Úlar tauyqtektester tobynyng qyrghauyldar túqymdasyna jatatyn dene túrqy birshama iri qús. Onyng boyynyng biyiktigi 60 santiymetrdey, al salmaghy 2-3,6 kelini tartady. Úlardyng syrtqy týri kýrketauyqqa úqsas bolghandyqtan, keyde ony «tau kýrketauyghy» dep te ataydy. Ol óte saq qús. Úlardyng arqa túsyndaghy qauyrsyndarynda mayda úsaq shúbar daqtary bar, súr-qonyrqay týsti bolyp keledi. Qauyrsyndarynyng týsi biyik tauly alqaptardaghy qorym tastargha úqsas bolghandyqtan, jýrgen jerinde kózge kóp bayqala bermeydi.

Úlar tauyqtektester tobynyng qyrghauyldar túqymdasyna jatatyn dene túrqy birshama iri qús. Onyng boyynyng biyiktigi 60 santiymetrdey, al salmaghy 2-3,6 kelini tartady. Úlardyng syrtqy týri kýrketauyqqa úqsas bolghandyqtan, keyde ony «tau kýrketauyghy» dep te ataydy. Ol óte saq qús. Úlardyng arqa túsyndaghy qauyrsyndarynda mayda úsaq shúbar daqtary bar, súr-qonyrqay týsti bolyp keledi. Qauyrsyndarynyng týsi biyik tauly alqaptardaghy qorym tastargha úqsas bolghandyqtan, jýrgen jerinde kózge kóp bayqala bermeydi.

