Júma, 10 Mamyr 2024
Janalyqtar 3284 0 pikir 20 Qarasha, 2009 saghat 06:38

KIM QANGhA QYZBAYDY?

Qytaydaghy tarihshy, jazushy aghamyz Zeynolla Sәnik senator Ómirbek Baygeldiyge hat jazyp, Ly Bay aqyndy Shuda tughan týbi dulat dep dәleldeydi. Al, Baygeldy bolsa, Sәnik myrzanyng hatyn Sauytbek Abdyrahmanovqa jolday otyryp «Múny nege halyq bilmeske?» depti. Endeshe bileyik, oqiyq...

"Qúrmetti Sauytbek! Ekeumizding Elibay aqyn jónindegi shygharghan kitabymyz turaly elden kelip jatqan jaqsy pikirler barshylyq. Biraq onyng kóbisi bizding kónil-kýiimizdi kóteruge ghana jaraytyn dýniyeler. Al endi myna bir hattyng jóni basqasha eken. Búl kóp nәrseni anghartatyn jәne tipti de keninen basqasha kózqarastar tughyzatyn dýnie siyaqty. Shyntuaytyna kelgende, әngime siz ben bizdi maqtaghanynda emes. Búl kisi bastalghan júmystyng ózin ghana emes, onyng orasan bolyp ashylghan keleshegin kórip otyr ghoy, soghan birge júmys isteuge shaqyryp otyr ghoy. Búl tamasha emes pe? Múny nege halyq bilmeske? Sәlemmen Ómirbek aghan".

Qytaydaghy tarihshy, jazushy aghamyz Zeynolla Sәnik senator Ómirbek Baygeldiyge hat jazyp, Ly Bay aqyndy Shuda tughan týbi dulat dep dәleldeydi. Al, Baygeldy bolsa, Sәnik myrzanyng hatyn Sauytbek Abdyrahmanovqa jolday otyryp «Múny nege halyq bilmeske?» depti. Endeshe bileyik, oqiyq...

"Qúrmetti Sauytbek! Ekeumizding Elibay aqyn jónindegi shygharghan kitabymyz turaly elden kelip jatqan jaqsy pikirler barshylyq. Biraq onyng kóbisi bizding kónil-kýiimizdi kóteruge ghana jaraytyn dýniyeler. Al endi myna bir hattyng jóni basqasha eken. Búl kóp nәrseni anghartatyn jәne tipti de keninen basqasha kózqarastar tughyzatyn dýnie siyaqty. Shyntuaytyna kelgende, әngime siz ben bizdi maqtaghanynda emes. Búl kisi bastalghan júmystyng ózin ghana emes, onyng orasan bolyp ashylghan keleshegin kórip otyr ghoy, soghan birge júmys isteuge shaqyryp otyr ghoy. Búl tamasha emes pe? Múny nege halyq bilmeske? Sәlemmen Ómirbek aghan".

Senator Ómirbek BAYGELDY redaksiyagha joldaghan myna maqalagha osynday shaghyn sózin qosyp qoyypty. Maqala dep otyrghanymyzdyng ózi kórnekti qayratkerimizding atyna jazylghan hat eken. Tegi, avtor múny gazetke jariyalau maqsatyn algha qoymaghan da. Degenmen, kózi qaraqty qazaq oqyrmany atyna qanyq qytaylyq qalamger Zeynolla SÁNIKTING búl haty qozghaghan jaylarynyng aumaghymen jeke adamgha joldanghan hat aumaghynan asyp ketetin dýniye. Sondyqtan Ómirbek Baygeldiyding "Múny nege halyq bilmeske?" degen sózin ústanyp, hatty qalyng oqyrmangha jetkizudi jón kórdik.Jahan jyrynyng jaryq júldyzy Ly Bonyng talayly taghdyry ejelgi qazaq jerimen tamyrlas ekenin aitatyn gazet maqalasynyng keltirgen uәjderi Qytay elinde ótken ghasyrdyng 60-shy jyldarynda talas arqauy retinde kóterilgeni, aqyry ony "ortaaziyalyq týrik әuletinen" degen tiyanaq jasalghanyn sol eldegi qazaq qalamgeri rastap otyrghany kim-kimning de kónilin bir kóterip tastaytyny sózsiz dep bilemiz. Maqalada Qytay mәdeniyetindegi bizge qatysty basqa qyzghylyqty jaylar da qamtylghan. "Kim qangha qyzbaydy?" degen taqyryp hattaghy qúttyqtaudyng mәtininen alynyp qoyyldy.

