Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Áleumet 8798 2 pikir 3 Qarasha, 2023 saghat 13:02

Últ azyghy: Ne iship, ne jep jýrmiz?

Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng (DDÚ) deregi boyynsha halyq densaulyghy 20% – túqym qualaytyn keselderge, 20% – әleumettik jaghdaygha, 10% – densaulyq saqtau dengeyine, 50% – әr adamnyng ómir sýru saltyna baylanysty bolady.

Salauatty ómir saltyna ónimdi enbek, biologiyalyq ritm men tәuliktik rejimdi saqtau,  jeke bastyng tazalyghy, eng bastysy – tamaqtanu men qimyl-qozghalys kiredi. QR Mәdeniyet jәne sport ministrligining mәlimetterine sәikes, 2022 jyly Qazaqstanda halyqtyng 34,2%-y sportpen ainalysqan, búl kórsetkish bir jyl búryn 31,6% bolghan. Densaulyq saqtau ministrligi elimizde jalpy alghanda 23,2% adam salauatty ómir saltyn ústanady dep esepteydi.

Al bizding halyq ne iship, ne jeydi? Áygili halyqaralyq naryqtyq zertteuler agenttigi Euromonitor International 2022 jyldyng qarasha aiy men 2023 jyldyng nauryz aiynda Qazaqstandaghy azyq-týlikting qúramyn zerttep kórdi. Sarapshylar naryqta taghamdar turaly derekterding jetispeytindigin jәne qansha kaloriya men qant tútynylghanyn kórsetetin senimdi statistika joqtyghyn atap kórsetti. Olar osyny jәne ózge de derekterdi zertteuding qúndylyghy dep baghalaghan.

100 g/ml-ge shaqqandaghy ortasha qorektik qúnardy anyqtau ýshin Euromonitor International Qazaqstandaghy әrtýrli bólshek sauda nýktelerindegi azyq-týlik pen susyn ónimderining taghamdyq qúnaryn zerttedi. Ártýrli sanattaghy ónimderding jan basyna shaqqanda tútynylatyn mólsherin eseptedi. Zertteu barysynda tek oralghan azyq-týlik esepke alynghanyn eskeru kerek. Oghan júmyrtqa, et, balyq jәne teniz ónimderi, sonday-aq janghaqtar, búrshaq jәne balalar (sýtten jasalghan) taghamdary kirmeydi.

Euromonitor mәlimeti boyynsha, 2022 jyly Qazaqstanda barlyghy 764 million litrden astam alkogolidi jәne 3 milliard litrden astam alkogolisiz susyndar, 2,9 million tonna әrtýrli oralghan azyq-týlik ónimderi, 3,2 million tonnagha juyq jana pisken kókónister men jemister (onyng ishinde 2,2 mln tonna kartop) satylghan.

Koronavirus pandemiyasynan song beleng alghan densaulyqty kýtu ýrdisi qazaqstandyqtardy jemis-jiydek pen kókónisterdi kóbirek tútynugha ýiretken. Búl sanattaghy taghamdardy satyp alu kórsetkishi kýrt ósip, ótken jylmen salystyrghanda kókónisterdi satu 11%-gha, jemisterdi satu 7,5%-gha artqan. 2022 jyly eng ótimdi jemis-jiydekter «bestigine» mynalar kirdi:

- alma – 85,6 myn. tonna;

- banan – 32 myn. tonna;

- almúrt pen aiva – 30 myn. tonna;

- mýkjiydek, kókjiydek, qarajiydek – 28 myn. tonna;

- apelisin men mandarin – 23,4 myn. tonna.

Osy kezde qazaqstandyqtar tamyrly kókónisterden kóbine mynalardy satyp alghan:

- kartop – 2,2 mln tonna

- qyzanaq– 100 myn. tonna;

- piyaz – 74 myn. tonna

Salystyryp qarasaq, gýldi qyryqqabat pen brokkoly tek 1,2 myng tonna ghana satylypty. Nutrisiologtar dúrys tamaqtanu ýshin kerek dep sanaytyn búl kókónisterding baghasy kartoptyng baghasynan 10 ese qymbat.  Múndayda mikroelementter men vitaminderge bay sparja, batat, selidereyding baghasy jayly ne aitugha bolady? Ortasha tabys tabatyn qazaqstandyqtargha paydaly kókónisterding arzandauyn, yaghny kabachki, asqabaq, qyzylsha, sәbiz, kәdimgi qyryqqabat  tandaugha tura keledi. Alayda, 2022 jyly jәne osy jyldyng qantar men nauryz aiy aralyghynda basqa da tamyrly kókónisterding satylymy 542,5 myng tonna bolghan, búl kartop satylymynan 4 ese az.

Euromonitor sarapshylary pandemiya kezinde densaulyghy men immundyq jýiesine alandaghan kópshilik qantty tútynudy azaytqysy kelgenin anyqtaghan. Alayda, әleumettik shekteuler alynyp tastalghan son, pandemiya kezinde saqtalghan diyetalyq tәrtipter búzylghan. Ún jәne kondiyterlik ónimder jan basyna shaqqanda bir kýnde tútynatyn kaloriya men qant mólsheri boyynsha әli de alda keledi. «Azyq-týlik  pen susyndardy tandauda eng basty faktor taghamnyng dәmine tireletindikten, kondiyterlik ónimder, kýlshe, tәtti toqash, únnan jasalghan taghamdar әli de alda keledi», – deydi sarapshylar.

