarmen qiyan-keski soghystan әlsirese de jenispen shyghyp, ekinshi otarshyldyqqa týskeli bara jatqan zaman bolatyn. Myng ólip, myng tirilgen qazaqqa beybit ghúmyr keshu taghdyry әli alys edi. Qazaq dalasy tenizding tolqynynday bir tolastamay jatqan-dy. Búl at auyzdyghymen su ishken, at ýstindegi ómir bolatyn. Búl jerde jayghasyp bilim, ghylym, din baghu mýmkin¬digi tym tapshy bolghanyna qaramastan, qazaqtar dinge de, bilimge de betbúrys jasaghan edi. Ásirese, qazaq halqy eki qa¬zynasyna berik boldy, olar: birin¬shiden, ata-babasynyng tarihyn ósip kele jatqan úrpaqqa uyzymen birge tamsan¬dyra týsindire bildi. Qazaq ózining arghy tegining kim ekenin, kimderi bolghanyn úmytpay keldi. Osy tústa men mynanday tarihy salystyrma jasaghaly otyrmyn. HIH-HH ghasyrlarda negizinen Europa missioner¬leri Ortalyq Amerika¬dan Mayya, Ink órkeniyetterining oryndaryn tauyp, sensasiya jasady. XIII-XV ghgh. tendesi joq Mayya, Ink órkeniyetteri bolghany býginde әrkimge mәlim. Al sol bay múradan qazirgi Mayya ókilderi  beyhabar. Tarihy sana óshken. Úrpaqtar jalghasy ýzilgen. Neshe týrli ghalym, danyshpandar úmyt bolghan. Al, biz bolsaq, VIII-XIX ghgh. ómir sýrgen Dana Qorqyttyng “Qayda barsang Qorqyt¬tyng kóri” degen dýniyetanymdyq tereng ýiirimin úmytpay keldik. Búl nening belgisi? Jaumen jaghalasa jýrip, úrpaq tәrbiyesin esten eshqashan shygharmaghanbyz. Tarihy jadymyzdy joyyp almaghanbyz. Búl kimderding arqasy, nendey tәrbie jýiesi degendi, býgingi sanaly úrpaq óz zerdesine saluy kerek degen oidamyn.
Ekinshiden, qazaqtyng sanasy taza, onyng eng ýzdik aighaghy – qazaq tilinde dialekt degen joqtyng qasy. Oral ónirining qazaghy men Ayagóz ónirining qazaghynyng sózderinen aiyrma tappaysyz. Aralary myn¬daghan shaqyrym. Múny qalay týsin¬diruge bolady? Kitapta Nauryzbay men Bó¬genbay batyrlar Ábilqayyr han jasa¬ghyna ilesip, Aq Jayyqqa deyin baryp, Edil qalmaqtarymen soghysyp qaytady. Demek, halqymyzdyng aralasy keshendi bolghan, sirә, “qargha tamyrly qazaq” degen ataly sóz sodan qalghan boluy kerek.
Kitaptyng keleli taqyryby qazaqtar¬dyng birligi әri bir tausylmas alauyzdyghy, yaghny biylik mәselesi. Osy mәselege qatys¬ty avtor Tóle by beynesin sәtti shyghar¬ghan. Biyler men handar qolynda halyq taghdyry bolghanda, neshe qily oqighalar bolyp jatty. Beykýnә Bolat han biylik tizginin ústay almay, aqyry aqysyz atylghan oqqa úshty. Endigi jerde biylikke ýmitker ýsh han – úly jýz hany Jolba¬rys, orta jýz hany Sәmeke, kishi jýz hany, býkil qazaq qolyn basqarghan Ábil¬qayyr jәne Bolat hannyng taq múrageri balasy Ábilmәmbet súltan. Osynday auyr kezde han taghyna talas bastaldy, әrkim úly handyq dәrejesin alugha yntaly. Ke¬simdi sóz ýsh biyde qaldy, búl kezde Áyteke by dýniyeden ótken, mәseleni ýsh by sheshti, olar Tóle, Qazybek jәne Aqsuat.
Biylerding búl tarihy sheshimi tek sol zamanda ghana emes, býginge deyin dau-damay tughyzyp, әrqily týsinik, úghymdargha bastap, tarihy kemengerler Ábilqayyr, Abylay handar turaly jel sózder órbip otyrghan jay bar. Qazaq biyleri sol zamanda biylikke qoldary әbden jetken edi. Biyler instituty handyq institutpen ýilesimdik taba almay, el basyna kýn tughanyn da aitpasqa bolmas. Áriyne, oghan Bolat hannyng jigersizdigi, momyndyghy bir sebep bolsa, ekinshiden, el ishinen shyqqan asa daryndy túlghalardyng boluy, olar Tóle bi, Qaz dauysty Qazybek jәne Áyteke bi. Tarihy oqighany kóbinese túlghalar bastap ketitini belgili shyndyq, mysaly, kóp keyingi bolghan tarihy oqigha, Isatay-Mahambet kóterilisi de zamanynan ozghan túlghalardyng boluynan, olardyng ortaq keli¬simge kele almauynan bolghan auyr oqigha bolatyn. Ol túlghalar: han Jәngir, Isatay men Mahambet. Túlghalar qaqtyghysynan tarih jasalady. Nauryz¬bay zamanynda da jogharyda aty atalghan biyik túlghalar boldy, olardyng bolghany dúrys boldy ma, búrys boldy ma dep saual qoyyp, tarihy oqighany baghalaudan mardymdy is shyqpaydy, bolary boldy, búl – Taghdyr.