Asa qadirli Ómirbek Baygeldy myrza!

Men sizding úiymdastyruynyz-ben 2009 jyly jaryq kórgen "Elibay - Ly Bay - Ly Bo" atty ghalamat kitapty oqyp jatqanda teledidardan 70 jasqa tolghan merey­­toyynyzdy kórip airyqsha quandym әri osynday iri jetisti-ginizben shette jýrgen bauyrlarynyzdyng biri retinde shyn jýrekten kúttyqtap, sizge úzaq ghúmyr, aldaghy júmystarynyzgha jebeli jetistik tileymin. Búryn qazaqtyng 90-gha kelgen qariyalary: "Alpystaghy al bóridey shaghym-ay, jetpistegi jetilgen kezim-ay!" dep ózining alpys-jetpis jastardaghy kezin ansaydy eken ghoy. Shette jýrgen bauyrlarynyz sizding bolashaqta Elibaytanu salasynda qazirgiden de zor tabystargha qol jetkizuinizdi armandaydy.

Men Qytay eli azamaty bol-ghandyghym ýshin sizding Qytay eline degen sýiispenshiliginizge, madaghynyzgha airyqsha den qoydym. Búl úly elde maqtasa maqtaytynday úly ister kóp-aq. Sonyng bireuin aitayyn. 2009 jyly 10 tamyz kýni Ýrimshi qalasynyng irgesindegi әlemdik sayahat orny - Boghdakóli boyynda (ejelgi Besbalyq qalasynyng tónireginde) "Boghdakóli hansarayy, qazaq mәdeniyet muzeyi" degen  30 gektarday jerdi alyp jatqan iri muzey ashylyp, men jәne "Ýisin hikayat­tary" atty kóptomdyq romannyng avtory, ghalym Súltan Janbolatov, basqa resmy adamdar sol muzeyding qúrmetti qonaghy retinde qatynasyp qayttyq. Muzeydi qytay azamaty, Qytay memlekettik mýsingerler qoghamynyng mýshesi, Ýrimshi mýsingerler úiymynyng tóraghasy  Jang Veng Gi myrza 40 million yuani aqsha audaryp, óz qarajatymen saldyrghan. Muzey Boghda kóline baratyn Sengun ózeni boyyndaghy "Qazaq auyly" atanghan sәuletti, kók ormanmen kómkerilgen әsem jaydan oryn alghan.

IYә, ol aitsa aitqanday, sonau ótken dәuirimizden búrynghy, onynshy ghasyrlarda Batys patshalarynyng anasy "Saq ana" ja-saghan kiyeli oryn. Ghún patshalary da, ýisin kýnbiyleri de, týrkesh, nayman, kerey handarynyng da osy jerde izi qalghan. Sol sebepti qazaqtyng iri túlghalarynan qanly ghúlamalary, Kýshlik han, Áz-Jәnibek hannan Abylay hangha deyin, tipti qazaqtyng ruhany piri - Qorqyt ata, Abaygha deyin jiyrmagha tarta iri túlghalardyng alyp mýsinderi ense kóterip, kórgen adamdy kóz toyghysyz lәzzatqa bólep, ruhyndy aspandatyp әketetindey tarihy kórinister sizdi tәnti etedi. Qytay ghalymdarynyng josparyna qaraghanda ejelgi kóshpendilerding izderi tabylyp, mol arheologiyalyq qazbalar shyqqan, Barkól, Mori, Altay, Tarbaghatay ónirlerinen de osynday qazaqtyng ata-babalaryna qatysty múrajaylar ashudy oilastyryp jatqan tәrizdi.

