Júma, 3 Mamyr 2024
Abay múrasy 1215 1 pikir 12 Qantar, 2024 saghat 13:15

Órkeniyet Abay ilimi ayasynda

Sen asyqqan eken dep, Alla әmirin ózgertpes.
                            Abay

Bizding zamanda keybir memleketterding jetilip, al keybireulerinin, kerisinshe, әli mesheulikten shygha almay, tipti joyylyp ketip jatqanyn kóruge bolady. Adamzat tarihynan da kóptegen órkeniyetting payda bolyp, órlep baryp, qaytadan qúldyrau jolyna týskenin bilemiz.

Ne sebepten órkeniyet osylay birde órlep, birde qúldyrau jolyna týsedi?

Abay ilimi boyynsha búl zandylyqtyng syryna ýnilip kórelik.

Qogham ómirining tabighy zandylyqtary bar. Adamzat órkeniyetteri әuelde órlep baryp, belgili bir uaqyttan song ózining órleu qarqynyn bәsendetip, shegine jetken son, qaytadan qúldyrau jolyna týsip, aqyry joyylyp ketui osy zandylyqqa baghynady. Órkeniyetting búl tolqyndy kórinisin sinusoidamen salystyrugha bolady. Sinusoida qatang matematikalyq zandylyq. Al qogham ómirine adamnyng erki aralasady. Erik jan qasiyeti bolghandyqtan, qogham ómiri búl qatang matematikalyq zattyq zandylyqqa baghynbauy da mýmkin. Biraq, jan qúmaryn tәn qúmary jenip, qogham zattyq bolmys alghanda úqsastyghy bolady. Sondyqtan, býgingi zattyq qúndylyq basym zamanda qogham ómirining ózgerisin sinusoida retinde qarastyramyz. Búl әdis qogham ózgeristerin naqty kórsete almasa da, jalpy zandylyghyn anyqtay alady. Sebebi, búl ózgeristi Rim imperiyasy tәrizdi memleketterding jәne ózimizding ótken dәuirimiz Kenes Odaghynyng órleu jәne qúldyrauynan da kóruge bolady.

Áueli órkeniyetting jetilu zandylyghyn qarastyrayyq.

Jetiluding eki týri bolady. Biri – jeke adamnyn, ekinshisi – újymdyq, ne bolmasa qoghamdyq jetilu.

Ruhany janghyru barysynda adamnyng imandylyghy ósip, ishki tәrtip kýsheyedi. Jan qúmarynan shyqqan erkindik oghan ishki jәne syrtqy tәrtipti qatang saqtaugha mýmkindik beredi. Osylay ishki jәne syrtqy tәrtipti saqtau imandy adamdardyng әdetine ainalady. Sonyng nәtiyjesinde olar kinәrәtti, kýnәli ister jasamay, ruhany jetiluge mýmkindik alady.

Adamdar jetilse – qogham jetiledi. Jetilgen adamdar kóbeygende qogham órkeniyetting sara jolymen joghary órley bastaydy. Múnday qoghamda Jýrek tazaryp, Jan oyanady. Oyanghan Jan Aqyl men Qayratty Jýrekke biyletip, olardy jetilu jolynda qoldanugha mýmkindik alady. Abay adamnyng jetilu jolyn ózining on jetinshi qara sózinde jazady jәne ólenmen bylay dep órnekteydi:

Áuelde bir suyq múz – aqyl zerek,
Jylytqan túla boydy ystyq jýrek.
Toqtaulylyq, qalypty, shydamdylyq,
Búl – qayrattan shyghady, bilseng kerek.

Aqyl, qayrat, jýrekti birdey ústa,
Sonda tolyq bolasyng elden bólek.
Jeke-jeke bireui jarytpaydy,
Jol da joq jarymesti jaqsy demek.

Aqyl da, ashu da joq, kýlki de joq,
Tulap, qaynap bir jýrek qylady әlek.
Bireuining kýni joq bireuinsiz,
Ghylym sol ýsheuining jónin bilmek.

(Áuelde bir suyq múz – aqyl zerek)

Asqan aqyndyq talantymen Abay ózining tereng filosofiyalyq oiyn osylay qysqasha týiindep beredi. Ol әueli Aqyl, Qayrat, Jýrekting sipattaryn bere kelip, Ghylym, yaghny sana búlardy basqaruy kerek ekenin kórsetedi. Sondyqtan eng әueli Jýrek kózin ashyp, sana-sezimdi ósiru kerek. Danyshpannyng «Aqyl, qayrat, jýrekti birdey ústa» degen sózi jan qúmary men tәn qúmyryn birdey ústap, olardy ýilesimge keltir degendi bildiredi.

Jan qúmary men tәn qúmary ýilesip, erik pen tәrtip birin-biri qoldau tapqanda qogham demokratiya jolyna tolyq týsip, órkeniyet órley bastaydy. Órkeniyetting ruhany jәne materialdyq qúndylyqtary birdey jetilip, adam ómirin baqytty etedi.