Sol kezdegi qazaq taghdyryn, onyng bolashaghyn ýsh by sheshti. Avtor búl oqighany bylaysha bayan etken:
“IYә, qazir qazaqtyng basyna auyr kýn tuyp otyrghanda, bizge eki tizgin, bir shylbyrdy teng ústaytyn, el birligi men yntymaghyn búzbaytyn әz Tәukedey kemenger han kerek. Sol asyldyng syny¬ghynday, túlpardyng túyaghynday, súnqardyn  qiyaghynday bolghan, Bolattyng ózi bolmasa da kózindey Ábilmәmbet súltandy әkesining taghyna mingizeyik. Sonda “Qúda da ty¬nysh, qúdaghy da tynysh” degendey, ýsh jýz¬ding ýsh hany óz taqtarynda búrynghy¬synsha otyra beredi, – dedi Qazdauysty Qazybek by mәmlige jolyn úsynyp. Mar¬qúm Áyteke biyding kishi jýzdegi múra¬gerindey Aqsuat by de osyghan kelisti”.
Áriyne, biyler sheshimi dúrys, Ábil¬mәmbet zandy taq múrageri. Búl handyq instituttyng búljymas tәrtibi, biraq iste osy basqaru institutynyng qazaq dala¬syndaghy bastalghan daghdarysy angharyldy. Biyler sheshiminen keyingi kezenderde Ábil¬qayyr han úlysy Ábilmәmbet hangha da, Abylay hangha da tolyq moyynúsynu jaghynda bolmady. Múny jongharlar útymdy paydalana bildi. Kýlli qazaqqa ortaq biylik mәselesi әlsirep barady, onyng ishki de, syrtqy da faktorlary jetkilikti. Biyler handyq biylikke aralasa bastady. Múnyng jaqsylyghymen qosa zardaby da jetkilikti bolghan edi.
Qazaq pen jonghar arasyndaghy soghys¬tyng úzaq tarihy bar. Búl tarih әli jýieli týrde týbegeyli zerttelip, tolyq jazyl¬maghan. Jekelegen handargha, biylerge, ba¬tyr¬largha qatysty kitaptar, kórkem tuyn¬dylar bar, alayda olardaghy maghlúmattar, týsiniktemeler bir-birimen qabyspay jatatynyn da eskergen jón. Tarihy sananyng tolysuy әli de birshama uaqytty qajet etpek. Alayda, tarihy shoqtyghy biyik oqighalar júrtshylyqqa tegis belgili, sonyng biri kitaptaghy “Anyraqay” oqigha¬sy. Múnda qazaq bolyp jinalyp, jon¬ghar¬largha auyr soqqy berilgeni bayandalghan. Osy soghysta jekpe-jekte eki qalmaq baty¬ryn óltirgen Bólek batyr erligi erek¬she. Jekpe-jekten Bólek batyrdan jenilip bara jatqan qalmaq noyanynyng shekten tys anyrauyn, at qoyghysh qazaq¬tar noyandy “Anyraq” dep atap, keyin búl oqigha “Anyraqay” degen atpen býkil qazaqqa jayylyp ketken. Osy soghysta Nauryzbaydyng aghasy Qúdaybergendi jekpe-jekte óltirgen dónkiygen qalmaqty qazaqtar Dolanqara dep atap, ony jekpe-jekke shyqqan Bólek batyr óltirgen son, osy úrys maydany “Dolanqara” atalyp ketken.
“Anyraqay” oqighasynda Abylaydyng júldyzy jandy, ol Qaldan Serenning nemere inisi Sharyshty jekpe-jekte jenip, óltiredi, sóitip eleusiz bolyp jýr¬gen ol ózining Abylaydyng nemeresi, han túqymy, súltan ekenin jariya etedi. Búdan әri qazaq tarihy, kóbinese, súltan Aby¬lay¬gha, han Abylaygha qatysty bolyp kete beredi. Abylaydyng jekpe-jekke shyghuyna bata bergen Tóle bi. Kitapta Tóle by bas¬ty túlgha retinde aishyqty bayandalghan, búl biyding el tarihyndaghy alatyn orny ól¬sheusiz, ol jaghdaygha oray biylikti de, han¬dyqty da qosa atqaryp otyrghan. Tóle by zamany qazaqtyng handyq dәuirining ydy¬rau kezi bolatyn, biraq keremettey tarihy túlghalar tudyrghan aituly zaman edi.