Al tóbesi qazaq ýy shanyraghyna úqsas dóngelenip kelgen muzeyding ishine kirseniz shyqqynyz kelmeydi. Ol Shynjandaghy qazaqtar jasaghan ónirden qazaqqa qatysty óner týrlerining barlyq ýlgilerin jinap, kóne dýniyelerdi týgeldey tizip shyqqan. Qytayda túratyn qazaq ghalymdary jazghan "Qazaq tarihyndaghy әigili adamdar" atty otyzgha tarta kitaptar da sol sórelerden oryn alghan. Muzeyding shygha berisine órmek toqyp, keste tigip otyrghan, qazaqy qolóner búiymdaryn dayyndap jatqan qazaqtyng bir top qyz-kelinshekteri men bozbalalary osynday tamasha ónerding múragerleri retinde bizdi bir ýlken ýmitke toly sezimmen tolghandyryp tastady.

IYә, Ómeke, bәrimiz de bir teri-ning púshpaghyn uqalap, bir halyq-tyng - qazaqtyng ólgenin tiriltip, óshkenining otyn jaghu ýshin arpa-lysyp jýrgen adamdarmyz ghoy. Bizden de tirilgenning tirsegin qiyam, janghan ottyng jalynyn ýrlep óshirem dep shyqqandar bolghan. Biraq bekzattyq múraghattyng bedeli biyiktep, mәdeny múranyng oty mazdap túrghan myna zamanda ondaylar tasqynnyng tabanynda qalatyndyghy sózsiz.

Qazaqtyng ejelgi mәdeniyeti han elinen shyqqan úly ghalym Subiy-hayding qalamymen milliardtar eline tanystyrylghan. Sonyng jolyn qughan qytay ghalymdary men óner­pazdary barghan sayyn kóbeyip keledi. "Boghdakóli han sarayy, qazaq mәdeniyet muzeyi" sol ghalymnyng enbegi negizinde dayyndalghan muzeyding kire berisindegi barysqa mingen altyn adam, onyng astynda shala jansar jatqan qazaq batyrynyng auzyna jan torsyghynan susyn berip túrghan aqqu qyz (búl qazaq halqynyng tótemi - aqqudyng simvoly), onyng astyna "Jasaghan" turaly qazaqy mifologiya, onyng artyna tórt týlikting kiyesi -Oysylqara, Jelata, Zengibaba, Shopanata, t. b. mýsinderi de bizding arghy tarihy-myzdyng tórkinin anghartady. Ári "týie - sordan, jylqy - jelden, siyr - sudan, qoy - beyishten, saytan - ottan jaralghan" degen ejelgi qazaqy filo­­sofiyany kóz aldyna elestedi. Jaratylystyng tegin ruhtan emes, materiyadan izdey­tin múnday qarapayym filosofiyalyq úghymdardyng ejelgi ýndi, qytay, grek filosof­tarynyng jaratylystyng tegi - aua, topyraq, su, ot siyaqty zattardan qalyptasqan deytin kóne filosofiyalyq úghymdarmen ýndesip jatqandyghyna qayran qalasyn. Qazaq filosoftary әli zerttep ýlgere almaghan osy úghymdar Tәnirtauy etegindegi qazaqtyng tarihy etnografiyalyq muzeyinen ejelgi qazaqtar "Tәnir" nemese "Jasaghan" dep ataghan bayyrghy qazaq mifologiyasy boyynsha týsindirilgen alyp muzeyding qabyr­ghalaryna órnekpen órilgen.