Euromonitor sarapshylary qant, bal jәne tәtti susyndardyng әli de kóp satylatynyn boljaydy. Búlar qasyqpen jeu ýshin ghana emes, ýide pisiretin týrli dәmderge, tosap, týrli susyndar dayyndaugha asa qajet.

Qúramynda qanty bar eng kóp tútynylatyn ýshinshi iri azyq-týlik sanaty –alkogolisiz susyndar. Olardyng ishinde kola siyaqty qúramynda qant bar susyndar birinshi orynda (barlyq alkogolisiz susyndar satylymynyng 26%), al gazdalghan qant bar susyndardyng basqa týrleri ekinshi orynda (18%). Alkogolisiz susyndar naryghynyng 10%-yn ishuge dayyn shay, bótelkedegi su 22%-yn qúraydy.

Sarapshylar qazaqstandyqtar qantty únatatyndyqtan, tәtti qosylghan susyndardyng әli de tanymal emes ekenin atap ótti. Degenmen, búl sanatta «salauatty ómir salty» tendensiyalary da bayqalady. Mysaly, adamdar hosh iyistendirilgen bótelkedegi sudy (búl әli de susyndardyng az ghana segmenti, biraq satylymy eng kóp ósti), ishuge dayyn shay men 100% shyryndardy (shyryndarda qant mólsheri joghary bolsa da) kóbirek únata bastady. Olar qant qosylghan tabighy jemis shyrynyn artyq kóredi.

Sarapshylar birneshe jyldyng bederinde qazaqstandyqtar ýshin qant az qosylghan susyndar men shyryndardyng manyzy artatynyna senimdi. Qazaqstanda kýni boyy, kóbine tәtti-mәtti qoyyp, qant qosylghan shәy ishu әdeti keng taraghan. Ol qant pen qant qosylghan taghamdardyng kóp satyluyna yqpal etedi. Degenmen, tútynushylardyng densaulyq saqtaugha jiti nazar audaruy ózge de densaulyqqa paydaly taghamdar men susyndargha súranysty arttyrady dep boljaydy sarapshylar.

Alkogolidi susyndardyng ishinde satylymnyng 84%-y syragha, 10%-y sharapqa, 5%-y araqqa, al qalghan shaghyn ýlesi dayyn kokteylider, liykerler men kýshti alkogolige tiyesili. Bir qyzyghy, Euromonitor mәlimeti boyynsha, 2022 jyly alkogolidi satu ótken jylmen salystyrghanda 4 payyzgha, yaghny shamamen 32 million litrge azayghan.

Sonymen qatar, agenttik sarapshylary Qazaqstan ýkimetining semizdik mәselesine qatty kónil bóluinen nәtiyje shyqty deydi. DDÚ-nyn  mәlimetine sәikes, 2016 jyly osy mәselege tap bolghan adamdar sany 33% dy qúrasa,  2022 jyly 24% gha deyin azayypty. Oghan tek salauatty ómir saltyn qalyptastyru ýrdisi ghana emes, tamaqtanu standarttaryn engizu de edәuir yqpal etti.

2022 jyly Densaulyq saqtau ministrligining mәlimetinshe, ólimge jii dushar etetin syrqattargha qan ainalym jýiesi aurulary, tynys alu jýiesining isikteri men aurulary, ulanular, jaraqattar men as qorytu jýiesining aurulary kirdi. Bir qyzyghy, qant diabeti búl qatargha kirmegen. Qant diabetine qarsy qabyldanghan últtyq baghdarlama men týrli nauqandar halyq arasynda qant diabeti turaly mәlimetting kóp taraluyna jol ashyp, osy syrqattan kóz júmatyndar sanyn azaytty. Keyingi jyldary qant diabetine shaldyqqandar sany azayyp keledi. Halyqaralyq Diabet Federasiyasynynyn  mәlimetine sәikes, Qazaqstanda 20-79 jas aralyghyndaghy adamdar arasynda qant diabetining taraluy 2016 jyly 6,7%-gha, 2021 jyly 6,3%-gha tómendegen.

Búghan qosa, Qazaqstannyng Densaulyq saqtau ministrligi 2021-2025 jyldargha arnap «Deni sau últ» jobasyn jasady.  Onda birqatar maqsattar qoyylghan:

- salauatty ómir saltyn qalyptastyru ;

- medisinalyq qyzmetterding sapasyn arttyru;

- ghylymy medisina men kadrlyq әleuetti damytu

- densaulyq saqtauda biringhay sifrlyq kenistik qalyptastyru.

Ol jýzege asqan song eldegi azamattardyng ómir sýru sapasy artyp, ortasha jas 75-ke jetedi degen ýmit bar.

Abai.kz

2 pikir