Qazaqstandaghy turistik resurstargha – turistik qyzmet kórsetu nysandaryn qamtityn tabighiy-klimattyq, tarihiy-mәdeni, sonday-aq turisterding ruhany qajetterin qanaghattandyra alatyn, olardyng kýsh-jigerin qalpyna keltirip sergituge jәrdemdesetin ózge de nysandar jatady. Olar mәdeniy-tanymdyq, ekologiyalyq, dini, t.b. turizm týrlerine bólinedi. Elbasy N. Nazarbaevtyng sózimen aitqanda «Mәdeny múra» baghdarlamasynyng ekinshi kezeninde mәdeny turizmdi órkendetu mәselesine múqiyat nazar audarghan jón. Múnday kóne tarihy oryndargha sheteldik turisterdi kóptep tartudyng bir kepili – búl obektilerge turistik infraqúrylymgha qajetti joldar tartu, qonaq ýiler men demalys oryndaryn salyp, qazirgi zamangha say baylanys ornatu, joghary dengeydegi aqparattyq-turistik qyzmetter jýiesin jandandyru bolyp sanalady».

Qazaqstandaghy turistik resurstargha – turistik qyzmet kórsetu nysandaryn qamtityn tabighiy-klimattyq, tarihiy-mәdeni, sonday-aq turisterding ruhany qajetterin qanaghattandyra alatyn, olardyng kýsh-jigerin qalpyna keltirip sergituge jәrdemdesetin ózge de nysandar jatady. Olar mәdeniy-tanymdyq, ekologiyalyq, dini, t.b. turizm týrlerine bólinedi. Elbasy N. Nazarbaevtyng sózimen aitqanda «Mәdeny múra» baghdarlamasynyng ekinshi kezeninde mәdeny turizmdi órkendetu mәselesine múqiyat nazar audarghan jón. Múnday kóne tarihy oryndargha sheteldik turisterdi kóptep tartudyng bir kepili – búl obektilerge turistik infraqúrylymgha qajetti joldar tartu, qonaq ýiler men demalys oryndaryn salyp, qazirgi zamangha say baylanys ornatu, joghary dengeydegi aqparattyq-turistik qyzmetter jýiesin jandandyru bolyp sanalady».

Manghystau jerinde saqtalghan anyzdar boyynsha múnda jergilikti halyq әulie sanaghan 360 sopy ómir sýrgen jәne jerlengen delinedi. Olardyng esimderi negizinen Manghystaudyng keng dalasynda joghalyp ketkenmen, halyq jadynda keng taraghan Shopan-ata, Masat-ata, Súltan-ýpi, Qaraman-ata, Shaqpaq-ata, Qoshqar-ata, Beket-ata… syndy әuliye-әmbiyeler esimderi saqtalghan. Jergilikti túrghyndardyng osy kýnge deyin olardyng attaryn qúrmet tútyp, myndaghan ziyaratshylar olardyng әruaqtaryna bas iige asyghatyn kiyeli oryny bolyp tabylady. Býgingi tanda ólkedegi turizmdi damytuda manyzdy elementterding biri bolyp tabylatyn, turistik sayahatshylardyng bolashaq baghyttary jobasyna engizilgen, aldaghy uaqytta әlemdik qoghammen moyyndalyp, jalpy adamzat qúndylyqtarynyng jinaghyna enetin «Súltan-ýpi» tarihiy-mәdeny kesheni turaly derekter nazarlarynyzgha úsynylady.
Manghystau ólkesinde kóptegen tarihy oryndar XII ghasyrda ómir sýrgen qazaq dalasynyng oishyly, ghúlama, poeziyadaghy sopylyq ilimning nasihatshysy Qoja Ahmet Yassauy esimimen baylanysty. Sonyng biri Týpqaraghan audany Taushyq auylynan 30 km soltýstik batys baghytta, Sarytas shyghanaghyna tayau, say jiyeginde ornalasqan Súltan-ýpi kesheni bolyp sanalady. Jerding tastaq qabatynan oiyp jasalghan Súltan-ýpi esimimen baylanysty jerasty meshit birneshe kameralyq bólikterden túrady, oghan saydyng saty tәrizdi jer betining reliefi jaghynan kóp satyly joldar jasalghan. Meshitting tóbesining myqtylyghy ýshin tas baghandarmen bekitilgen, bólmelerding tóbesinen jaryq týsiru ýshin oiyqtar qaldyrylghan. Eskertkishting ruhaniy-diny baghyttaghy sipaty Súltan-ýpi jerasty meshitin 13-15 ghgh. salynghan qanday da bir sopylyq qauymnyng hanaka-ghibadathanasy bolghan degen alghashqy boljamdy qarastyrugha mýmkindik beredi.
Janynda ornalasqan shaghyn qorymshylyqta saghana tamdar, jәshik tәrizdes sandyqtastar, qúlpytastarmen ornatylghan qoytastar, tas plitalar kóldeneninen nemese tiginen túrghyzyla qalanghan qorshaular, әr týrli pishindegi qabirýsti qúrylystary saqtalghan. Qorym aumaghynda neolit dәuirining kremniy ónerkәsibining kóptegen synyqtary kezdesedi.