Elibay aqyn turaly talasty zertteu sonau 1960 jyldary Shan-hayda shyghatyn "Ýnhuybau" әdebiyet gazetinde kóterilgen bolatyn. Aqyry olar "Ly Bay - Batys ónir adamy, ortaaziyalyq týrki әuletinen" degenge tiyanaqtaghan. 1980 jyldary óz kezinde Gomindannyng ólkelik ókimetinde júmys atqarghan Kәrim Ákramy aghamyz: "Libay aqyndy Elibay dep atau kerek, býgingi qazaq memleketin ejelgi ýisin handyghynyng jalghasy retinde qabyldap, qazaq memlekettigining 2500 jyldyghyn toylau kerek" dep jýrip atajúrtqa kelip Almatyda qaytys boldy. Men de sol 1980 jyldary jana Qytayda "Batys ónir aqyndary" dep atalatyn 70-ten artyq aqynnan on neshe aqyn­nyng jyryn qazaqshagha audarghan edim. Búlardyng arasynda qanly aqyny Búqym, qypshaq aqyny Saryn, qarlúq aqyny Neyjan, t.b. bar edi. Sol jyldary jaryq kórgen mening "Múralar neni aitady" atty jinaghymnan Túrsynbek Kәkishev aghamyz tóte jazudan kirillisagha týsirtip ózining joghary oqu oryndaryna arnalghan "Qazaq әdebiyetining ejelgi tarihy" atty ekitomdyq oqulyghyna engizgen eken. Sol kitapta men Elibay aqyn turaly onyng dala tabighaty jóninde qytaydyng basqa aqyndaryna úqsamaytyn erekshelikterine airyqsha toqtalyp, onyng "Taybay" atty taghy bir esimin qazaqtyng Búzaubay, Qozybay, Aqbota siyaqty esimderimen salystyryp kәduilgi qazaq aqyny siyaqty sezimmen qalam terbegen jayym bar edi. Búl zamanda kim qangha qyzbaydy? Tayauda qytay qandy bir amerikalyq azamat ghylymdaghy jetistigi ýshin Nobeli syilyghyna ie boldy. Búl amerikalyq sol eldegi Nobeli syilyghyna ie bol­ghan qytay qandy azamattyng segizinshisi eken. Qytay elining býkil aqparat teledidar salasy óz elderining ókilderin madaqtap, әri olardy óz maqtanyshtaryna balap, malaqaylaryn aspangha atyp, alaqaylap jatty. Sol siyaqty sizding Elibay aqyn turaly izdenisteriniz mynau jetpiske kelip shar tartqan shaghynyzda aqyn babanyz basyp ótken asqar tau, alyp ózenderdi endey ótip ghylymy saparda bolyp, ghalamat júmys tyndyrghanynyz úrpaq ýshin óshpes ýlgi, ónege qajyrly enbekting jemisi ghoy. Búghan qazaq qandy azamattar nege sýiinbesin? Nege alaqaylap malaqayyn aspangha atpasyn!

Ejelgi Ghajam - Sartauy - Orta Aziya ónirine býkil әlem kóz tigedi. Ár jyly Shynjan ólkesine kelip, zertteu jýrgizip bayyrghy mәdeniyet ýlgilerin kórip qaytu-shylardyng ayaghy ýzilmeydi. Olar osy ónirdi ejelgi Batys pen Shyghys mәdeniyetining toghysqan týiini dep eseptep, tarihtaghy mәdeniyet ýlgilerining qalay toghysqanyn, әrtýrli etnostardyng mәdeny auys-týiisining qalay auysqanyn úqqysy keledi. Qytay ghalymdary men jazushylary jәne basqa óner iyeleri óz mәdeniyetining arghy tegin osy ónirden sabaqtap jatqandyghy Qytay qauymy ýshin airyqsha qyzyq seziledi. Óitkeni, ishki Qytaygha kóptegen mәdeniyet ónerleri osy ónir arqyly baryp, olardyng ruhany ómirin bayytqan. Kitapqa berilgen Sauytbek Abdrahmanovtyng tereng ghylymy maqalasynyng da orny bólek eken. Mine, osy túrghydan qaraghanda kitaptyng kirispe maqalasy batys jәne shyghys mәdeniyeti men әdebiyetin úshtastyra zertteuding tamasha ýlgisi tәrizdi sezildi maghan. Búl maqalada Qytay elining Elibay aqyn turaly zertteuleri, osy úly aqyn turaly ol jasaghan ónirde jasalghan muzeyler, mýsinder, eskertkishter, madaqtamalar egjey-tegjeyli tanystyrylghan. Sonday-aq, әlemdik biyik­ke kóterilgen Elibay aqyn jóninde batys elderining әsirese, orys ghalymdarynyng zertteuleri men ghylymy baghalary, tújyrymdary, aqyndy sonday biyikke kótergen asyl jyrlary, onyng tughan jerine degen saghynyshy, sol bir baldәuren shaghy óte nanymdy, obektivti týrde zerdelenip, tereng ghylymy tújyrym jasalghan. Osynyng ózinen-aq filolog ghalymnyng oy óresining biyik, tolghanys iyirimderining terende jatqanyn angharugha bolady.

