Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Janalyqtar 4742 0 pikir 25 Qyrkýiek, 2013 saghat 06:02

Aldaspan jyrdyng narqyzy

Ayttym, sәlem, Qalamqa-a-a-as...

Saghan qúrban mal men bas!

(Abaydyng әni)

 

Áuelete shyrqalatyn Abay әnindegi qalam qasty arudyng atyn nәrestesine enshilegende ata-ana qyzdarynyng bolashaq taghdyryna – әuelete shyrqalghan әn jeter shyrqau biyikte aty jýrerine niyet etti me, kim biledi?...

Aty әlemge әigili, Oral óniri topyraghynda dýniyege kelgen, qazaqtyng әn-jyr qazynasyna sýbeli ýlesin qosqan, qazaq qazaq bolghaly osy bir ejelden damyghan asqaq әn ónerinde ózindik iz qaldyrghan Múhit Merәliúlynyng shóberesi Shayqy Múhitovtyng asa kórnekti әnshi, Qazaqstannyng halyq әrtisi, Memlekettik syilyqtyng laureaty Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng ústazy bolghanyn eskersek, ózining qysqa ghúmyryn qazaqtyng jyr-termesine arnaghan Qalamqas Orashevanyng osy Gharekenning óner mektebinen dәris aluynda Allataghalanyng ózi ýzilmeuge jazghan qúdyretti bir sabaqtastyq jatyr. Anyzgha bara-bar osynday qúbylys qay ónerde bolmasyn kezdesetin, óner órisining  keneye týsuindegi zandylyq. Qazaqtyng keng saharasyn, darhan bolmysyn, alyp jýregin bauraghan jyr ólmeyinshe, qazaq eshqashan mәngýrt bolmaydy, dep bәs tige aitugha haqylymyz!

Ayttym, sәlem, Qalamqa-a-a-as...

Saghan qúrban mal men bas!

(Abaydyng әni)

 

Áuelete shyrqalatyn Abay әnindegi qalam qasty arudyng atyn nәrestesine enshilegende ata-ana qyzdarynyng bolashaq taghdyryna – әuelete shyrqalghan әn jeter shyrqau biyikte aty jýrerine niyet etti me, kim biledi?...

Aty әlemge әigili, Oral óniri topyraghynda dýniyege kelgen, qazaqtyng әn-jyr qazynasyna sýbeli ýlesin qosqan, qazaq qazaq bolghaly osy bir ejelden damyghan asqaq әn ónerinde ózindik iz qaldyrghan Múhit Merәliúlynyng shóberesi Shayqy Múhitovtyng asa kórnekti әnshi, Qazaqstannyng halyq әrtisi, Memlekettik syilyqtyng laureaty Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng ústazy bolghanyn eskersek, ózining qysqa ghúmyryn qazaqtyng jyr-termesine arnaghan Qalamqas Orashevanyng osy Gharekenning óner mektebinen dәris aluynda Allataghalanyng ózi ýzilmeuge jazghan qúdyretti bir sabaqtastyq jatyr. Anyzgha bara-bar osynday qúbylys qay ónerde bolmasyn kezdesetin, óner órisining  keneye týsuindegi zandylyq. Qazaqtyng keng saharasyn, darhan bolmysyn, alyp jýregin bauraghan jyr ólmeyinshe, qazaq eshqashan mәngýrt bolmaydy, dep bәs tige aitugha haqylymyz!

Al әn men jyr qazaqy bolmysymen myng ólip, myng tirilgen jany siri osy halyqtyng ruhynyng mәngi ólmeytindigin, ónerining de, qasiyetining de jer betinen joyylyp, óship ketpeytindigining aiqyn dәleli ispetti! Olay deuge sonau jyldardaghy últtyq múragha kelgende shekteui sheksiz kenestik dәuirding ózinde óner ordalary atynan halyq arasyna shyghyp, óner zertteushilerining asyl qazynany zerttep, zerdeleuine tyiym salynbaghany dәlel. «El ishi – óner kenishi» degen qaghidamen, sol kenishten qazaqtyng jyr mәiegining el arasynda saqtalghan núsqalaryn halyq qazynasyna qosugha enbek sinirgen jyrshy qyzdarymyzdyng biri – Qalamqas Orasheva edi.