1873 jyly Tbilisy (Tifliys) qalasynda basylyp shyqqan «Predaniya adaevsev o svyatyh sekty hanafiye, jivshih y umershih na Mangyshlake//Sbornik svedeniy o kavkazskih gorsah» 7-shi shygharylymynda jazylghan anyz-derekterde Hakim ata (Sýleymen Baqyrghani) әielinen Múhammed-qoja, Ásker-qoja, Qúbbiy-qoja (qazaqtar ony Súltan-ýpi dep ataghan) deytin ýsh úldy bolady. Alghashqy ekeui Baqyrghan qalasynan 15 kýn joldyq qashyqtyqtaghy mektepte oqidy, al songhysy ýy tәrbiyesinde bolady delinedi. Qúbbiy-qoja kiyik aulaumen shúghyldanyp, әkesin qatty qúrmettegen, ony kiyik etimen syilap, dәmdi taghamdar dayyndatqan. Qúbbiyding keremetteri jayly el arasynda anyzdar keninen taraghan. Avtor múnda Súltan-ýpining tenizde (Aral nemese Kaspiy) apatqa úshyraghan kemedegi adamdardy qútqaruy, әkesine mindetti namazyn oqu ýshin Mekkege úshyp baryp jýrmeui ýshin Qaghbany әkelip berui, teri men sýiekten januardy qayta tiriltui tәrizdi keremet qasiyetteri jayynda jazady.
Sýleymen Baqyrghany balasy Súltan-ýpining keremettiligi ózinen asyp týsetinin bayqaghannan keyin, «Balam, eki qoshqardyng basy bir qazangha syimas» degen. Birde qúrban ait merekesinde Hakim atanyng mýridteri jinalyp on ógiz soyyp, kelesi kýni kelgen Súltan-ýpige eshtene qaldyrmastan jep qoyghany, jalpy әkesining balasyna әr kez senbestik bildirip, syn kózben qaraghany ýshin renjip, әke-sheshesimen qoshtaspastan, kórinbey ketkeni jayynda jazylady.
Hakim ata joq bolyp ketken úlyn úzaq izdeydi, biraq taba almaydy. Múny estigen Qoja Ahmet balasyna dóreki qaraghan Hakim atagha renjip, sening molannyng ýstinen qyryq jyl boyy su aqsyn dep bata beredi. Hakim ata ómirden ótkesin ony Baqyrghan qalasynyng manyna jerleydi. Kóp úzamay Ýrgenish (Ámudariya) ózeni óz baghytyn ózgertip, Baqyrghan qalasyn qiratyp, onyng ýstimen aghady. Qyryq jyl ótkennen keyin ghana qalpyna keledi. Sóitip, Hakim atanyng qabiri ashylyp qalady. Hakim atanyng ýlken balalary Múhammed-qoja men Ásker-qoja inilerin izdep Manghystaugha keledi. Olar da belgili, qasiyetti adamdar bolghan. Meret sayy manynda jerlengen delinedi.