Muzey ashylghan kýni bizge bir perdeli spektakli kórsetildi. Onda qazaq dalasyna búryn birneshe ret kelgen Jansyan atty elshining bastauynda qytay patshasy Hanudiyding saray aruy Je Yu Mәliykening ýisin hanyna úzatylyp kelgen kórinisi beynelengen. (Suretke qaranyz). Onda qazaqsha kiyingen patsha men qytaysha kiyingen qytay aruy qasqayyp sizge qarap túr. Eki patsha arasyndaghy dostyqty qúda-júrattyqty әspetteytin múnday mýsindermen bir perdeli spektakli Ilening Marat jaylauynda da sayahatshylargha ýnemi kórsetilip túratyn bolghan. Múnyng ózi qazaq handyghynyng - qazaq memlekettigining sol kezderde ómir sýrgendigin tolyq moyyndaghandyq emes pe? Qazaqstandyqtar óz memlekettigining 2500 jylgha sozylyp bara jatqandyghyn atap ótuge dәt qyla almay otyrghanda, mynau tarihtan beri kórshi­les ótken úly halyqtyng bizding tarihymyzgha qalay qarap otyrghan-dyghyn osydan-aq angharugha bolar. 91 metrlik biyiktiktegi memlekettik rәmizin endi ornatyp ýlgergen ata­júrttaghy ayauly halyqtyng óz memlekettigining 2500 jyldyghyn toylaytyn uaqyty ja­qyn shyghar dep shettegi bauyrlarymyz ýlken ýmitpen qarap, sol kýndi tórt kózi týgel kýtude.

Muzeydi aralap kóru bary-synda biz Jang Ven Gi myrzamen de súhbat qúrdyq. Men, deydi ol, - osy muzeydi salu jәne qanday últtyq qúndylyqtardy qoy maqsatynda Qazaqstangha birneshe ret baryp, ol elding iri muzeylerin jәne oghan qoyylghan últtyq qúndylyqtardy aralap kórdim. Biraq kónilim tolmady. Naghyz aty zatyna say qazaqtyng tarihi-etnografiyalyq muzeyi әli kemeldenip ýlgermegen eken. Sol ýshin qazaqtyng ejelgi han, patshalarynan, nanym-seniminen, tarihynan, tútas tirshiliginen syr shertetin osy muzeydi salyp, ony qazaqtyng últtyq qúndylyqtaryn beyneleytin múrajaygha ainaldyrugha tura keldi. Sizderding kórgenderiniz sol muzeyding alghashqy qanqasy ghana, muzey әli de kemeldenbek. Muzeyding ishi-syrtynan ghana emes tútas ainalasynan, anau túrghan kenere tóbeshikterden de qazaqy iyis anqyp túratyn bolar. Osy anghardan bәige, tenge ilu, qyz quu, kókpar jәne qazaq ónerining basqa da týr­lerin kórsetetin oiyn maydandary qúrylmaq. Mening maqsatym - kýlli әlem halyq­tarynyng ayaghy ýzilmeytin osy әlemdik sayahat orny arqyly qazaq halqyn býkil dýniyege tanytu, әri sol arqyly mol kiris kózin ashu. Sizder osyghan qoldaushy, ýgitshi bolynyzdar...

Bir qytay azamatynyng qazaq tarihyn, qazaq ómirin sonshama tereng zerttep, sonshalyq iri júmystar tyndyrghanyna airyqsha alghysymyzdy bildirip, biz aldaghy uaqytta ýlken qoshemet kórsetemiz dep qaryz arqalap qaytqanday boldyq.

Qytayda jazba múra, qazba múra, auyzeki múra degenderding bәri de barshylyq. Bir amerika-lyq Altaydyng jartas suretteri men órnekterin zerttep jýrip, osydan 10 myng jyl búryn ata-babalarymyzdyng teri shanghymen shanghy tebu ónerin tauyp shyghypty. Osydan keyin qytay eli әr jyly qysta Altaygha kelip, adamzattyng eng alghashqy shanghy mәde-niyetin ónerge әkelgen jerde shanghy tebu merekesin ótkizip mәz-meyram bolyp jatady. Qazaqstan ózining saq dәuirindegi altyn babasyn, 6000 jyldan artyq tariyhqa ie dombyra mәdeniyetin nege osy-lay toylamasqa? Qolda bar altyn-nyng qadiri bolmaghan-au, shirkin!