Úlardyng túmsyghy qysqa әri doghal. Qa­nattary da qysqa әri jalpaq. Qanat qauyr­syndarynyng jiyekteri dóngelenip kelgen. Ayaqtary da qysqa, birshama juan әri jaqsy jetilgen. Qorazdary mekiyenderinen irileu bolady. Ayaqtaryndaghy tórt sausaq­ta­rynyng úshtaryndaghy tyrnaqtary sәl tómen qaray iyilip, júmsaq topyraqty qopsytugha ynghayly bolyp keledi. Sonymen qatar qorazdarynyng jilinshigining artqy túsynda barlyq tauyqtektes qústardyng qorazdarynda bolatyn tepkisi bar. Úlar qorazdary tepkisi arqyly basqa qorazdardan qorghanady.
Úlar biyik taulardyng biyik shyn-qúzda­ryn­da kezdesetin jyl on eki ay qonys audarmaytyn otyryqshy qús. «Basynan biyik shynnyng úlar qudym», «Basynda biyik shynnyng úlary bar» degen qara ólender úlar qústyng biyik tau­lar­dyng shyn-qúzdarynda kezdesetinin anghartady.
Dýniyejýzinde úlardyng 5 týri taralghan. Olar ózderi meken etetin biyik taulardyng atau­larymen atalady. Mysaly, kavkaz, gimalay, altay, tiybet, kaspiy úlary dep atalady.
Qazaqstan aumaghynda altay jәne gimalay úlary dep atalatyn 2 týri kezdesedi. Úlar 10-15-ten keyde odan da kóp shaghyn top qúryp tirshilik etedi. Olar kóbeyer kezde ghana júp qúrady. Úlar úyasyn jerden shaghyn oiys jasap, soghan júmyrtqalaydy. Ár úyada 7-16 (kóbine 6-9) júmyrtqadan bolady. Ghylymy derekter boyynsha, úlardyng úyasyn osy kýnge deyin ghalymdardyng nakty kórgendigi turaly derekter joq. Júmyrtqalaryn tek mekiyenderi 25-28 kýndey basyp, balapan órbitedi. Balapandaryna da qamqorlyqty mekiyenderi jasaydy. Qauip tóngende ysqyrghanday ýn shygharyp «shulaydy». Úlar shulau arqyly bir-birine qauipting tóngendigin bildiredi. Sondyqtan da qazaq halqynda «úlardy shulatpa» degen tyiym sóz bar. Otbasy ózining otaghasynan nemese otanasynan airylghanda artynda qalghan perzentteri «úlarday shulap qaldy» deydi.
Qazaq halqynyng úghymynda úlar әri qasiyetti, әri kiyeli qús dep sanalady da, «onyng kiyesi úrady» dep aitugha, mazasyn ketirip shulatugha rúqsat etilmeydi. Onyng qauyrsynyn tórge nemese esikting kireberisi mandayshasyna kerip ilip qoyady. Ol ýidi jyn-shaytannan saqtaydy dep esepteydi. Keyde onyng etin dertke shipa bolady dep (әsirese kókjótelge qarsy) paydalanady.
Úlar úshar kezde taudan tómen eniske qaray qorym tastarmen syrghanap, aspangha qalyqtap kóteriledi. Úlardyng osylay úshu әreketin bayqaghan halqymyz «syrghanap úshqan úlarday» degen teneu sóz retinde qoldanady. Úlar tau bókterlerimen qoregin izdep jayylghan kezde tómennen joghary qaray jýredi, keyde óte jyldam jýgiredi. Olar kóbine ósimdikterding tamyrlarymen, tamyrsabaqtarymen jәne piyazshyqtarymen qorektenedi, keyde úsaq jәndikterdi de qoregine paydalanady. Onyng sýiip qorektenetin ósimdikterining biri – úlarpiyaz dep atalghandyghyn E.Raushanovtyng úlar turaly jazghan kitabynan da kezdestiruge bolady.
Halqymyzda úlar qúsqa baylanysty anyzdar kóp. Halqymyzdyng perzentterin Úlarbek, Úlargýl dep at qongy da úlar qúsqa degen sýiispenshiligin bildiredi.
Qazaq memlekettik qyzdar pedagogikalyq uniyversiytetining ónerpazdarynan qúralghan 25 jyldan artyq halqymyzdyng dәstýrli ónerin pash etip jýrgen foliklorlyq-etno­grafiyalyq ansamblining «Úlar» dep ataluynyng da úlar qúsyna baylanysty qoyylghandyghyn bayqaugha bolady.
El arasynda keninen taralyp, auyzeki tilimizde teneu sóz retinde jii aitylatyn «Úly taugha shyqtyng ba, úlar etin jeding be?» degen sóz tirkesterining mәni halqymyzdyng tól tariy­hymen tamyrlasyp jatqandyghyn dәiekti tarihy dәleldeme dep tolyq senimmen aitugha bolady.
Últymyzdyng tarihynda halqymyzdyng tatulyghyn pash etu dәstýri kóbine Saryarqa dalasyndaghy Úlytau ónirimen baylanysty aitylatyny turaly tarihy әdebiyetterde de derekter kezdesedi. Mysaly, 1710-1727 jyldar aralyghyndaghy Jonghar shapqynshylyghy Úlytau alqabynda bolghandyghy turaly tarihy derekter bar.
Altay úlarynyng qúrsaq túsynyng qauyr­syndary aqshyl týsti bolady. Sondyqtan altay úlaryn aqqúrsaqty úlar dep te ataydy. Ol Qazaqstannyng Ontýstik Altay tauynda taralghan, biraq sany az bolghandyqtan Qa­zaqstannyng Qyzyl kitabyna 2010 jyly tir­kelgen. Altay úlary qazirgi kezde Jetisu Alatauy, Sauyr, Tarbaghatay jәne Ontýstik Altay tautizbekterinde kezdesedi. Biraq sany barlyq jerde óte az. Altay úlaryn jergilikti altay qazaqtary «kókúlar» dep ataytynyn kórnekti jazushy Álibek Asqarov «Altay – altyn besik, ata júrt» (2009) degen qúndy enbeginde erekshe atap ótken.
Gimalay úlarynyng arqa túsyndaghy qauyrsyndary súr-qonyrqay týsti bolyp, ondaghy úsaq tenbildi daqtary aiqyn bay­qalady. Onyng qúrsaq túsyndaghy qauyr­syndarynyng týsi qonyrqay-súr bol­ghan­dyqtan, ony keyde «qonyrqay qúrsaqty úlar» dep te ataydy. Onyng jalpy syrtqy túrpaty altay úlaryna úqsas bolyp keledi.
Úlar biyik shyn-qúzdardaghy dәrilik ósimdikterding tamyrymen, túqymymen, jemisimen qorektenedi. Sondyqtan da onyng etining shipalyq qasiyeti mol. Úlar kóbine túzdy jerlerde jaylaytynyn bilgen babalarymyz úlar jýretin oryndargha túz shashyp, túzaq qúryp aulaghan. Biraq úlardy bey-bereket atugha bolmaytynyn da eskertken.
Qoryta aitqanda, halqymyzdyng kiyeli qústyng biri sanaytyn, shyn-qúzdardy meken etetin úlar qúsyna degen asa zor sýiispen­shiligin olargha qatysty últtyq dýniyetanymdyq úghymdarynan, sóz tirkesterinen jәne teneu sózderinen aiqyn bayqaugha bolady.

Rysbay SÁTIMBEKOV,
Qazaq memlekettik Qyzdar pedagogikalyq uniyversiytetining professory

"Ana tili" gazeti