Cúltan-epe joq bop ketkennen keyin jýz jyl ótkesin Manghystauda noghaylar kóship jýrdi. Osy kýngi Súltan-ýpi sayynyng manynda kóp ýiler ornalasyp, sonyng birinde bala oqytatyn bir molda bolypty. Onyng shәkirtteri ishinde Hayrolla esimdi ózi aqsaq, aurushang bala bar edi. Ony mektepte molda, ýiinde tumalastary sabap qorlyq beretin bolghan. Birge oqyghan joldastary da kýn kórsetpeytin. Bir sózben aitqanda ómirdegi bar qiyndyqty kórip jýrgen bir mýsәpir edi. Múnday qayghygha shydamay ol bir kýni dala kezip ketip, «búl ómirde endi mening kórer rahatym joq qoy» dep oilap, ózin-ózi óltirgisi keldi. Úzaq jýristen sharshaghan ol bir tastyng ýstine kelip otyrady. Keudesin úryp jylap otyryp, úiyqtap ketedi. Úiyqtap jatqanda oghan bir beytanys adam týsine enip «Jylama úlym, auzyndy ash» deydi. Hayrolla onyng aitqanyn isteydi. Beytanys adam onyng auzyna týkiredi. Sol boyda oghan mol aqyl men bilim enedi. Beytanys oghan: – úiqynnan túr shyraghym. Osy dalamen jýre ber. Jolynda tas ýstinde otyrghan býrkitti kórersin. Sol jerden meshit sal, – deydi. – Men әlsizbin, ornymnan túra almaymyn. Bir tasty da kóteru qolymnan kelmeydi ghoy, – degen Hayrollagha әlgi beytanys: – Men Súltan-ýpimin. Tasty kótererinde: «O, Súltan-ýpi» deseng boldy, jenil kóteriledi, sodan keyin kerek jerine qoya berersing – deydi de kózden ghayyp bolady. Úiqysynan oyanghan Hayrolla onyng aitqanymen dala kezip jýre beredi. Kóp úzamay býrkitti de kóredi. Ol jaqyndaghanda býrkit «O, Súltan-ýpi» deydi de úshyp ketedi. Jerdi jaqsylap belgilep alghan Hayrolla ózining búrynghy ústazyna qaytyp keledi. Onyng sabaqty qoyyp, kópten kórinbey ketkenine renjigen ústazy qolyna kitap berip «Oqy» deydi. Hayrolla eshqanday qiyndyqsyz oqidy. Oghan tang qalghan molda taghy da búryn oqylmaghan jana sabaqtyng jeti betindegi súraqty qoyady. Bir ret kóz jýgirtip ótken shәkirti әlgi súraqtargha ghalymnyng jauap bergenindey qylyp qaytarady. Osylay Hayrolla halyq arasynda keremettiligimen tanylady. Osydan keyin kóp úzamay bayaghy býrkit kórgen jerinen meshit salady, súpy ataghyn alady.