Ol ómir qyzyghyn ózining sezim mýsheleri arqyly qabyldaydy. Biraq múnday baqytty ómirding adam ýshin ýlken qauiptiligi bar. Ol qauip – jetiluding belgili bir dengeyinde adamnyng osy sezimdermen, yaghny tәnimen ózin balay bastauy. Osylay ol materiyanyng yqpalyna týsip qalady. Materiyanyng eki qasiyeti bar. Ol әueli jandy qorshap jabady, sonan keyin qúldyratyp tómen týsiredi. Kózi jabylghan adamdy qalay onay  adastyrugha bolatyny tәrizdi, ózin tәnmen balap, jýrek kózinen airylghan jandy da sonday onay nәpsige baghyndyrugha bolady. Sebebi, jan ózining qúmaryn qanaghattandyru ýshin qúral retinde materialdyq әlemdi, yaghny denesi jәne qorshaghan ortany paydalanady. Osylay jan qúmary tәn qúmaryna ainalyp, adamdy qúldyrau jolyna týsiredi. Nәpsiqúmarlyq kýsheygende Jýrek kózi jabylyp, Aqyl men Qayrat әlsireydi.  Álsiregen Aqyl men Qayrat tәrtipti óz dengeyinde ústay almaydy. Tәrtip bolmaghan song tәn qúmary kýsheyip, jan qúmaryn jenip ketedi. Qoghamnyng damu qarqyny bәsendep, aqyry qúldyrau jolyna týsedi.

Qúldyraghan qoghamda qarapayym adam ózin tәnmen balap, tәnning yqpalymen, yaghny tek qana zattyq әlemning zandylyghymen ómir sýredi. Jan qúmary men tәn qúmaryn birdey ústaugha úmtylmaghan adam ýshin búl tabighy qúbylys. Zattyq әlemning qasiyeti – jýrek kózin shelmen qaptap, sonan song ony tómen tartyp qúldyratu. Osylay ol ózin tәnmen balap, Aqyl men Qayratty tek qana tәn qúmary ýshin paydalana bastaydy. Tәn qúmary nәpsini oyatyp, kinәrәtti isterden Jýrek odan sayyn bylghanady. Jýrek bylghanghanda sana-sezim tómendep, oi-óris tarylady. Osylay adam taza zattyq dengeyge týsip, ózining adamy qasiyetterinen airylady. Ol zattyq әlemning zandylyghyna shyrmalyp, odan sayyn qúldyraydy.

Zattyq әlemning shegi bar jәne jangha tolyq lәzzat bere almaydy. Al jan sheksiz qanaghat alghysy keledi. Osylay tәn men jannyng arasynda qayshylyq payda bolady. Sheksiz qanaghat almaghan jan jalygha bastaydy. Jalyqqan Jan úiqygha ketedi. Úiqydaghy Jannan quat ala almaghan Aqyl men Qayrat azyp, adam toqmeyil enjar, jalqau, qoy minezdige ainalady. Múnday adamdar turaly Abay:

Jýrekte qayrat bolmasa,
Úiyqtaghan oidy kim týrtpek?
Aqylgha sәule qonbasa,
Hayuansha jýrip kýneltpek –

deydi. «Aqylgha sәule qonbasa» degen sóz Aqyl Jýrek arqyly núrlanbasa degendi bildiredi. Múnday «Hayuansha jýrip kýneltpek» adamdar kóbeygen sayyn órkeniyet әueli órleu qarqynyn tómendetip, ózining shynyna jetip, sonan song qúldyrau jolyna týsedi. Órkeniyetting qúldyrau jolyna týsu sebebi -- tәn qúmary jan qúmaryn jenip ketui. Qanday jetilgen órkeniyet bolsa da, uaqyt kele adamnyng tәn qúmary jan qúmaryn jenip otyrady. Osylay qogham býlinip, órkeniyet qúldyrau jolyna týsedi. Órkeniyetti qúldyratpau ýshin әrbir azamat tәn qúmaryn tejey otyryp, nәpsige jol bermeuge tyrysuy kerek.