Qadirli Ómeke, Elibay aqyndy jәne qazaq elinen shyqqan iri túlghalardy zertteu qytay elinde barghan sayyn terendep barady. Qytayda Elibay aqyn turaly enbek "Dzuo-Shan-Án men Shan-Ángha tәnti bop óttim" degen tamasha úranmen jaryq kórdi. Elibay aqynnyng ýlken audarmashy ekeni turaly da derekter tabylyp jatyr. Búl da onyng Shu boyynda tughan bizding qandasymyz ekenin dәleldeytin faktilerding biri bolar. Sol qatarda Elibay aqyn turaly nebir qyzyqty hikayalar da bar. Búl turaly keyin aita jatarmyz. Biraq jaqsygha kim jarmaspaydy. "Ly Bay - batys ónir adamy" degen sóz shyqqan song múndaghy donghandar Libay bizding donghan bolsa kerek dese, úighyrlar da ózine tәn etu jolynda kýsh salyp jatyr. Sol ýshin talasamyz dep jýrip bireuge tarttyryp almayyq, aghayyn.

Jalpy, qytay arhivterinde Shynjang ólkesining baytaq dala-synan, ondaghy arheologiyalyq qazbalardan tabylghan bizding ata-babalarymyzdyng tarihy izderine qatysty derekter molshylyq. "Ozghan el tarihyn taspen jazady, tozghan el tarihyn jaspen jazady, taspen jazghan - mәngilik, jaspen jazghan - qanjilik" degen sózder tegin aitylmaghan. Shynjandaghy qazaq dalasyndaghy tas balbaldar, tas suretter men órnek jazular ghalamat ýngirler barshylyq. Ile ónirindegi saq, ýisin molalary atanghan on mynnan astam molalar әli tolyq zerttelgen joq. Qytaydaghy Elibay aqyn jasaghan Tang patshalyghy dәuiri, Shynghyshan ýkim jýrgizgen Yuani patshalyghy dәuiri, Mәnjular ýkim jýrgizgen Mәnshin patshalyghy dәuiri - osy ýsh dәuirding ýsheuinde de biylik basynda qytaylar emes, basqa últtar bolghan. Qytaydaghy batys pen shyghys mәdeniyeti toghysqan tús ta osy dәuirler. Sol sebepti osy dәuirlerde qytay elining mәdeniyeti men әdebiyeti kýrt damyp, kýlli әlemdi qayran qaldyrghan. Batys ónir adamdarynan iri qogham kayratkerleri, ghalymdar, aqyn-jazushylar jәne basqa óner iyelerining kóp shyqqan kezi de osy kez. Búl iri túlghalardyng arasynda ishki Qytaygha budda mәdeniyetin taratqan qanly ghúlamalary da bar. Shynghyshannyng memlekettik knyazi bolghan jalayyr Múqaly, Shynghyshannyng toghyz órligining (uәzi-rinin) biri bolghan kerey Torqan Sary, Shynghys armiyasynyng aldynghy legin basqarghan nayman Nәngeday, t.b. bar. Osynyng ishinde Kýshlik hannyng besinshi úrpaghy "Tóre nayman Ýishuan" atty әri ghalym, әri aqyn, әri ortalyq Qytaydy basqarghan iri qogham qayrat­keri turaly az ýzindi keltire keteyik. Óitkeni búnyng jyrlary Elibay aqynmen ýndes kelip jatady. 1311-1382 jyldar aralyghynda jasaghan búl adamnyng tórtinshi әkesi Sauys Qanbalyqta әjesi Gorbasudyng tәrbiyesin alyp jetilgen. Besinshi úrpaqqa kelgende naymandar on ruly el, nayman-tóreler tórt ruly el bolghan kezde olar Qytay asyp baryp tyndym bolghan. Osyny sezgen aqyn ózin jat júrtqa úzatqan qyzgha balap óz ýnining "qarlyghyp baryp" óshkendigin jazyp qaldyrghan.

Týstikke attandy qyz tang sógile,

El-júrtqa qaray-qaray jany egile.

Kónil kýpti dәrmen az asyl aru,

Kim ortaq bolar endi mún-sherine.

 

* * *

Qolymnan kitap tastaman,

Oqimyn úzaq tolghanam.