Tashkent qalasynyng múraghatynda «Turkestanskie vedomosti» gazetining 1900 jylghy № 97 sanynda jәne 1904 jylghy № 37 sanynda Ábubәkir Divaev Aysha biybi turaly derekter beripti. Onda ghalym Týrkistan qalasynyng ontýstik jaghyndaghy 20 shaqyrymday jerdegi HII ghasyrda salynghan Aysha biybi mazary jóninde aita kelip, onyng әke-shesheleri turaly da jazypty. Aysha biybining әkesi Sýleymen Baqyrghani, yaghny Hakim ata, sheshesi Ánbar biybi. Sýleymen Baqyrghany (12 ghasyrdyng basy – 1186) – sopylyq didaktikalyq saryndaghy әdebiyetting negizin qalaushylardyng biri, oishyl, ghúlama, aqyn, «Týrkistan piri» atanghan Qoja Ahmet Yassauiyding ataqty tórt shәkirtining biri. Týrkistan qalasynda dýniyege kelgen. Sa¬marqand, Búhara, Horezm, Sham qalalarynda bilim alghan. Ataqty týrkolog A. Bo¬rovtyng zertteuleri boyynsha, Sýleymen Baqyrghany óz jyrlaryn kezinde býkil týrki әlemine týsinikti bolghan oghyz-qypshaq tilinde jazghan. Ol sopylyq poeziya ýrdisin jalghastyryp, týrki tilinde diny hikmetter jazghan, әulie dәrejesine jetip, el-júrtyn imandylyqqa, adamgershilikke ýndegen. Ghúlama kitaptarynyng týpnúsqasy saqtalmaghan, kóshirme núsqalarynyng jazylu merzimi 15 ghasyrgha ja¬tady. 17 ghasyrda jazylghan qoljazba Qazaqstan Respublikasy Últtyq kitapha¬nasy qorynda saqtauly. Onyng kólemi 652 bet, 119-489 betteri birynghay Sýleymen Baqyrghaniyding hikmetterinen túrady. Ghalymnyng «Aqyrzaman», «Biybi Mәriyam» kitaptary diny mektepterde oqulyq retinde paydalanylghan. «Aqyrzaman» dasta¬nynyng mazmúndyq jelisin Tajal men Mәdining kýresi, aqyrzaman belgileri, mah¬shar kýni men Múhammed payghambardyng (gh. s.) óz ýmbetterin tozaq otynan qútqaruy qúraydy. Al «Biybi Mәriyam» dastanynda ana men bala arasyndaghy sýiispenshilik, Allagha qúlshylyq etu, Haqqa degen sheksiz senim beynelenip, Múhammed, Isa payghambarlardyng (gh. s.) ýmbetterining qamyn oilauy basty nazar¬da ústalghan. Qazaqstan Respublikasy Últtyq ghylym akademiyasynyng Ortalyq kitaphanasynda «Hakim ata» kitabynyng 1878 jyly Qazan uniyversiyteti baspahana¬synda jaryq kórgen núsqasynyng fotokóshirmesi saqtalghan. Aqynnyng imandy¬lyqty, izgilikti jyrlaghan, bilimdilikke, sabyrgha, tózimdilikke shaqyrghan, nәpsiqúmarlyqty, dýniyeqonyzdyqty, menmendikti, tәkapparlyqty synaghan ólenderi men ómirding ótkinshiligi jayly oi-pikirleri keyingi kezeng aqyndary shygharmalarynda jalghasyn tapty. Baqyrghany kitabyndaghy qissa-dstandar jelisimen 19 ghasyrdyng 2-shi jartysy men 20 ghasyrdyng basynda J. Shayhy¬sylamúly, M. J. Kópeyúly, A. Sabalúly, Sh. Jәngirúly, E. Kóldeybekúly, t. b. qissashyl aqyndar jyr jazdy. Bizding zamanymyzgha kóshirme qoljazbalar arqyly jetken aqyn múrasyn jariyalau HIH ghasyrdyng orta túsynda myqtap qolgha alyn¬dy. Alghash ret 1846 jyly Qazan uniyversiytetinen qadim әlipbiyimen basylghan Baqyrghany shygharmalary ótken ghasyrdyng jiyrmasynshy jyldaryna deyin on al¬ty ret jaryq kórdi. Keshegi kenes zamanynda týrki halyqtarynyng әdebiyet ta¬rihyna qatysty tomdar men jinaqtarda aqyn hikmetterinen ýzindiler jariyalan¬dy. Tek ótken ghasyrdyng sonyna qaray 1991 jyly Tashkentte (Ózbekstan), 2000 jyly Qazanda (Tatarstan) búryn Qazan tónkerisine deyin jariyalanghan liy-tografiyalar negizinde qayta basyldy. Sonday-aq Baqyrghanidyng birneshe hiyk-metteri B. Saghyndyqov, R. Ahmetov jәne N. Mәtbek tarapynan qazaqshagha tәrjimalanyp, jaryq kórdi. Aqynnyng kitaby 1897 jyly E. Malovtyng «Istoriya obshestva arheologi, istorii, etnografii» (XIV) atty enbeginde basylghan. 19 ghasyrdyng sonynda E. Malov, N. Malliskiy, F. Katanov, M. Kóprýlý, t. b. ghalymdar ghúlama enbekterin zerttegen. Sýleymen Baqyrghany 82 jasynda Týrkistan qalasynda dýnie salady. Búl kisining enbekteri keyinnen orta jәne joghary oqu oryndarynda enbekteri shygha bastaydy, sonyng ishinde músylman el¬derining basylymdarynda jaryqqa shyghady.
Endi bir derekter boyynsha, týrkistandyq ghúlama Qoja Ahmet Yassauy ústazdarynyng kóshbasshysy Arystan baptyng daryndy shәkirtterining biri, Ortalyq Aziyada islam dinining ornyghuyna eleuli yqpal etken Qarabura (Burahan) әuliyeden Qozy-Tegin, Embar biybi jәne Begim ana taraydy. Qozy-Tegin turaly naqty derek joq. Embar biybi Qoja Ahmet Yassauiyding shәkirti Hakim ata Sýleymen Baqyrghanigha úzatylghan. Olardan Múhammed qoja, Asqar qoja, Húbby qoja jәne Aysha biybi taraydy. Embar biybi Hakim ata dýnie salghannan keyin týbi arab Zengi (arabshadan audarghanda qara týsti, negr degen maghynany bildiredi) babagha ekinshi ret túrmysqa shyghady. Embar biybining súlulyghy, aqyldylyghymen birge kóripkel әuliyeligi de bolghan. Onyng kesenesi qazirgi Taraz qalasynan 18 shaqyrym jerde Asy ózenining manynda ornalasqan. Al ekinshi qyzy Begim súlu Sanjar hangha túrmysqa shyghady. Begim súlu aqylyna kórki say, parasaty mol qyz bolypty. Begim ana tazalyqtyn, adaldyqtyng simvolynday biyikke kóterilip, әrkimnin-aq jýreginde izgilik tabyn qaldyrghan әuliye.