Biraq órkeniyetting qúldyrau dәuiri de mәngilikti emes. Belgili bir dәrejege jetken song órkeniyet qayta jandana bastaydy. Áueli ol qúldyrau qarqynyn bәsendetip, qúldyrau shegine jetken son, qayta jandana bastaydy. Osylay sinusoida zandylyghymen qayta órleu dәuiri bastalady. Búl qúbylystyng sebebin bylay dep suretteuge bolady. Órkeniyet qúldyraghan sayyn tәn qúmary ósip, jandy kýizeliske týsiredi. Kýizelgen Jan adamgha ýlken baqytsyzdyq әkelip, ony qinalysqa salady. Qayghy-qasiretten qinalghan adam ózining aqylyn paydalanyp, odan qútylu jolyn izdeydi. Osylay ol izdenis jolyn týsip, qúbylystyng syryn terenirek týsinu ýshin ghylym-bilimge úmtylady. Ghylym-bilim adamnyng oy jýiesin ózgertip, jýrek kózin asha bastaydy. Jýrek kózi ashylghan son, sana ósip, adam ruhany úiqydan oyanady. Qayrat pen Jiger – jan qasiyetteri. Qayrat úiyqtaghan oidy týrtip, adamgha tynyshtyq bermey, onyng bolmysyn ózgertedi. Jýrek tazarghan sayyn Jan qúmary oyanyp, kýsh ala bastaydy. Ruhany kýsh molayghan sayyn, adam ózining nәpsisin jene bastaydy. Osylay jan qúmary tәn qúmaryn auyzdyqtap, ruhany janghyru joly ashylady. Adamnyn, sonymen birge býkil qoghamnyn, qúldyrau qarqyny әueli sayabyrlap baryp ózining eng tómengi nýktesine jetken son, qaytadan órleu jolyna qaray baghyt alady. Órleuding kelesi tolqyny payda bolyp, órkeniyet qaytadan órleu jolyna týsedi. Osylay sinusoida zandylyghy qaytadan qaytalanady. Búl qúbylystyng sebebin aqparat jýiesinde jii aitylyp jýrgen «Qiyn zaman myqty adamdardy tudyrady,  myqty adamdar jaqsy zaman jasaydy,  jaqsy zaman әlsiz adamdardy tudyrady, al әlsiz adamdar qiyn zaman jasaydy» degen sózdermen kórsetuge bolady. Qogham tabighattyng ekiúdayylyq zandylyghy boyynsha osylay qúbylyp otyrady.

Qoryta aitqanda, fәny әlemdegi adam ózining ruhany bolmysyn sezinbegendikten, ózin zattyq bolmysymen, yaghny tәnimen balaydy. Zattyq bolmystyng qúrsauyna týsken adam jan qúmaryn tәn arqyly qanaghattandyrugha úmtylady. Osylay ol ruhany bolmysyn úmytyp, materialdyq dengeyge týsip, zattyq qasiyet alady. Al zattyq qasiyet jan qasiyetine qarama-qarsy, yaghny uaqytsha, nadandyq qúrsauynda jәne ótkinshi. Osylay adam balasy nәpsige berilip, týrli kýnәli isterge baryp, ózining ruhany bolmysynan aiyrylyp, qoghamdy qúldyrau jolyna týsiredi.

Múnday adamdardan qúralghan qogham belgili bir dengeyge jetkende joyylyp ketedi. Joyylyp ketu degen sóz joq bolyp ketu degendi bildirmeydi. Zattyq әlemde eshtene de joq bolyp ketpeydi. Barlyq qúbylys týrli quattar kórinisi. Fizika zandylyghy boyynsha eshqanday quat joyylyp ketpeydi, jәne joqtan bar da payda bolmaydy. Quattar tek qana bir týrden ekinshi týrge ainalyp, ózgerip otyrady. Mysaly, Resey tarihyn alatyn bolsaq, ol Nikolay II patsha dәuirinde monarhiyalyq el boldy, Qazan tónkerisinen keyin sosialistik elge ainaldy, al 1991 jyldan bastap kapitalistik jýiening beynesin aldy. Osylay Resey, sonymen birge bizding el de, joyylyp ketken joq, ózgerip, bir ghasyrdyng ishinde ýsh týrli beyne aldy.

Biraq ózgeris kenetten bolmaydy. Tabighatta sekiru degen joq. IYnersiya zandylyghy bar. Búl iynersiya ótpeli kezendi tudyrady. Qanday ózgeris bolsa da birtindep, evolusiya zandylyghymen bolady. Búl ózgeris osylay birde jogharylap, birde tómendep, sinusoida zandylyghy tәrizdi kórinis beredi. Ásirese tiri  tabighattyng ózgerisin týsinu qiyn. Sebebi janda erik bar. Sol erkimen jan tabighattyng ózgerisine әser etip, búl zandylyqtyng týrli qúbylystaryn berui mýmkin. Mysaly, ruhany janghyrumen ýnemi shúghyldanghan adam tәn qúmaryna berilmeydi. Olar jetilu jolynda biyigirek kóterilip, sonan keyin ghana qúldyrauy mýmkin. Al ruhany jetilu jolyna tolyq týsken adamdarda qúldyrau degen joq.  Olar ýzdiksiz jetilu jolymen Abay kórsetken Týp IYege qaytady. Materialdyq әlemning yqpalyna týspegen naghyz demokratiya osynday bolady. Búl Abaydyng «tolyq adam» joly. Búl jolmen әrkim jýre almaydy. Sondyqtan, múnday qogham da joq. Biraq jýrek kózi ashylyp, oyanghan jeke jandar bar. Olargha múnday mýmkindik te bar.

Sonymen, órkeniyetting qúldyrauy, ne bolmasa órkendeui qoghamnyng ruhany ahualyna, әrbir adamnyng sanasynyng jetilu dengeyine baylanysty eken.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, teolog-ghalym

Abai.kz

1 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 633
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 398
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 370
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 374