Songhy jyldary qyzmet babymen Jetisu men Áulieatanyng biraz jerlerin araladym. Saparda jýrip osy aumaqqa ornalasqan qanshama jer-su, eldi meken attarynyng tarihyna qanyqtym. Ataulardyng astaryna terenirek ýnilsem, qos ólkening ótken tarihy men ony jaularynan saqtap qalghan batyrlaryna jasalyp kelgen kóptegen orynsyz qiyanatqa qarynym ashyp, qolyma eriksiz qalam alyp otyrmyn. 
Bú qazaqty qoysayshy… Kýni býginge deyin bayaghy sol keng qoltyqtyghymen, osynshama jerdi bilekting kýshimen, nayzanyng úshymen jonghar basqynshylarynan qorghap qalghan erjýrek batyr babalarynyng attaryn úlyqtau ornyna, óz babalarynyng әruaghyn múqatqanday, jekpe-jekte basyn alghan dúshpandarynyng esimderin әspettep, olardyng attarymen qanshama jer-su, eldi mekenderin atap otyr. Múny qalay týsinuge bolady? Sonda, múndaghy jergilikti túrghyndar men olardy basqaryp otyrghan әkim-qaralar kýni býginge deyin qayda qarap kelgen?
Mysaly, Úighyr audanynyng ortalyghy – Shonjy. Búl azday osy auylda №4 Shonjy orta mektebi bar. Shonjy esimi jergilikti túrghyndardyng da, oqushylardyng da maqtanyshy. Sonda keleshek iyesi jastarymyzgha deyin esimin osynshalyqty әspetteytin Shonjy degen kim ? Audanda osy kýnge deyin búl mәseleni týbegeyli zerttegen bir adamnyng bolmauyn qalay týsinuge bolady?

Songhy jyldary qyzmet babymen Jetisu men Áulieatanyng biraz jerlerin araladym. Saparda jýrip osy aumaqqa ornalasqan qanshama jer-su, eldi meken attarynyng tarihyna qanyqtym. Ataulardyng astaryna terenirek ýnilsem, qos ólkening ótken tarihy men ony jaularynan saqtap qalghan batyrlaryna jasalyp kelgen kóptegen orynsyz qiyanatqa qarynym ashyp, qolyma eriksiz qalam alyp otyrmyn. 
Bú qazaqty qoysayshy… Kýni býginge deyin bayaghy sol keng qoltyqtyghymen, osynshama jerdi bilekting kýshimen, nayzanyng úshymen jonghar basqynshylarynan qorghap qalghan erjýrek batyr babalarynyng attaryn úlyqtau ornyna, óz babalarynyng әruaghyn múqatqanday, jekpe-jekte basyn alghan dúshpandarynyng esimderin әspettep, olardyng attarymen qanshama jer-su, eldi mekenderin atap otyr. Múny qalay týsinuge bolady? Sonda, múndaghy jergilikti túrghyndar men olardy basqaryp otyrghan әkim-qaralar kýni býginge deyin qayda qarap kelgen?
Mysaly, Úighyr audanynyng ortalyghy – Shonjy. Búl azday osy auylda №4 Shonjy orta mektebi bar. Shonjy esimi jergilikti túrghyndardyng da, oqushylardyng da maqtanyshy. Sonda keleshek iyesi jastarymyzgha deyin esimin osynshalyqty әspetteytin Shonjy degen kim ? Audanda osy kýnge deyin búl mәseleni týbegeyli zerttegen bir adamnyng bolmauyn qalay týsinuge bolady?
Mening tarihtan biletinim Shonjy qazaqtyng Shyghys Jetisuyna basqynshylyq jasaghan jonghar qontayshysy Ghaldan Boshyqtynyng bas qolbasshysy. Qol astyndaghy 10 000 jauyngerimen qasiyetti Qarqarany meken etken Alban taypasyn jer betinen joq etuge úmtylghan ata jauymyzdyng qas batyry.