Qazaqtyng úly ghalymy: oriyentalist, tarihshy, foliklorshy, etnograf, geograf, aghartushy Shoqan Uәlihanovtyng 1858-1859 jyldardaghy Qashghariyagha sapary kýndeliginde «Aysha biybi men onyng aghasy Erqúbby Sýleymen Baqyrghanidan qalghan. Al Ánbar Zengi babagha túrmysqa shyqqannan keyin taghy bir balaly bolady. Onyng aty Áliasqar» delinedi.
Etnograf G.P. Snesarev Sultan-Hubby (Súltan-ýpi) esimining negizinde irannyng «ob» – «su» degen sózi jatqanyn bayqaydy. Mysaly, onyng negizin salushy «Ontýstik Qazaqstannyng túrghyndary arasynda aitylatyn eles turaly» adam pishindi su perisi Ubu ruhy bolyp esepteledi. Ekinshi jaghynan, Tashauyz oblysynyng týrikmenderining aituynsha búl kórinbey ketken «әuliye»: «Áulie Hakim-atanyng úly Sultan-Uppy tiri kezinde qayda ketkeni belgisiz, joghalyp ketken. Biraq odan kómek súraghandargha kómektesetin bolghan». Alayda, Súltan-ýpi әulie Kaspiy tenizinen alys emes – suly jerden, Manghyshlaqtan tabylady. Qazaqtar kýn kýrkirep, nayzaghay oinaghanda nemese qatty su tasqyny bolghanda «Súltan epe, saqtay gór pendendi su apatynan» dep jalbarynatyn bolghan.
Súltan-ýpi sayy men qúdyghy da nazar audararlyqtay. Jardan 6 m jerden oiyp salynghan Súltan-ýpi qúdyghynyng taza, salqyn jәne óte dәmdi suy bar. 1870 j. P.Lomakin jazbalarynda Súltan-ýpi búlaghy aitylady, biraq qúdyqtar turaly mәlimet joq. Búdan qúdyq keyinnen 19 ghasyrdyng ayaghynda salynghan dep joramaldaugha bolady. Arhiytekturalyq stiyli – manghystaulyq keyingi (19 ghasyrdyng songhy shiyregi) ýlgi. Stiylining erekshe belgisi – әikeli men ainaldyra qoyylghan tastar bir-birimen ýilese, qúdyqtyng ishki diametrin dúrys geometriyalyq qisyq boyynsha auzyna qaray taryla, qashalyp tegistelui óte sheberlikpen jasalghan, syrtynan qaraghanda әsem kórinis beredi. Súltan-ýpi sayy tereng jәne әdemi. Saydyng týbimen jylghalar aghady. Saydyng baurayy men týbinde býldirgen, shatqal, moyyl jәne babajapyraq, jibek qúrty, battauyqtyng qalyng bútalaryna toly. Jyraly jartastarymen, jiyekterindegi shatqaldarymen ýilese, qaytalanbas әsem kórinisterdi qúraydy. Say ózindik kógaldylyghymen kóptegen januarlar men qústardy tartady. Búl jerde qarsaq-týlki, úzyn iyneli kirpi mekendeydi, qústardan kóptegen qyzghylt qara torghay, jasyl jәne altyn týstes shurka, suqaraqúsy jәne t.b. úya salady. Saydyng ýstinen 3 km qashyqtyqta teniz jaghalauynyng ghajayyp panoramasyn tamashalaugha bolady.

Súltan-ýpi jerasty meshitine 2003 jyly arheolog A.Astafievting jetekshiligimen arheologiyalyq zertteu júmystary jýrgizildi. Aldyn ala jýrgizilgen jýrgizilgen zertteuler qorytyndylary barlyq tarihy kezendegi arheologiyalyq eskertkishter men kiyeli maghynadaghy obektterdi tabugha bolatynyn kórsetedi. Eskertkishke 2004 jyly «Mәdeny múra» baghdarlamasy ayasynda «Manghystaurestavrasiya» әdeyi ghylymiy-jóndeu sheberhanasy mamandarymen ghylymiy-restavrasiyalyq júmystar ótkizildi. Jaqynda búl diniy-qabirleu kesheni manynan sopylyq jalbarynular men meditasiyalargha arnalghan boluy mýmkin jana jerasty ýngir-quysy anyqtaldy.

Núrsәule Dauymsharova,
Manghystau memlekettik tarihiy-mәdeny qoryghynyng bólim mengerushisi

Abai.kz