Án-jyrdy enshilegen ruh iyesi, halqynyng ayauly perzenti Qalamqas Orasheva biylghy nauryzdyng jiyrma tórtinde tiri jýrse, alpysqa keledi eken! Ólsheuli ghúmyr kesilgen taghdyrynda óner salasynda kóp enbek sinirip, tughan ónirinde damyghan jyr-termening әuenin әuelete shyrqaghan qayran әnshining artynda ýsh qyzy – qarlyghashtay asyl da ayauly perzenti, ónerdegi óshpes izi qaldy. Aqmaraly anasynyng óner jolyna den qoyyp, A. Júbanov atyndaghy mektepte shәkirtterge dombyradan dәris beredi.

Qalamqas jyrshy múrasyna qolda bar derekterge sýiene otyryp, toqtala ketelik.

Óner jolyna kishkentayynan jetektep jýrip baulyghan sinlisi Meyramkýl Orasheva býginde apasynyng jolyn quyp, jyr-termeni sýietin tyndarmandaryn tәnti etip jýrgen óner jolyn kie tútyp,qasterlep jýrgen qyzdardyng biri. Qalamqas bilim alghan oqu ordasynda shәkirt bolghan jyldaryn esine alsa: «Apamnyng eng asyl armandarynyng biri – meni óz qadirleytin qazaqtyng jyr-termesin naqyshyna keltire oryndaugha tәrbiyeleu bolatyn. Men boyyma daryghan ónerdi sýie túra, jastyghym ba, әlde apama erkeledim be, әiteuir bastapqyda sonshalyqty enbekqor bola qoymadym. Al, apam, maghan tapsyrma berip qoyyp, ózi sharuasymen ainalysatyn. Oqtyn-oqtyn kelip tekseredi. Bir qorap sirinkening shyrpysyn aldyma qoyady, әr oryndaghan sayyn bir taldan shegerip otyrasyn, deytin, men apamnyng kózin ala berip, eki-ýsh talyn shegeremin... Balalyq qoy. Qazir apam bar sol dәuren qayta oralsa ghoy... Birde mynaday oqigha boldy. Ústazym ózge shәkirtterimen dayyndyq jýrgizip jatqan. Maghan, seni Qalamqas әpkeng men jezdeng dayyndasyn, ýige qayta ghoy dedi. Keyin oilasam, ústazymnyng eringeninen emes, mening Qalamqas apam men jezdem Jaqsylyqtyng aldynda olardyng ónerine bas iygendigin týsindim. Óitkeni, ol kisiler taza oryndaushy ghana emes, kim-kimge de qaltqysyz ústazdyq etetinin kópshilikke moyyndatqan jyrshylar edi. Nebәri otyzdan endi asqan qos jyrshy el esinde mәngi qúrmet túghyrynda qalyp edi...» dep, syr tarqatady.

Qalamqas dýniyege kelgen nauryz aiy – jyl basy. Ata dәstýr janghyryp, nauryz toyy elimizde túnghysh toylanghan, ótken ghasyrdyng seksen segizinshi jylynyng nauryzyn Qalamqastyng ómirlik dosy, qimas qúrbysy Sәniya Baqtygereeva birge ótkizgen az ghana jyldardy әngimelese, kóz aldyna ólmes ruh iyesining shynayy beynesin әkeledi. Óitkeni, janynday sýigen adal dosyn jadynan kýndiz de, týnde de bir shyghara almay, jyldar boyy torygha jýrip, Qalamqastyng qayghysyna qabyrghasy qayysa aitqan әngimesi týgesilip bitpeytin dastan. Ózimen birge ótkizgen, ózara tilektes, júptary jazylmaghan kýnderin esine alsa, әngime býgin-erteng ayaqtalar dep kýtpeniz. Sol jylghy nauryz toyy, elimizde túnghysh atalyp ótken nauryzda týsken, qaytalanbas sәtting belgisi – fotosuretterge qarap otyryp, bolmysynan sezimtal, nәzik te әsershil Sәniya apay dausy dirildep, ókinish pen saghynysh aralas múnyn shaqty. ...Nauryzgha keremet әzirlendik. Qalamqas maghan órnektep kestelegen qyzylkýreng shapandy syigha tartty. Balalarymyz qatar, olarda da ýsh qyz, mende de ýsh qyz. Alty qyzdyng bir jerde oinap, typ-tynysh otyrghanyn kim kórgen. Shetinen oiyn balalary, jýgirip, jan-jaghyn qyzyqtap, asyr salyp, lezde sayabaqta qydyryp jýrgen top-top adamdargha aralasyp kete barady. Olardan kóz jazyp qalmayyn dep zyr jýgirip jýrip, Qalamqas, Qalampyrlar suretke týskende, meni taba almay qalypty. Qaytalanbas sәtting bir kórinisi mynau edi dep, Sәniya apay Qalamqas Orasheva, Qalampyr Rahimova jәne Búlbúl Kóbelekova ýsheui týsken suretti úsyndy. Qazir ýsheui de o dýniyelik boldy. Suretke týspegen maghan olardy saghynu ghana búiyrypty... Apay kýrsine otyryp taghy da estelikke kezek beredi. Ótken kýnning aishyqty suretine nazar salayyq.