Búl masqara emes pe? Sonda osylaysha ózimizdi tabalap, dúshpanymyzdy baghalau kimning júmysy? Últtyq namys, últtyq abyroyymyzdy saqtau qayda? Búl eldi meken ózining shyn tarihy atauymen atalatyn bolsa «Shonjy ólgen» nemese osy Shonjyny jekpe-jekte jer jastandyrghan «Álmerek batyrdyng jaylauy» ataluy tiyis qoy.
Dәl osy jaghdaygha baylanysty Jambyl oblysyna qarasty Qorday audanyn aitugha bolady. Audan ortalyghy Qorday asuyna ornalasqan. Búl asu kezinde Shyntaq asuy atalghan. Al Qorday kim? Qorday da kezinde jonghar basqynshylarynyng 20 000 qolyn basqarghan bas qolbasshysy. Jaudyng búl batyryn da Álmerek batyr Shyntaq asuynda jekpe-jekte óltirgen. Asu sodan «Qorday ólgen» asuy atanghan. Osy eki derekke nazar audarsaq, eldi mekenge atau berude «ólgen» sózi alynyp tastalyp, sol arqyly qazaq batyrlary әruaghynyng namysyna tiyer qiyanat jasalghan.
Endi myna jaygha nazar audarynyz. Jonghardyng osy eki birdey bas qolbasshysyn jekpe-jek úrysta jer jastandyrghan әigili Álmerek batyrdyng ótken jyly 350 jyldyghy atausyz ótti. Men búl mәseleni respublikalyq basylymda eki ret kóterdim. Tipti «Álmerekting oraluy» atty jinaghyma da engizdim. Osy kýnge deyin «Lәm-miym» dep ýn qatqan jan balasy joq. Halqym-au, biz kim bolyp baramyz osy. Álmerek abyzdyng tarihtaghy óz orynyn alyp beruge, ne ózinen órgen úrpaqtyn, ne ýkimetting talpynys jasamauyn qalay týsinuge bolady?..
Aytsaq namys qaynaydy. Áytpese, Almaty oblsyndaghy Boralday, Shamalghan, Sharysh, Shýngil, Anyraqay, Sapsay, Dorjy, Daua,Serin ataulary týgel derlik Jonghar batyrlarynyng attary emes pe. Bәri de osy kýni bir-bir eldi mekenning atyn alyp otyr. Al elimizge nәubet bolyp kelgen jauyzdardyng basyn alyp, jer jastandyrghan Jetisu men Áulieatanyng naghyz halyq batyrlary Syrymbet, Tóles, Hangeldi, Ótegen, Bólek, Týrikpen, Óteghúl, Jәnibek, Biyeke, Oljay, Ajybay,Malay, Qasqary t.b. qas batyrlar esimin býginde bireu bilse, bireu bilmeydi. Sýiekteri qayda qoyylghany de belgisiz. Sonda búl qanday әdildik?
Tipti Nauryzbay batyrdyng 300 jyldyghynda batyrgha ózi jekpe-jekte janyn alghan jonghar batyry Shamalghannnyng atymen atalatyn eki auyldan oryn tabylmay, Almatygha kirer ýlken joldyng boyyndaghy biyik tóbeshikke eskertkishin qoiymen ghana shekteldik. Qazaq ýshin Nauryzbay kim, Shamalghan kim? Osyny salmaqtap tarazylaugha óremiz jetpegen son, ózimizge de obal joq au…
Eng qinap janyna batatyny – dúshpandarymyzdyng esimin jer-su, eldi mekenderge bergende eshkimnen tarihy jón-josyqqa oray aqyl kenes súramaghan memlekettik mekemeler men әkim qaralardyng әreketi. Áytpese, óz egemendigin alghan elimizding tarihy ataularyn qalpyna keltiru, qiyanatpen qoyylghan ataulardan aryltu, eng aldymen osy qúzyrly mekemelerding tól mindeti emes pe?..
Biraq osy sharua, әli kýnge naqtyly qolgha alynbay otyr. Sonda, eki oblys basshylary men eldi meken túrghyndaryna oilanatyn kez kelgen joq pa? Biz osyghan jauap kýtkimiz keledi.

Baqtybay AYNABEKOV, jazushy.
“Ana tili” gazeti 23 mamyr 2009 jyl