 

 

* * *

 

 

Has batyrlardyng dýniyetanymyna sәikes, kópshiligimiz týsine bermeytin “jauyna qúrmet” degen sana bar. Jekpe-jekke shyqqan batyrlar, әriyne, bir-birine jau, biraq olar eki halyqtyng el qúr¬mettegen, erligi men ataghy shyqqan erek¬she jandary. Demek, olar jekpe-jek¬te soghysyp, birining janyn biri algha¬ny¬men, olardyng bir-birine degen qúrmeti de bar. Búl erte zamannan batyrlyqqa, erlikke, mәrttikke tәn úghym. Jau osal bolsa, yaghny jekpe-jekke shyqqan batyr batyr bolmasa, onda batyrlyqtyng nesi sәn. Qarsylasyn qúrmetteu dәstýri erteden kele jatqan týsinik.
Qazirgi Qaskelen, Shamalghan, Burun¬day eldi-meken attary qalmaqtyng batyr¬larynyng esimderimen atalghan. Búl tegin emes. Sirә, onyng ózindik tarihy dәstýrlik týsiniktemesi bolsa kerek, aitalyq, Shapyrashty Nauryzbay Allanyng bergen ghúmyryn birshama jasap dýniyeden ótken adam. Demek, osy eldi-meken sol kezde de, yaghny batyrdyng kózi tiri kezinde de osylay atalghan. Olay bolsa, ózi óltirgen Qaske¬len, Shamalghan qalmaq batyrlarynyng esimderin esten shygharatynday sheshim jasaugha Nauryzbaydyng mýmkindigi boldy, biraq ol onday әreketke barmaghan. Búl Nauryzbaydyng parasattylyghy ma dep oilaymyn. Jau esimi tarihtan joghalsa, Nauryzbaydyng batyrlyghynyng naghyz tarihy qalay jazylmaq?

 

 

* * *

 

Kitapty oqyp bitirdim. Oilanyp otyrmyn.
Jonghardyng qontayshysy bolyp әmir jýrgizip otyrghan Lama Dorjidan biylikti kýshpen alyp beru ýshin qazaqtardan jәrdem súraghan Dabashy men Ámirsanagha Abylay súltan Nauryzbay batyr bastaghan bes myng qazaq sarbazdaryn kómekke beredi. Nauryzbay soghysta Lama Dorjy¬ny óltirip, jeniske jetip, Dabashy 1753 jyldyng 12 qantarynan keyin qontayshy bolyp jayghasady, biraq onyng biyligine kónbegen Nemehu Jarghap arasyndaghy bir jylgha sozylghan qiyan-kesti soghys basta¬lyp ketedi. Búl soghysta Nauryzbay men Qabanbay  basqarghan qazaq jasaqtary Da¬ba¬shy jaghynda bolyp, Nemehu Jarghapty óltirip, ordasynyng oiranyn shygharady. Alayda, jonghar kósemderining bir-birimen qyrqysuy múnymen toqtalmay, endi keris Dabashy qontayshy men Ámirsana ara¬synda bastalady. Búl eges Jonghar mem¬leketining tarih sahnasynan joyyluyna jol ashty.
Osynday qym-qighash tarihy oqighalar ishinde at oinatyp Nauryzbay batyr jýrdi. “Bir elge bir ghana basshy kerek. Tórt hany, segiz súltany bar qazaqtar, әneki, tozyp ketti”, – dep dúrys sói¬legen Ámirsananyng isi teris boldy. Biy¬likke birge kelgen Dabashy qontayshymen kelise almay, qalmaqtyng ata jaulary Qy¬tay men Abylay súltan jýrgizgen sayasatqa jem boldy. Abylaydyng Ámirsanany qoldauynda da qatpar-qatpar syrlar bar edi. Osynday kýrmeui qiyn sayasy isterge Nauryzbay batyr súltan Abylaymen birge aralasty, biraq ol biylikke talasqan joq, halqyna adal qyzmet atqaruda janyn, bilimin, kýsh-qayratyn ayamaghan qazaqtyng has batyry atandy. Ol el jadynda osynday qúrmetpen qaldy. Sondyqtan batyr ómiri jәne erligi – ónege. Jәne de ol qatardaghy kóp batyrdyng biri emes edi, Nauryzbay kózi tirisinde bas batyr atanghan danqty әskery qolbasshy!
Kitapta biylik mәselesi, oghan talas mәselesi kóp aitylghan. Biyliktegilerding jaghasynan alu isi jetkilikti bayandalghan. Tipten, keyde Biylik mýddesi El mýdde¬sinen de asyp ketkenine qazaqtargha da, jon¬gharlargha da qatysty naqtyly aighaq¬tar bar. Búl ótken tarih desek te, onyng býginde jalghasy joq dep kim aita almaq?
Biylik bar jerde, oghan talas bolmay túrmaq emes, biraq el mýddesi degen qasiyetti, atadan balagha miras bolyp kele jatqan qazynany saqtau, sirә, tarihtan alatyn taghylym bolsa kerek!

 

 

Gharifolla ESIM, senator, akademiyk.
«Egemen Qazaqstan» gazeti №181 (25578) 22 mamyr 2009 jyl

0 pikir