...Ózbekstan jerine gastrolige shyqqan erli-zayypty Jaqsylyq pen Qalamqasqa saparlas bolyp Túrekeng (otaghasy), kishi qyzym Gýljan beseumiz on segizinshi sovhoz degen mekenge kelip jettik. Qazaqtar kóp, jer ózbek aghayyndardyki. Sharuashylyq basshylary kereneu tarta, asa qúraq úshpay, kenestik standartta salynghan klubty ashyp, konsertke jinalghan halyq ishke lap qoydy. Mikrofonnyng joq ekenin estigen Qalamqas tipti arqalanyp aldy. Jyr tógildi, tógilip emes-au, qanattanyp, zaldy baurap әketti. Asqaq ýnning әueni zaldy kernep ketti. Qabyrghany qayystyra jyrlaghan, jyrshy qyzdyng dausy birese ruhyndy serpilte, tynysyndy keneytse, birde qu janyndy shýberekke týigizip, bir uys halge týsiredi... Osy haldi basynan keshire otyryp, saghattap sahnadan týsirmey jyrshygha tabynyp, úiyp halyq otyr. Keng saharada kósile shapqan jýirikting túyaghynyng astynda iylenip jatqan qara jerdey әbden ii qansa da,  jyrgha susaghan kónil shólderi basylar emes. Birde tópelegen qara nóser seldete kónil kirin jughanday, endi birde alay da týley alaqúiyn etek-jenindi jinatpay qankóbelek úshyrghanday apshyndy quyryp bir tyndy-au!

Shardara, Jetisay, Myrzashól saparlary da esten ketpes qyzyqty saparlardyng biri edi... Ótken kýnnen belgi kóp... Qalamqas óte meyirimdi, ónerge sheksiz berilgen, әri tәkappar, kózderinen úshqyn atyp túratyn jalyndy edi! Qalamqasqa kóz tiydi, onyng boyynda buyrqanghan qany jap-jas, otty-jigerli bolmysyna syimay, órligi men óneri ony órtep ketti, dep ayaqtady Sәniya apay sózin, nemeresi Ámiranyng shekesinen meyirlene iyiskep, saghynysh mauqyn basqanday bolyp. Taghy da kózine jas aldy!..

Býgingidey egemendikke qol jetkizgen bayraqty el bolghan baqytty kýnge kuә boludy sol sanlaq әnshining – qazaq ónerining inju-marjanyn joqtaushylardyng biri Qalamqastyng mandayyna jazbaghan taghdyrgha shara bar ma! Artynda qalghan, onyng ónerine tabynyp, atyn ardaqtaghan tyndaushylar, bizding mindetimiz әr kezde tam-túmdap ol turaly jazylghan, aitylghan derekterdi, tym bolmaghanda, tiri bolsa osynshama jasqa tolar edi degen niyetpen el esinde janghyrtyp otyru ghana. Ónerdi qasterlep, ómirin arnaghan, bar-joghy otyz bes jasynda baqigha attanghan ayauly qazaq perzentining ruhyna taghzym etip, keyingilerge tanystyru.

Orasheva Qalamqas Qojahmetqyzy 1953 jyly 24 nauryzda Batys Qazaqstan oblysy, Aqjayyq audany, Alghabas auylynda on balaly otbasynda dýniyege kelgen Qalamqastyng boyyna jastayynan qazaqy tәrbie men ónerge degen qúshtarlyqtyng dәnin ekken әjesi - Bәtima, ol kishentay Qalamqastyng ójet te zerdeli, әn-jyrdy qaydan estise de qúlaghyna qúiyp alatyn qabiletin qoldap, meyirlene aityp otyratyn. Tipti kishkentay Qalamqas gazet-jurnaldan oqyghan ólenderin maqamday aityp, jattap alugha beyim edi. Ákesi Qojahmet qyzynyng boyyndaghy úshqyndy erte tanydy. «Qyzym ataqty әnshi bolady, teledidardan әli-aq tamashalap tyndarmyz» dep otyrady eken. Orta mektepting joghary synyptaryn Oral qalasynda oqyghan Qalamqas oblys kóleminde ótken óner sayystaryna qatysa jýrip, terme oryndauda erekshelenip, kózge týsedi. El ishinde ónerli jastardy iriktep jýrgen astanalyq (Almatylyq) óner qamqorshylary Qalamqasqa Almatyda bilim alu kerektigin aitady.