Qor qylma dep zarlanam

Bay-baghlandyq sadagham.

 

Eskining sózi medetim,

Oqysam janym jadyrar.

Ermegim - osy baylyghym,

Osymen ýnim qarlyghar...

Osydan keyin qytay jazbalarynda naymandar turaly derek aitylmaydy. Aqyn dýniyeden ótip 1060 jyldan keyin qytay ghalymy Hon-Chiyn-Jin (1540-1490) onyng 70-ten artyq ólenin rettep baspadan shygharyp "Tóreýshuәn kýnzu taghlymynyng asqan bilgiri edi. Ol qytay tarihyndaghy aituly aqyndardyng biri, әri eng songhy nayman aqyn edi" dep jazady.

Mine, Ómeke, biz zertteytin, tipti bizden keyingi úrpaqtar talay zaman zertteytin mol dýnie qazaq qalamgerlerin kýtip, alystan qol búlghap túr. "Ómirge samúryq bolyp úshyp kelip, samúryq bolyp úshyp ketem" depti ghoy Elibay babamyz. Ony Astananyng qaq tórinen oryn alghan "Qazaq eli" monumentine qondyryp ýlgerdinizder. Qútty bolghay, әri búl Qytaydaghy úly babalarymyzdyng asyl múraghattaryn jinap әkelip, ózinin  úrpaqtarymen jýzdestiruding bastamasy bolghay!

IYә, men ótken jyly ózinizben jýzdesip, ystyq yqylasty súhbat qúryp, sizding Elibay aqyn jónindegi izdenisterinizge ýlken tabys tilegennen keyin "Elibay - Ly Bay aqyn da oralman" degen taqyrypta shaghyn tolghau jazgham. Qúttyqtau hatpen birge sol jol­daudy da joldap otyrmyn.

 

Bir myng ýsh jýz jyldan son

Tughan elge oralghan.

Qytayda jyrdyng pirisi

Elibay (Libay) da oralman.

 

Jibek joly boyynda,

Batys pen shyghys toghysqan.

Ejelgi Taraz jerinde,

Auyl ýy bolyp qonysqan.

 

"Baghdat, Mysyr, Chynmashyn

Bәrin de babam bilipti.

Bilim qylyp, seruen sap,

Baryp-kelip jýripti.

 

Otyrarlyq Farabiy,

Ghylymgha jol salypty.

Bolsa da alys aralyq,

Batystan bilim alypty.

 

Sol siyaqty Elibay,

Shu boyynda tuypty.

Bayyrghy Jibek jolymen

Shyghystan bilim quypty.

 

Shyrmauynda taghdyrdyn,

Kete almaghan ketem dep.

Sol elde oqyp-jetilip,

Qalghan eken mekendep.

 

Qytayda Tang dәuiri,

Altyn jyr dәuiri atanghan.

Oryn alghan Elibay,

"Jyr piri" degen qatardan.

 

Ly Baydyng altyn jyrynan,

Dalanyng iyisi anqidy.

Al ózi zәngir aspanda,

Qyran bolyp qalqidy.

 

Sol qyrannan dalagha,

Jetedi bir ýn sanqyldap.

Tyndasang kóniling eljirer,

Óksikke toly jyr tyndap.

 

Tughan jerim, elim dep,

Qayran er, shirkin, ótipti-au,

Saghynyshyn, armanyn

Ishke jútyp ketipti-au!

 

Ruhy, onyng jyrlary,

Tәuelsiz elin sezgendey.

Qazaqtyng baytaq dalasyn,

Saghym bolyp kezgendey.

 

Jyr jetipti eline,

Kete almaghan ketem dep.

Tileydi tughan elinen,

Jatsynbasa eken dep.

 

Qarap túrsaq biz daghy,

Oralmannyng birimiz.

Múnymyz bir Ly Baymen,

Tamyrlas jatyr jyrymyz.

 

Avtory: Qúrmetpen, Zeynolla Mýbәrәkúly SÁNIK,

Qytay memlekettik jazushylar qoghamynyng mýshesi.

 

«Egemen Qazaqstan»,   №379-380 (25777) 18 QARAShA SÁRSENBI 2009 JYL

 

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1899
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1971
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1655
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1502