Qalamqastyng jyrshy-termeshilik qabiletining sheksizdigi sonday, úzaq termelerding ózin lezde jattap, maqamyn da kelistire oryndaudy maqsat etetin. Ol ýshin demalys degenning ózi – aldaghy repertuardy pysyqtau bolatyn. Bala tәrbiyesi, janúyanyng tauqymeti Qalamqasty óner jolynan qaldyryp kórgen emes. Ómirlik jary Jaqsylyq ekeui bayansyz qysqa ghúmyrda kóptegen is tyndyrdy.

Qalamqas Orasheva 1971 jyly orta mektepti bitirgen song Almaty qalasyndaghy Respublikalyq estrada sirk óner studiyasynyng Qazaq SSR-nyng Halyq artiysi, Memlekettik syilyqtyng laureaty Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng klasyna qabyldanyp,  1973 jyly ýzdik ayaqtady. Memlekettik Qazaqkonsert gastroli birlestigine әnshi bolyp júmysqa ornalasady. Sol jyldan bastap, Qazaqstannyng barlyq aimaghyn, sonymen qatar Ózbekstan, Qaraqalpaqstan, Týrkmenstan, Qyrghyzstan, Resey memleketterin aralap, qazaqtyng әn ónerin keninen nasihattay bastaydy. Ózbekstangha jii sapar shegetin, sol ónirden jyrshy-termeshi kelipti degendi estise boldy, ózderining pәter jaldap jýrgenin de úmytatyn, dereu, olardy qonaq etip, termening qyzyghymen tang atyp, kýnning batqanyn da elemeytin. Sayasy mәni bar gastrolidik saparlarmen shet memleketterde de óner kórsetken. Repertuarynda halyq әnderimen qatar Asan qayghy, Búqar, Mahambet, Sherniyaz, Bazar, Maylyqoja, Nauryzbek, Túrmaghambet, Sartay, terme-tolghaularyn tyndaushygha nәshine keltire shyrqaghan tegeurindi dausy әli qúlaqtan óshken joq. Ásirese Núrpeyis Bayghaninning «Narqyz», «Tórehan» jyr-dastandary qalyng kópshilikke Qalamqas esimin әigiledi. Aqúshtap Baqtygereevanyng «Ana mahabbaty» tolghauy da kópshilik nazaryna alghash ret Qalamqastyng oryndauynda úsynyldy.

1983-86 jyldary KSRO Halyq artiysi, Memlekettik syilyqtyng laureaty, әigili diriyjer Shamghon Qajyghaliyevtyng shaqyruymen, júbayy әnshi Jaqsylyq Sәrsenghaliyev ekeui qazaqtyng Qúrmanghazy atyndaghy Memlekettik Akademiyalyq Halyq aspaptary orkestrine qyzmetke ornalasady. 1986 jyldan ómirining sonyna deyin Sýiinbay atyndaghy Almaty oblystyq filarmoniyasynda qyzmet atqardy.

Halyqtyng sýiikti әnshi, termeshi, jyrshy qyzy 1988jyly 12 qarashada Almaty qalasynda dýnie saldy. Sonynda ýsh qyzy qaldy.  

Bes jyl sayyn Oral oblysynda Qalamqas atyndaghy bayqau ótip túrady, qyz-kelinshekter arasynda ótkizilip túrady. Elu jyldyghynda, elu bes jyldyghynda ótkizildi.

IYә, Qalamqas әpkesi jayynda onyng tughan sinlisi, ónerdegi izbasary, joqtaushy shyraqshysy Meyramgýl Orasheva tebirenbey sóz aitpas edi. Býginde Qalamqas oryndaghan termelerdi ózderi oryndap, ýzilgendi jalghaugha talpynyp jýrgen ónerpaz otbasymen súhbattasu kim-kimge bolsa da lәzzatty әser qaldyrady. Shirkin, ónerding kiyeli joly! Áueli ónerdi sen sharyqtatyp, óner jolynda ter tókseng óner sening atyndy  biyikke jetkizeri haq!

Últ tarihynda  kókirekterinen tógilte aqtaryp kýmbirlegen kýilerin, әuelegen asqaq ýnderin qaldyrdy, ol múra saqtalyp býgingige jetti, sol múra – ertenge aparar qazynamyz.

 

Qalampyr Kenjeghaliqyzy, jurnalist.

Almaty.

Abai.kz

0 pikir